«ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇبىرىن، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. نارسەنىڭ سىرىن، قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ، ەمتيحان بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىلاردى سىنايدى. اباي ءسوزى زامانىنداعى اقىنداردىڭ سوزىنەن وقشاۋ، ولاردىڭ سوزىنەن ۇزدىك، ارتىق»، -دەپ 1913 جىلى ابايدىڭ قازاقتىڭ باس اقىنى ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ بەرگەن الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى جازعانداي، ارناسى اسىل، تاعىلىمى تاۋەلسىز، كۇندەرى ۇلگى، ءومىرى تاعىلىم، ءتۇپسىز تۇعيىق ويشىلدىڭ ەڭبەگىنەن وقىعانىمىز تۋرالى ءبىز دە بىرەر ويىمىزدى ايتپاققا، «ابايداي قازاق ءتۇيدى مە وي؟!» دەپ تولعانباققا بەكىدىك.
ءبىز «ادامدى زامان تۋدىرادى» دەپ ءجۇرمىز عوي. سوڭعى كەزدە عالىمدار مىناداي زاڭدىلىقتى اشتى. ۇلى تۇلعالار مىناداي ەكى جاعدايدا، ءبىرىنشىسى ۇلت (قوعام) وركەندەگەن كەزدە، ەكىنشىسى ۇلت (قوعام) كۇيزەلگەن كەزدە كوبىرەك دۇنيەگە كەلەدى ەكەن. ءبىرىنشى جاعدايدى ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ وڭاي.
بۇل ۇلتتىڭ تولىسقانىن، كەمەلىنە كەلگەنىن، پىسكەنىن، قاناتىن كەڭگە جايعانىن كورسەتەدى. ۇلت كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، كۇيرەپ جاتقاندا ۇلى ادام تۋعىزباق تۇرماق حالىق ءوزىنىڭ باسىمەن قايعى بولىپ كەتپەۋشى مە ەدى؟! عالىمداردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ۇلت نەعۇرلىم كونە بولسا، ونىڭ قورعانىش قابىلەتى دە مىقتى بولادى. ۇلت كۇيزەلىپ، كۇيرەپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ ساناسىنا «وسى ءبىز ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەيمىز بە؟» دەگەن قاۋىپ-تۇيسىك ورناعان كەزدە، زاماننىڭ استان-كەستەن الاساپىراندىعى مەن قيىندىعىنا قاراماستان ۇلتتىڭ قورعانىش قابىلەتى ويانىپ، شيرىعىپ، دۇنيەگە ۇلى تۇلعالاردى الىپ كەلەدى ەكەن. ياعني، ۇلتتىڭ قورعانىش قابىلەت تۇيسىگى ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق قورىنا «تاپسىرىس» بەرەتىن كورىنەدى. ۇلت باسىنا قاۋىپ-قاتەر ۇيىرىلگەن كەزەڭدە، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن وياتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، ونەرىن ءوسىرۋ، مادەنيەتىن نىعايتۋ ياكي قازاقتىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن بەكىتۋ ءۇشىن ەل تىلەگىمەن دۇنيەگە كەلگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى اباي قۇنانباي ۇلى بولاتىن.
ءحىح عاسىر! بۇل ۋاقىت «قۇلاش بويىم قۇلاسا دا، تىككەن تۋىم قۇلاماسىن» دەگەن اتا ءداستۇردىڭ شىن مانىندەگى مۇراگەرلەرى ازايعان شاعى ەدى. رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالىپ، حاندىق بيلىك جويىلىپ، قاشقان، بوسقان ورىس شارۋالارى قازاق جەرىنە كەلىپ كۇنەلتىپ قانا قويماي، اسكەري وتارشىلاردىڭ قازاق ەلىن جاعالاپ ەمەس، ونىڭ جۇرەگىنەن، كىندىگىنەن، قولقاسىنان ويىپ، شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن ايماقتارعا كازاكتاردى جاپپاي قونىستاندىرعان ۋاقىت ەدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەل بىرلىگىنە، ۇلتتىق قاسيەتىمىزگە، ءتىلىمىز بەن دىنىمىزگە، كەڭدىگىمىز بەن ەلدىگىمىزگە زيان كەلتىرىپ، ەن دالادا ەركىن كوشكەن حالقىمىزلىڭ كوشىپ قونۋىن شەكتەپ، مالىن بارىمتالاپ، نامىسىنا تيگەن، قازاقتىڭ سۇلتاندارى مەن بيلەرىنە شەن-شەكپەن ۇلەستىرىپ، ولاردى وكىمەت پەن حالىق اراسىنداعى ۇستەم تاپ ەتىپ قالىپتاستىرىپ، جەر – سەنىكى، بيلىك – مەنىكى دەگەن الماعايىپ كەزەڭدە ەل نامىسىنىڭ نايزاعايى ىسپەتتەس پاراسات پەن اقىلدى، ءبىلىم مەن بىلىكتى تەڭ ۇستاعان ابايداي دارا تۇلعا ومىرگە كەلگەن بولاتىن.
