الماتىداعى ع.داۋكەيەۆ اتىنداعى الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازاقستاندا اەس نە ءۇشىن سالىنۋى كەرەك؟» اتتى تاقىرىپتا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بايانداما جاساعان ماماندار دەربەس ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قاجەتتىگىن العا تارتتى.
ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىندە سەزىلىپ وتىرعان ەنەرگيا داعدارىسىنا از-كەم توقتالساق، سولتۇستىك ايماقتا احۋال تۇراقتى، ال وڭتۇستىكتە تاپشى كورىنەدى. ياعني، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە حالىق سانى كوپتىگىنە بايلانىستى 2030 جىلى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى 2،7 گۆت-قا جەتۋى مۇمكىن.
ع.داۋكەيەۆ اتىنداعى الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتى ەلەكتروەنەرگەتيكا جانە ەلەكتروتەحنيكا ينستيتۋتى ديرەكتورى جۇبانىش ءابدىمۇراتوۆتىڭ (سۋرەتتە) ايتۋىنشا، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە جونەلتىلەتىن ەنەرگيانى قايتا ايداۋ كەزىندە اۋقىمدى بولىگى جوعالىپ كەتەدى ەكەن.
«بۇل ەنەرگيانىڭ 50 پايىزىن شىعىن ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە گەنەراسيالايتىن قۋاتتىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ قولدانۋ مەرزىمى 40 جىلدان اسىپ كەتكەن. سوندىقتان ەنەرگەتيكالىق جۇيەنى مودەرنيزاسيالاۋ ماسەلەسى وزەكتى»، – دەيدى ول.
اەس سالۋ تۋرالى پرەزيدەنت ق.توقايەۆ تا ءجيى تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر. «قازاقستاندا اتوم ەنەرگياسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىراتىن ۋاقىت جەتتى، سەبەبى قازاقستانعا اەس كەرەك. تازا اتوم ەنەرگياسى بولماسا، بۇكىل ەكونوميكامىزدى جوعالتامىز» دەگەن ەدى جولداۋىندا. دەمەك، ناقتى ماقسات پەن جوسپار بار، ەندىگى ماسەلە – ورىندالۋىندا.
سونىمەن، قۇرىلىسىنا 11 ملرد اقش دوللارى كوزدەلگەن اەس-تى سالاتىن ورىن رەتىندە بالقاش كولى ماڭىنداعى ۇلكەن اۋماعى تاڭدالدى. الايدا، اەس-تى قاي مەملەكەت سالادى؟ بىزگە قاي ەلدىڭ رەاكتورى ءتيىمدى؟ شەشىم ارنايى بايقاۋ ارقىلى انىقتالىپ، قۇرىلىس جۇمىسىنا 2025 جىلى كىرىسىپ كەتسەك، 2035 جىلى پايدالانۋعا بەرىلۋى مۇمكىن.
بۇگىندە الەم بويىنشا قۋاتى 391 گۆت بولاتىن 439 رەاكتور جۇمىس ىستەيدى. اەس 32 ەلدە بار، ولاردىڭ ىشىندە اقش، فرانسيا، جاپونيا جانە ءۇندىستان كوش باستاپ تۇر. ءقازىر 19 ەلدە ەلەكتر قۋاتى 55 گۆت بولاتىن 52 رەاكتور سالىنىپ جاتىر.
بۇل تىزىمگە قازاقستان قاشان قوسىلادى؟
دوڭگەلەك ۇستەلدە بايانداما جاساعان مامانداردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسساق، اەس سالۋدا وزىندىك تاجىريبەسى مەن الەۋەتى بار 4 مەملەكەتتىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ «روساتومى» ءوز ەلىنەن بولەك الەمنىڭ 8 ەلىندە، اتاپ ايتقاندا تۇركيا، ۆەنگريا، بانگلادەش، يران، ەگيپەت، جۇڭگو، بەلارۋستا 21 رەاكتور جوباسىن سالىپ جاتىر.
