بۇگىندە ءوندىرىستىڭ بارلىق سالاسىندا قالدىقسىز نەمەسە از قالدىقتى تەحنولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ وتىر. ەلىمىزدەگى وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنىندە كومىردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە، ويتكەنى ساپالى كومىرگە دەگەن سۇرانىس ەشقاشان ازايعان ەمەس. الەم عالىمدارى كومىر قالدىقتارىن قانداي كادەگە جاراتۋعا بولادى دەپ ءارتۇرلى ادىستەردى ۇسىنىپ ءجۇر. وسى رەتتە ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ب.ع.د.، قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جۇبانوۆا اجار احمەت قىزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قوڭىر كومىردەن «بيوگۋمۋس-پليۋس» پرەپاراتىن الۋدىڭ بيوتەحنولوگياسى قۇراستىرىلدى دەگەن جاڭالىقتى ەستىپ از-كەم سۇقباتتاسۋدى ءجون سانادىق.

– اجار احمەت قىزى، ميكروبيولوگيا سالاسىندا اشقان جاڭالىقتارىڭىزدان حابارىمىز مول. ال قوڭىر كومىر قالدىقتارىن پايدالانۋ ارقىلى توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ تۋراسىنداعى جوباڭىزدى جاساۋعا نە سەبەپ بولدى؟

– بۇگىندە توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ، سول ارقىلى وسىمدىكتەردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ تەحنولوگياسى – الەمدىك سۇرانىستىڭ اگروتەحنولوگيا سالاسىنداعى جاڭا پاراديگماعا كوشۋىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. سوڭعى 50 جىلدا توپىراقتى اياۋسىز قولدانۋ ناتيجەسىندە ونىڭ ساپاسى مەن كولەمى اپاتتىق جوعالۋدىڭ الدىندا تۇر، سوندىقتان توپىراق قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ تەحنولوگيالارىنا سۇرانىس وتە جوعارى. الەمدە جىل سايىن 12 ملن گا جەر شولگە اينالادى جانە 25 ملرد توننا توپىراقتىڭ قۇنارلىعى جوعالnادى. وسىعان بايلانىستى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى گۋمۋس جانە ەكوقاراشىرىك ءوندىرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن جاساۋدى قولعا الىپ جاتىر. ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە گۋميندى قىشقىلعا باي شيكىزات قوڭىر كومىردى گۋمۋس ءوندىرىسى ءۇشىن پايدالانۋدى قولعا الدىق.

– تۇسىنگەنىم، ءسىزدىڭ جوباڭىز بويىنشا كومىردىڭ قالدىعىنان گۋمۋس ءوندىرۋدىڭ تەحنولوگياسى جاسالادى عوي؟

– قازاقستاندا كومىر قورى تاۋسىلمايتىنداي ەلەستەتەمىز. قاراعاندى، نارىنقول، لەڭگىر، ەكىباستۇزدان وندىرىلەتىن كومىرلەر ءبىر كۇنى تاۋسىلادى-اۋ دەپ استە ويلانبايمىز. كومىر بۇگىن بارىمىزگە جەتكەنىمەن، ەرتەڭ ونىڭ دا قورى ازايادى. بۇل – ءبىرىنشى ماسەلە. ەكىنشىدەن، جانعان كومىرلەردىڭ تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتۋى، ونىڭ ءتيىمدى پايداعا اسپاۋى بولىپ وتىر. البەتتە، كومىردىڭ قالدىعى توپىراقتى لاستايدى، ونى تازالاۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. كومىر قالدىقتارى جاڭبىر مەن قاردىڭ اسەرىنەن اسپاننان تۇسكەن اۋىر مەتالدارمەن ارەكەتتەسىپ توپىراقتىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا سىڭەدى، ال جەل سوقسا باسقا جاققا ۇشادى. ءتىپتى، نايزاعاي تۇسسە كومىر قالدىقتارى جانىپ، سوڭى الاپات ورتكە الىپ كەلەدى. ەڭ وزەكتىسى سول – قالدىقتار تۇرعان جەرىنىڭ توپىراق قۇنارلىلىعىن كەمىتەدى. بۇگىندە الەم عالىمدارى كومىردەن قالاتىن قالدىقتاردىڭ تىم كوپتىگىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ ءجۇر. ءوزىمىز دە كومىردىڭ قالدىقتارىن پايداعا اسىرۋ تۋرالى وسىعان دەيىن اسا كوپ ويلانبادىق، كومىر بار، جىلۋ بەرەدى، ول تاۋسىلمايدى جانە ونىڭ قالدىعى پايداعا اسپايدى دەپ كەلدىك. ءبىراق تەحنولوگيا كۇن سايىن دامىپ جاتىر، قالدىقسىز ونىمدەر شىعارۋ الدىڭعى ورىنعا شىعىپ وتىر.



