ارالعا قولدان جاڭبىر جاۋعىزىپ، "Rainman" اتانعان قازاقستاندىق عالىم التاي اينابەك الداعى ۋاقىتتا الماتىنىڭ كوك تۇتىنىمەن كۇرەسپەك. بۇگىندە ءىرى مەگاپوليستە نارەستەگە دەيىن تەمەكى شەگىپ جاتىر دەپ دابىل قاققان مامان Dalanews.kz اگەنتتىگىنە جاڭا جوباسىن تانىستىردى.
تۇتىنگە تۇنشىققان الماتىنىڭ اۋاسى كۇنى-تۇنى دامىلسىز جۇرەتىن كولىكتەر مەن قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورىن تەپكەن زاۋىتتاردىڭ اسەرىنەن لاستانىپ جاتقانى كوپشىلىككە ءمالىم. اتالعان ماسەلەگە قارسى ءتۇرلى شارا جۇرگىزىلىپ جاتقانىمەن، ناتيجەسى كوڭىل كونشىتپەيدى. سوندىقتان حالىقتىڭ كوك تۇتىنگە الدەقاشان ەتى ۇيرەنگەن.
ال الماتىنىڭ جاعدايىنا الاڭداپ، ارنايى جوبا ازىرلەگەن التاي اينابەك ءتۇيىنى شەشىلمەي تۇرعان ماسەلەنى اياقتان تۇرعىزۋعا بولاتىنىن جەتكىزدى. ايتۋىنشا، بۇل ءىستى بىرنەشە اي بۇرىن قولعا العان.
“الماتىنى كوك تۇتىننەن ارىلتۋ يدەياسىنا “قاڭتار وقيعاسىنا” دەيىن 3-4 اي بۇرىن ىسكە كىرىستىم. سودان بەرى اكىمشىلىككە جانە باسقا دا قىزىعۋشىلىق تانىتقان تۇلعالارعا رەسمي ۇندەۋ جاساپ كەلەمىن. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن تەك جينالىستاردان كوز اشپادىق. ەكولوگيا مينيسترىمەن جەكە جولىعىپ، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە سويلەسكەن ەدىك. الماتى قالاسىنىڭ ەكولوگيا باسقارماسىمەن دە بىرنەشە رەت بەت كورىستىك. “جاسىل الماتى” سىندى كوپتەگەن مەكەمەلەرمەن دە كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىردىق. وكىنىشكە قاراي، بىتپەيتىن جيىن مەن جينالىستاردان ارى اسا الماي قالدىق ”، - دەيدى ول.
ونىڭ سوزىنشە، بۇل جولى دا جوبانى سىنعا الىپ، تابالايتىندار تابىلعان.
“كازگيدرومەتتىڭ باسشىسىمەن جەكە كەزدەسۋ بارىسىندا جوبانى جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەپ بەتمىزدەن قاقتى. سونىمەن قاتار بۇعان قارسى توپتار دا شىعىپ جاتىر. ايتا كەتەيىن، الماتىنىڭ كوك ءتۇتىنى ءباز بىرەۋلەر ءۇشىن - كاسىپ كوزى”، - دەيدى ول.
عالىم اكىمدىك تاراپىنا ارنايى ۇسىنىس جولداعان. الايدا قاراجات ءالى بولىنبەگەن.
“تەحنولوگيا جاڭا بولعاندىقتان، ونى ەندىرۋ تەتىكتەرى مەن ولشەۋ جولدارىنىڭ بەكىتىلگەن جوسپارى جوق. اكىمشىلىكپەن جۇزەگە اسپاي كەلەدى. ءبىز ءبىرىنشى كەلسەك تە، ءاردايىم ەكى اي تەگىن جۇمىس جۇرگىزەمىز. ناتيجە كورسەتكەننەن كەيىن، ونى تازا كۇيىندە ساقتاپ وتىرۋعا كۇش جۇمسايمىز. وسىلايشا ەكى اي ىشىندە ۆەريفيكاسيالىق قۇرالداردى بەكىتكەننەن كەيىن قارجىلاندىرۋ كوزدەرى ارقىلى بىرنەشە جىل بويى جۇمىس جۇرگىزۋ ۇسىنىسىن جاساعان ەدىك. باستاپقى 3-5 جىل ارالىعىندا كوممەرسيالىق جوبا ەتىپ، ارى قاراي الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە تەحنولوگيانى وتكىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرعانبىز. دەگەنمەن اكىمدىكتەن جاۋاپ بولمادى. سوندىقتان بۇل جولى اتالعان جوبانى عىلىم، تەحنولوگيا، بيزنەس الەۋمەتپەن بىرىگىپ جۇرگىزەمىز”، - دەيدى مامان.