سودان كەيىنگى ورىندا فرانسيانىڭ «EDF Energy» كومپانياسى جۇڭگو، ۇلىبريتانيا، فرانسيادا 3 رەاكتور سالۋ جوباسىن قولعا العان. ال قىتايدىڭ CNNC يادرولىق كورپوراسياسى پاكىستاندا 5 رەاكتور، وڭتۇستىك كورەيانىڭ ICHNP كومپانياسى باا-دە 3 رەاكتوردىڭ قۇرىلىسىن ءساتتى جۇزەگە اسىرۋدا.
ايتا كەتۋ كەرەك، جۇڭگو، كورەيا، رەسەي، اقش جانە فرانسيادان 6 ۆەندوردان تەحنيكالىق-كوممەرسيالىق ۇسىنىستار ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالاردى سالىستىرمالى تالداۋ جانە باعالاۋ ءۇشىن فرانسيانىڭ «Assystem» كومپانياسىمەن بىرلەسىپ قۇجاتتارداعى ۇسىنىمدار نەگىزىندە كريتەرييلەر جۇيەسى ازىرلەندى. جالپى، شەتەلدىك اتومدىق تەحنولوگيالار ۆەندورلارى (III جانە III+ بۋىندى) ۇسىنعان جاڭا زاماناۋي رەاكتورلاردىڭ 13 جوباسى زەردەلەنىپ، دايىن تۇر.
اەس: ارتىقشىلىعى
«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س جاڭا يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا باس مەنەدجەرى اسۋان سيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەكى بلوكتان تۇراتىن جوعارى قۋاتتى اەس-تە 2000 ادام جۇمىس ىستەيدى. بۇگىندە قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى 2010-2022 جىلدار ارالىعىندا اتوم سالاسى ءۇشىن 2 193 باكالاۆر، 909 ماگيستر جانە 135 دوكتور دايىنداعان.
«بىرىنشىدەن، عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىمىز ارتىپ، جوعارى بىلىكتى كادرلار پايدا بولادى. قۇرىلىس كەزىندە 8 مىڭداي ادام جۇمىسپەن قامتىلسا، اەس پايدالانۋعا بەرىلگەن سوڭ 2 مىڭ مامان تۇراقتى ەڭبەك ەتەدى. بۇدان بولەك ەلىمىزگە ينۆەستيسيا سالاتىندار قاتارى ارتىپ، سالىق قورجىنىنا 2،5-3 ملرد اقش دوللارى تۇسەدى» دەگەندى ايتادى.
ال ع.داۋكەيەۆ اتىنداعى الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتى ەلەكتروەنەرگەتيكا جانە ەلەكتروتەحنيكا ينستيتۋتى ديرەكتورى جۇبانىش ءابدىمۇراتوۆتىڭ پىكىرىنشە
اەس سالىنسا، ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ارزانعا تۇسەدى.
«1000 مۆت قۋاتقا يە جەس جىلىنا 8 ميلليون توننا وتتەگى جۇتادى. ال اەس وتتەگىنى قاجەت ەتپەيدى، زياندى ءتۇتىن شىعارمايدى. جەس-تى قۇرۋ ءۇشىن ءىرى كومىر نە گاز كەن ورىندارى كەرەك. ولارعا كومىر مەن گاز جەتكىزۋ كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. ال اەس-كە قاجەتتى ۋران ءبىر جۇك ماشيناسىمەن عانا اكەلىنەدى. قولدانىلاتىن وتىن، قايتا وڭدەلىپ ودان تاعى دا وتىن رەتىندە پايدالانۋعا بولادى»، – دەپ تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى.