– جوبا بويىنشا جۇمىستارىڭىزدى ەلىمىزدىڭ قاي ايماقتارىندا جالعاستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرسىزدار؟

– توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە كارتوپتىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ ادىستەرىن وڭدەۋگە باعىتتالعان زەرتتەۋلەر الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىرعانىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – توتىققان قوڭىر كومىر مەن زووميكروبتىق قاۋىمداستىق نەگىزىندە بەلسەندىلىگى جوعارى «بيوگۋمۋس-پليۋس» پرەپاراتىن الۋ بيوتەحنولوگياسىن قۇراستىرۋ. وسى رەتتە زەرتتەۋدى قاراعاندى كومىر باسسەينى، وي-قاراعاي جانە لەڭگىر كومىر كەن ورىندارىنىڭ شاحتا ماڭى ايماقتارىن زەرتتەۋدەن باستايمىز. جوبا بارىسىندا الىنعان ماتەريالداردىڭ (توپىراق جانە كومىر) ميكروبتىق پەيزاجىن، فيزيكا-حيميالىق كورسەتكىشتەرىن، انتيميكروبتىق قاسيەتتەرىن زەرتتەيمىز. وسىلايشا توتىققان قوڭىر كومىر مەن زووميكروبتىق قاۋىمداستىق نەگىزىندە ميكسكونسورسيۋم بولىپ تابىلاتىن ەكسپەريمەنتالدى گۋمۋس جاساۋدى باستايمىز. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كەشەندى پرەپارات الماتى وبلىسى قازاق كارتوپ جانە كوكونىس عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىندە اپروباسيادان وتكىزىلەدى، پرەپاراتتىڭ توپىراق قۇنارلىلىعى مەن كارتوپتىڭ ونىمدىلىگىنە، ساپاسىنا اسەرىنە اگروەكولوگيالىق باعا بەرىلەدى.

– ءار ولكەنىڭ كليماتى ءارقالاي، وسىعان وراي توپىراقتى قۇنارلاندىرۋ تاسىلدەرىن دە وزگەرتىپ وتىراسىزدار ما؟

– ادەتتە توپىراق قۇنارىن بايىتامىز دەپ گۋمۋستى پايدالانامىز. ءبىراق جىلدا ەگىن ەكسەڭىز، گۋمۋس تا كەدەيلەنەدى. گۋمۋستى توپىراققا سالىپ ونىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن وعان تاعى نە جەتىسپەيتىنىن بىلۋگە بولادى. مىسالى تىڭايتقىش كەرەك بولسا، توپىراققا تەك تۇز عانا سالمايسىڭ. سۋپەرفوسفات تا كەرەك، ءبىراق ول تازا كۇيىندە توپىراقتى قۇرتادى، ونى باسقا زاتتارمەن ارەكەتتەستىرۋ قاجەت. جانە ونىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، بىرنەشە جىلعا جەتەتىندەي ەتىپ جاساۋ كەرەك. تەك گۋمۋستى عانا ەمەس، ميكروبتاردى قوسىپ تا كومپوزيسيا جاسايمىز. ءوزىمىز جاساعان پرەپاراتتار تەك ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ جاعدايىنا جارايدى. ءتىپتى الماتىدا جاساعان ميكروبتار اقتوبەنىڭ جەرىنە ساي كەلمەي جاتادى. بۇل رەتتە شەتەلدىك پرەپاراتتاردى قولدانۋعا دا بولار ەدى. ءبىراق ولاردىڭ ميكروبتارى توپىراقتىڭ قاسيەتىن 1-2 جىل عانا ۇستاپ تۇرۋى مۇمكىن، سونىمەن قاتار توپىراقتا جاندىكتەر، قۇرتتار دا تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. ولار ءوز تىرشىلىگىمەن توپىراقتى تابيعي جولمەن قۇنارلاندىرادى. ولاردىڭ تىرشىلىگىنە ءبىزدىڭ زيانىمىز تيمەۋى كەرەك. سوندىقتان ءار جەردىڭ جاعدايىن سول ولكەنىڭ باعبانى مەن زەرتتەۋشىلەرى جاقسى بىلەدى. توپىراققا ناقتى نە كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ بارىپ، تەكسەرىپ، اقىلمەن شەشىم قابىلداۋ قاجەت. ويتكەنى جەر دەگەنىمىز – بولاشاق. بىزگە اماناتتاپ تاپسىرىلعان ورتاق مەكەنىمىزدى بولاشاق ۇرپاققا ساقتاپ جەتكىزۋ – پارىزىمىز.

ارايلىم بيمەندييەۆا، «ۇمعتسو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى باس مامانى