ونىڭ سوزىنشە، جوبا اياسىندا الماتىعا قاراپايىم جۇيە جاسالادى.
“الماتىداعى كوك ءتۇتىننىڭ باستى ماسەلەسى كليماتتىق مىنەزدەمەسىندە ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ويتكەنى تاۋدان جىلى اۋا تۇسەدى، ونى “ءفون” (بۇل تاۋلاردان تۇسەتىن جىلى، قۇرعاق جەل) دەپ اتايدى. ول تاۋ باۋرايلارىنداعى اۋانىڭ تومەن قاراي قوزعالىسى كەزىندە قىزۋىنا بايلانىستى پايدا بولادى. ءفون جەلى تاۋلاردان تومەن تۇسكەندە اۋا قىسىمى ارتىپ، اۋا تەمپەراتۋراسى جوعارىلايدى. بۇل قۇبىلىس الماتى سياقتى تاۋلى جەرلەردە ءجيى كەزدەسەدى. الماتىنىڭ كليماتىنا اسەر ەتەتىن ءفون جەلى جازدا قالاعا ىستىق ءارى قۇرعاق اۋا اكەلۋى مۇمكىن. سول اۋانىڭ جىلىلىعى مەن دەڭگەيى قازىرگى تاڭدا جوعارىلاپ جاتىر. سەبەبى بۇگىندە كوپ قۇرىلىس نىساندارى سالىنىپ، كولىكتەر مەن باسقا دا وندىرىستەر كوبەيىپ، اۋانى لاستاۋدا.
ينۆەرسيالىق قابات جىلى بولماعاندىقتان، الماتىنىڭ ويپاتتى جەرىندە (كوتلوۆينا) لاس اۋا جينالىپ، قالادا ۇزاق ۋاقىت تاراماي تۇرىپ قالادى. سودان ادامدار ءتۇن شىعىپ جاتادى. ال ينۆەرسيالىق قابات دەگەنىمىز – بۇل اتموسفەرالىق قۇبىلىس، وندا جىلى اۋا سالقىن اۋانىڭ ۇستىندە قاقپاق سياقتى تۇرىپ قالادى. بۇل كەزدە لاستانعان اۋا جوعارى كوتەرىلمەي، قالا ىشىندە قالىپ قويادى. الماتى تاۋلاردىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ينۆەرسيا ءجيى بولادى، جانە لاس اۋا قالادا جينالىپ، تازا اۋاعا شىقپايدى. سوندىقتان الماتىدا اۋانىڭ لاستانۋى كوپ بايقالادى”، - دەيدى التاي اينابەك.
تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن عالىم بىرنەشە مىسالدى ءبولىسىپ ءوتتى.
“ءبىر ينستيتۋت عىلىمي جۇمىس جاساعان ەكەن. ەگەر الماتى قالاسىندا ءبىر ميكروگرامعا لاستانۋ تۇسەتىن بولسا، ادامدار دەنساۋلىق جاعدايى مەن جۇمىس ونىمدىلىگىنە 52 ملن دوللار ۇنەمدەي الادى. 2011 جىلى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، الماتى اۋاسىنىڭ ساپاسى ناشارلاپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن ومىرىنە 500 ملن دوللارداي شىعىن كەلگەن ەكەن. ءقازىر 2024-2025 جىلدارى ادام سانى تىپتەن كوپ. سايكەسىنشە لاستاۋشى دەڭگەيى دە ارتقان. وسى تۇستا شامامەن ايتاتىن بولساق، ادامدار جىلىنا 1،5-2 ملرد دوللار شىعىنعا ۇشىراپ وتىر. ياعني، ونىڭ ىشىنە ەم-دوم شاراسى، ادامداردىڭ جۇمىسقا دەگەن قابىلەت كورسەتكىشى كىرەدى”، - دەپ قوستى ول.