الماس ىسقاقوۆ، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋى نەيتروندى فيزيكا زەرتحاناسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى:
اتوم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ماماندارعا سۇرانىس ارتادى
– ەگەر اەس سالىنسا، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى قانداي كومەك بەرە الادى؟ بىرىنشىدەن، ينستيتۋتتا قازاقستانداعى جالعىز رەاكتور جۇمىس ىستەپ تۇر. وندا 70-تەن استام جوعارى بىلىكتى مامان ەڭبەك ەتۋدە. ءدال سول ماماندار بولاشاقتا سالىناتىن اەس-تە جۇمىس ىستەۋگە دايىن. سەبەبى، تاجىريبە بار. ءقازىر جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن مامانداردىڭ 30 پايىزى عانا سالا بويىنشا جۇمىس ىستەيدى.
وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتە تولىق بازا جوق. ينستيتۋت سانى از. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا 500 مامان جۇمىس ىستەسە، كۋرچاتوۆتا 400-دەي. ەكى ينستيتۋتتا بار-جوعى مىڭ ادام.
بۇل سالاعا دەگەن سۇرانىس ەندى ارتادى. سوندىقتان اەس تازا ەلەكتر كوزىن ءوندىرىپ قانا قويماي، عىلىمي-تاجىريبەلىك بازانى كوتەرەدى. ءتىپتى، تەحنوكراتتىق داۋىرگە وسى جوبا ارقىلى ەنەتىن شىعارمىز.
اسۋان سيابەكوۆ، «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س جاڭا يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا باس مەنەدجەرى:
3+ بۋىنداعى رەاكتورلار بالقىپ كەتپەيدى
– 2021 جىلى 15،8 گۆت بولسا، 2050 جىلى 38 گۆت جەتەدى دەگەن بولجام بار. ياعني، ەكى ەسە جۇكتەمە ارتادى. مەملەكەت باسشىسى قازاقستانداعى اەس سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى تاپسىردى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ اتقارىپ جاتقان شارۋاسى كوپ. 2018 جىلى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنىڭ ماركەتينگتىك ءبولىمىن ازىرلەدىك. وندا اەس قۋاتى، ورنالاسۋ اۋماعى جازىلدى. ءبىز جازدا تۇركياداعى اككۋيا اەس-نە باردىق. 4 ەنەرگوبلوگى بار اتام ستانسياسىنىڭ ءبىرىنشى ەنەرگوبلوگى كەلەسى جىلدان باستاپ ىسكە قوسىلادى. 1200 مبت ەنەرگيامەن بۇكىل تۇركيانى قامتاماسىز ەتپەك.
بىزدە جۇرت ءالى اەس سالۋدان قورقادى. سوندىقتان حالىقتى دا تۇسىنۋگە بولادى.
الايدا، ونىڭ ءبارى وتىنعا، ۋراننىڭ ۇلەسىنە بايلانىستى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز قاراستىرىپ جاتقان 3+ بۋىنداعى رەاكتورلار. بۇل فۋكۋسيمادان كەيىنگى شىققان. بۇلار بالقىپ كەتپەيدى، راديواكتيۆتى قالدىقتار سىرتقا شىعىپ كەتۋ ءقاۋپى جوق، سۋمەن جاناسپايدى.
سول سەبەپتەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. اەس-تى ورتاشا ەسەپپەن 60 جىل پايدالانۋعا بولادى. ەگەر سۇرانىس بولسا جيىرما جىلدى قوسىپ، ۇزارتۋعا بولادى.
ءار ەلدىڭ رەاكتورى وزىنشە جاقسى. ءبارى بىردەي ەلەكتر قۋاتىن وندىرەدى. ءبىز الدىمەن رادياسيالىق يادرولىق قاۋىپسىزدىگىنە ءمان بەرەمىز. قورشاعان ورتاعا اسەرى، سوسىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرامىز. ماگاتە-نىڭ العىشارتىن ەسكەرىپ، قازاقستاننىڭ نورماتيۆتىك بازاسىنا ساي ما، جوق پا، ءبىزدىڭ كادرلاردى دايىنداپ بەرە الا ما، جوق پا، ءبارىن قارايمىز.