شالقايسا تاريح شىڭى بار، ەڭكەيسە يەن ەلى بار قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى كوپ تولعاعان دانامىز مۇحتار اۋەزوۆ «زامانا دەگەن ۇستا بار، ادام الماسىن سول دارحان شىعارادى»، - دەگەن ەكەن.
زامانا دەگەن ۇستا تۋدىرعان اباي حاكىم حالىققا جانى اشيتىنىن ىسىمەن، ارەكەتىمەن (سوزىمەن ەمەس!) كورسەتىپ قانا قويماي، حالىققا جانى اشيتىنىن قاي كەزدە دە، قاي جاعدايدا دا، قانداي سىن ساعاتتا دا، نەندەي قيىندىقتا دا دالەلدەي بىلگەن دارا تۇلعاعا اينالدى. قۋانىشى مەن قايعىسى، قاسىرەتى مەن قاسيەتى يتجىعىس تۇسكەن حIح عاسىردا ابايداي ارىسىمىز تولىققاندى ۇلت بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ حالقىمىزعا وتارشىلدىق كەزەڭدە ايرىلىپ قالعان: ءدىن تۇتاستىعى، ءتىل تۇتاستىعى، جەر تۇتاستىعى، ەكونوميكالىق تۇتاستىقتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتتى.
حالقىمىز ءالىمساقتان ەل بيلەگەن حانداردىڭ حاق پىكىرىنە جۇگىنگەن، بايىرعى بيلەردىڭ ءادىل شەشىمىن بويىنا سىڭىرگەن، «ارتىقشا تۋعان ازامات، حالىققا ۇلكەن بەل بولار» دەپ ادال باسشىنىڭ سوڭىنان ەرگەن. ەلدىڭ ەڭسەسىنىڭ تىك، مۇراتىنىڭ اسقاق، مەرەيىنىڭ ۇستەم بولۋى مەملەكەتتى باسقاراتىن باسشى مەن ونىڭ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىراتىن قوسشىلارىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما دەسەك، اباي ءوز زامانىندا جۇرەكتەن جارىپ شىققان ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنە قوعامداعى ساياسي وقيعالار مەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى، بۇراتانا دەپ بۇقتىرىلعان، قاراڭعىلىقتىڭ قويناۋىندا، مەشەۋلىكتىڭ ورتاسىندا قالعان قايران قازاعىنىڭ مۇڭى مەن مۇقتاجىن، زارى مەن زاپىرانىن ارقاۋ ەتتى. قولى تازا، قاناعاتشىل، ادال، ءادىل، حالىققا جانى اشيتىن جاننىڭ ءاردايىم جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا بەدەلىنىڭ بەكەم ەكەندىگىن، ال قورقاق، ساتقىن، جاعىمپاز، ماڭگۇرت، قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولار ساتىلىمپاز بي-بولىستاردىڭ حالىق الدىندا بەدەلدەن جۇرداي بولاتىندىعىن اياۋسىز اشكەرەلەدى.
«بولىس ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق» دەگەن عۇلامانىڭ ءسوزىنىڭ عاسىر جارىم ۋاقىت وتسە دە وزەكتىلىگىن جويماعانىنا تاڭعالاسىڭ. حاكىم ابايدىڭ:«مەن بولامىن دەمەڭدەر، اياقتى الشاڭ باسقانعا. ەكى كوزىڭ الاقتاپ، قۇر قارايسىڭ اسپانعا» دەگەن ءوز زامانىنىڭ شەندىسىن سىناعان مىسالىنىڭ ءىشىنارا ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا كەزدەسەتىنىنە كۇيىنەسىڭ.
«ادام بوپ كەلىپ ومىرگە، ادام بوپ كەتۋ پارىزىڭ، بولماسا ونداي قاسيەت، وتەلمەگەن قارىزىڭ» دەمەكشى، اللانىڭ ولشەپ بەرگەن عۇمىرىندا ادامدىق كەلبەتىڭە كىر جۇقتىرماي، كىسىلىكتىڭ تۋىن جىقپاي، ازاماتتىق ارىڭدى بيىك ۇستاپ، ادالدىقتان تايماۋ ءار پەندەگە سىن بولماق. ال، ادامدىقتىڭ نەگىزى يماندىلىقتا جاتىر. ۇلى اباي: «...كىمنىڭ ۇياتى بولسا، يمان سوندا» دەگەن. «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار، سودان قاشپاق كەرەك. اۋەلى –ناداندىق، ەكىنشى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى –زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ. ناداندىق – ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. بىلىمسىزدىك – حايۋاندىق بولادى. ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك – ءبارى وسىدان شىعادى. زۇلىمدىق – ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى» دەگەن عۇلاما اباي يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن، ونىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك، تاربيەلىك مانىنە توقتالا وتىرىپ، ءدىندى تاراتۋشىلار مەن ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ەل اراسىنا ىرتكى سالار ارەكەتتەرىن قاتتى سىنعا الادى.