ايتۋىنشا، بۇل جوبا ەكى قادامنان تۇرادى.
“ءبىرىنشى ءبىز اۋانىڭ ۆەرتيكالدى جانە گوريزونتالدىق قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتەمىز. ناقتىراق ايتساق، ۇنەمى جەلدەتۋ جاساپ وتىرامىز. بۇنىڭ جاۋىن-شاشىنعا ەش قاتىسى جوق. تەك اۋانىڭ قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتەمىز. توقىراۋ بولماۋى كەرەك. ەكىنشى قادام - ەلەكتريزاسيا. بۇل – اۋاداعى ۇساق بولشەكتەردى (مىسالى، شاڭ، ءتۇتىن) ەلەكتر زاريادى ارقىلى باسقارۋ پروسەسى. ەلەكتريزاسيانىڭ كومەگىمەن وسى بولشەكتەردىڭ ءبىر بولىگى جەرگە قونادى نەمەسە اتموسفەراعا تارالادى. مۇنىڭ ماقساتى – اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ جانە زياندى بولشەكتەردىڭ قالقىپ جۇرمەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ال ەڭ ۇلكەن كۇردەلى لاستانۋعا پم 2،5 (اۋاداعى وتە ۇساق، كوزگە كورىنبەيتىن بولشەكتەر) جانە ودان كىشى بولشەكتەر جول اشادى. سونى جەرگە قوندىرىپ، ءبىرازىن اتموسفەراعا جىبەرۋىمىز كەرەك.
اتالعان ەكى پروسەستى جۇزەگە اسىرعاننان كەيىن الماتى قالاسى تازا بولادى. الايدا وتە تازا بولادى دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى ءالى دە كولىكتەر توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. قالا بەردى زاۋىت پەن فابريكالار جۇمىس ىستەپ تۇر. ءبىراق جاۋىن-شاشىننان كەيىن بولاتىن تازالىق دەڭگەيىن سىيلايدى. الماتىنىڭ كوزگە كورىنەتىن ەكى-ۇش جەرىنە بەينەباقىلاۋ ورناتىپ، ينۆەرسيالىق قاباتتى باقىلاپ وتىرامىز”، - دەيدى ول.
ال جوبا جەتى ايعا سوزىلماق.
“وسى قازان ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ، ءساۋىر ايىنا دەيىن جالعاسىن تابادى. سول ۋاقىتتىڭ ىشىندە تاپ-تازا ەتىپ ۇستاپ وتىرامىز”، - دەيدى.
جوبانى اياقتان تۇرعىزۋ ءۇشىن عالىم قايىرىمدىلىق قورى اشىلعانىن قۇلاققاعىس ەتتى.
“جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كاسىپكەرلەردەن دەمەۋشىلىك ەتۋىن سۇراپ، حاتتار دايىنداپ وتىرمىز. وسى ماقساتتا ارنايى “Altay Rain Man foundation” قورىن اشتىق. وسى قور ارقىلى جوبانى ىسكە اسىرامىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. جەتى ايعا سوزىلاتىن جوبادا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرەۋىمەن كوللابوراسيا جاساپ، سول جەردە تەحنولوگيانىڭ عىلىمي زەرتتەۋ قۇرالدارىن بىرگە بەكىتىپ، قازاقستان قالالارىنىڭ اۋاسىن جاقسارتۋعا بايلانىستى عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسامىز. ادامداردىڭ كوشەدە بەتپەردەسىز جانە كولىك تەرەزەسىن اشىپ وتىرا الاتىنداي جاعدايىن جاساۋعا ارەكەتتەنەمىز”، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.