بىزدە ۋران قورى كوپ. جىلىنا 30 مىڭ توننا ۋران وندىرەمىز، ال اەس-كە كەرەگى 150-200 توننا. سوندىقتان رەاكتورلارعا ۋراندى ءوزىمىز قويساق دەيمىز. ولار سونداي تەحنولوگيانى بەرە مە، بۇل كريتەريي دە ماڭىزدى.
اۋقىمدى جوبا بولعان سوڭ قارجىلاندىرۋ جاعى ءالى شەشىلگەن جوق. ەكى كەلىسىم-شارت بار. قازاقستان تاراپى 10 نەمەسە 20 پايىز اقشاسىن قۇيسا، اەس سالاتىن ەل ءوزى قارجى قۇيادى. ەكىنشى، بۇكىل اقشاسىن ءوزى شىعارىپ سالادى دا، ءبىراق بىزگە ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرىپ، قالعانىن وزدەرى پايدالانۋى مۇمكىن.
بۇگىندە اەس سالىناتىن ايماقتار مۇقيات زەردەلەنىپ جاتىر. اباي وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ اۋدانى مەن الماتى وبلىسىنىڭ ۇلكەن اۋىلى بارلىق تالاپقا ساي بولىپ وتىر.
الماس ساۋحيموۆ، اەجبۋ عىلىمي جانە يننوۆاسيالىق قىزمەت جونىندەگى پرورەكتورى:
ەلىمىزدە ءبىر ەمەس، ءۇش اەس سالۋ قاجەت
– ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسى تاپشىلىعى قاتتى سەزىلىپ جاتىر. اەس سالۋ تۋرالى تالقىلاۋ 2012 جىلدان بەرى باستالىپ، ەندى عانا توقتامعا كەلدىك. بىزگە ءبارىبىر تۇراقتى ەنەرگيا كوزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى كەرەك.
بىزدە كومىر، اتوم، جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى، گاز بار. ەڭ ءتيىمدىسى – اەس. ونى سالۋ ءۇشىن بىزدە ءبارى بار. ۋران قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى ورىندى الامىز.
سوندىقتان ۇلكەن اۋىلىنان بولەك، بولاشاقتا ەكىنشى اەس-تى كۋرچاتوۆتا، ءۇشىنشىسىن ماڭعىستاۋ وبلىسىندا سالۋ جوسپارلانعان.
ءبىز وقۋ ورنىندا كادرلار دايىنداۋ ءۇشىن 2019 جىلى وقۋ باعدارلاماسىن جاسادىق. ءقازىر بىزدە 4 ينستيتۋت بار. بۇكىل سالادا عىلىمي جوبالارمەن جۇمىس ىستەيمىز. ەندىگى ماسەلە – ينجەنەرلىك كادرلار توبىن جاساقتاپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. وسى تۇرعىدا ارنايى جۇيە قالىپتاسۋى كەرەك.
P.S. كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان قۇرالدار اپاتتى جاعدايدا تۇر. ولار ءارى كەتسە، ون جىل عانا جۇمىس ىستەيدى. سوسىن وعان ەشقانداي جوندەۋ جۇمىسى دا كومەكتەسە المايدى. ال ەنەرگيانىڭ 70 پايىزى كومىر ارقىلى قامتاماسىز ەتىلىپ تۇر.
«پاريج كەلىسىمىنە» سايكەس، ەكى جىلدان كەيىن ترانسشەكارالىق كومىر سالىعى ەنگىزىلەدى. بۇل ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتسىزدىگىن كورسەتپەك. «قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين «قازاقستاندا اەس سالىنباسا، وندا جوعارى كومىرتەكتى ەنەرگەتيكامەن قالادى. ونسىز جاسىل ەكونوميكا ماقساتتارىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ءسوزىنىڭ جانى بار.