ۇلى ويشىلدىڭ عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن دابىل قاققان وسىناۋ ماسەلەلەردىڭ بۇگىنگى كۇنى سىزداعان جارادان ۋشىققان وبىرعا اينالعانى كامىل. جەتى اتاسىنا دەيىن جەتەتىن قازىنا جيناۋ جولىندا جولىنداعىسىن جايپاپ، بيلىك قولىنا تيە قالعان جاعدايدا مەملەكەتتىڭ قازىناسىن مايشەلپەك قىلىپ ۇپتەپ كەتەتىن دۇنيەقوڭىز، اشكوز شەنەۋنىك، بايلىق ءۇشىن وزگەنىڭ ءومىرىن شىمىرىكپەي قيا سالاتىن قاتىگەز قانىپەزەر، ازدى-كوپتى قولدا بار قۇزىرەتىن پايدالانىپ، سىبايلاستىقپەن الدەبىر نارسەلەردى قارپىپ قالاتىن مەشكەي، «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەپ باۋىردىڭ ەمەس، قاۋىمنىڭ مارتەبەسىن ويلايتىنداردىڭ ورنىنا «ءوزىم» دەگەندە وگىزدەي كۇشى» بار جەمقور، اتاق ءۇشىن اتاسىن ساتاتىن ساتقىن، ءومىر بايگەسىندە وزىپ كەلگەننىڭ اياعىن شالىپ قۇلاتۋعا بەيىم تۇراتىن كۇنشىل، وزگەنىڭ جەتىستىگىن كورە المايتىن ءمىنشىل، اتا-انا، تۋما-تۋىستارىمەن ءبىر داستارحاندا تاماق ىشپەي، باستارىنا ورنىقتىرىپ العان تۇسىنىكسىز ءدىننىڭ يلەۋىنە تۇسكەن ءدۇبارا ۇرپاق، بۇلدىرشىندەردى قيناپ-زورلايتىن پەدوفيلدەردىڭ شەكتەن شىققان ارەكەتى، وزەگىن جارىپ شىققان بالاسىن شىمىرىكپەستەن قوقىس قالدىعى، اجەتحانا، تاس جولدارعا تاستاي سالاتىن، اتا-اناسىن كارىلەر ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا تەلمىرتىپ، تاپسىرىپ كەتەتىن بەزبۇيرەك قىز، بەجىرەيگەن ۇل، كەكىرەيگەن كەلىننىڭ كوبەيگەنى قوعامىنىڭ دابىل قاعار تراگەدياسىنا اينالدى. شىرىلداپ دۇنيەگە كەلگەن ءسابيىن شىمىرىكپەي بۋىندىرىپ، بەتىن كۇل-قوقىسپەن بۇركەي سالاتىن، تۇيىنشەككە وراپ، كورىنگەن جەرگە لاقتىرىپ كەتەتىن، اقشا ءۇشىن الدەبىرەۋلەرگە بوبەگىن بەلگىلى ءبىر سوماعا ساۋدالاپ ساتا سالاتىن، وزگە ۇلتتىڭ جىگىتتەرىنىڭ قالتاسىنىڭ قالىڭدىعىنا بولا ەتەگىنەن ۇستاپ، جات جەردە، بوگدە ەلدە قۇسالىقپەن ءومىر سۇرەتىن قىزدارىمىز بەن ءتانىن اشىق تۇردە پۇلداپ، جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋدى ءوزىنىڭ وتىمدىلىگى دەپ ەسەپتەيتىن كەلىنشەكتەردىڭ كوبەيگەنىنەن دە قورىقپايتىن بولدىق. وتباسى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تۇك سەزىنبەي، اۋىردىڭ استى، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ، بالالارىنا اليمەنت تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ارەكەتىن نەمەن اقتاپ الامىز؟
ەل ىشىندە وسىنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ بارا جاتقانىنا قىنجىلاسىڭ. جانە سوراقىسى سول، وسىنداي جايتتارعا قوعامنىڭ نەمقۇرايلى قاراي باستاۋى ەتەك الىپ بارادى. «دوسىڭنان قورىقپا – ازار بولسا ساتىپ كەتەر، جاۋىڭنان دا قورىقپا – ازار بولسا اتىپ كەتەر، قورىقساڭ نەمقۇرايلىلىقتان قورىق – ول ساتىپ تا، اتىپ تا كەتەدى»، -دەگەن ەكەن جازۋشى ياسينسكيي. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان وسىنداي قاتىگەزدىكتەر تالقىلانا ساپ، «سول باياعى، باياعى بايعوجانىڭ تاياعى» دەگەن نەمقۇرايلىلىققا جالعاسىپ، كەلەسىدە تۋرا سونداي توبەدەن جاي تۇسىرەر توتەنشە وقيعالار ورىن العانشا ۇمىتىلىپ كەتەدى. بۇگىندە ۇل-قىزى وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ەڭىرەگەندە ەتەگىنە جاس تولىپ وتىرعان اتا-انالار كوبەيدى. ساقالدى ادام كورسەك سەكەمدەنىپ، شولاق بالاقتىنى كورسەك شوشىپ، حيدجاب كيگەندى كورسەك ءۇرپيىپ قارايتىن قالگە جەتكەنىمىز شىندىق. ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگى، ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ كەمشىندىگى، ءىشىنارا ساۋاتسىز يمامداردىڭ كەزدەسۋى، جات اعىمدى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءتۇرلى ايلا-ادىستەرمەن جاس بۋىندى جىلانداي ارباپ، جۇلىنقۇرتتاي جالماپ، ءوز پىكىرلەستەرىنىڭ قاتارىن تولتىرۋ ءۇشىن قارجىلىق جاعىنان قىزىقتىرىپ، ماتەريالدىق تۇرعىدان مىعىمداپ جاتقانىن اششى دا بولسا مويىندايمىز. ابايشا تولعاساق «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكەي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟». يسلام – ءاربىر پەندەگە ادام دەگەن اتقا لايىق ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەتەتىن سوڭعى ءدىن. ابايدىڭ: «اتىمدى ادام قويعان سوڭ، ءقايتىپ نادان بولايىن»، - دەيتىنى بار ەمەس پە؟ اتا-اناڭىزعا قامقورلىق جاساۋىڭىز، جولداسىڭىزعا جاقسى جار بولۋىڭىز، بالا-شاعاعا ۇلگىلى اكە، انا بولۋىڭىز، كورشىمەن، تۋعان-تۋىسقاندارمەن كوركەم قارىم-قاتىناس ورناتۋىڭىز، ادال تابىس تابۋىڭىز، مەملەكەتتىڭ مۇلكىنە «امانات» دەپ قاراۋىڭىز، تىم بولماعاندا وزگەگە جىلى شىراي تانىتۋىڭىز، مىنە، وسىلاردىڭ جيىنتىعى – ءدىن.
اقىننىڭ تۋعان باۋىرى شاكارىم قاجى قازاق قاۋىمىنا 1912 جىلى «ايقاپ» باسىلىمى ارقىلى «بىلىمدىلەردەن بەس ءتۇرلى ءسوزدىڭ شەشۋىن سۇرايمىن» - دەپ ءوتىنىش جاساي كەلە، سونىڭ سوڭعى سۇراۋى: «زامان وتكەن سايىن ادامنىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟» - دەپ تولعانىسقا تۇسكەن ەكەن. ءيا، ءبىز قايدا كەتىپ بارا جاتىرمىز دەگەن سۇراق اركىمنىڭ كوكەيىندە تۇرسا عوي، دەيسىڭ.
دۇنيەجۇزىلىك جويقىن داعدارىستار ءابجىلانداي شالت قيمىلداپ، دۇبىرگە تولى دۇنيەنىڭ اپشىسىن قىمباتشىلىق، جۇمىسسىزدىق، ينفلياسيا قىسپاعىمەن قۇرساۋعا الىپ، جەر-جەردە تەررورلىق اكتىلەر حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، رۋحاني تۇرعىدان جۇتاڭدانۋ كورىنىستەرىنىڭ كوڭىلگە قاياۋ ءتۇسىرىپ وتىرعان ۋاقىتىندا جاھاندانۋدىڭ ىقپالىندا ۇلت رەتىندە جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ قامىن ءار مەملەكەتتىڭ ويلاستىرىپ وتىرعانى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا دانا اباي «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ، اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ. وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ»، -دەمەۋشى مە ەدى.
ەگەر دە وسىناۋ مىندەتتەرگە ءار ادام ادال بولىپ، پارىز بەن قارىز، ماقسات پەن مۇددەنى بيىك قويىپ، حاكىم ابايدىڭ «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ، ادامدىق قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى بولاسىڭ سۇيگەن ق ۇلى بولاسىڭ» دەگەن ءسوزىن كۇن سايىن جادىندا جاڭعىرتىپ وتىرسا، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇعىرى بەكەم بولماق.
ميربولات ەرسايەۆ،
بقو تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى
