دەكلاراسيانىڭ ءمانىن اشقاندا الاش يدەياسىمەن مازمۇنداس ەكەنىن زەردەلەۋ ماڭىزدى. ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز – ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوز ەلىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى جانە بولاشاعىنا نەگىزدەلگەن، ونى ومىرلىك ارەكەتتەرگە جۇمىلدىراتىن، سوعان سايكەس قوعامدىق احۋالدى تانىتاتىن تۇراقتى تۇسىنىك، ۇعىم دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ۇلت بولعان سوڭ ۇلتتىق يدەيا بولادى. ۇلت بولۋ ءۇشىن ەلدى قالىپتاستىراتىن باستاۋلار – تەرريتوريا، وندا تۇراتىن حالىق، ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك باسقارۋ بولۋى كەرەك.
بۇگىندە الاش قوزعالىسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن تارازىلاي كەلە ەلى سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن الاشتىقتاردىڭ جوعارىدا اتالعان ماڭگىلىك ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولدى. الاشتىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، ەل بولىپ الەمدىك قاۋىمداستىقپەن تەڭ دارەجەدە بولۋ تۋرالى قابىلداعان باتىل ساياسي شەشىمدەرى، وكىنىشكە قاراي، ساياسي تاجىريبەگە اينالا المادى. ولاردىڭ ۇلتتىق يدەياسىن لىقسىپ كەلگەن توتاليتارلىق قوعامنىڭ بيباۋىرمالدىق ساياساتى «جۇتىپ» قويدى. كەڭەستىك، سوسياليستىك، تاپتىق مازمۇن العان كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاق مەملەكەتتىلىگى جاڭا سيپاتتاعى كولونياليزمنىڭ كەزەكتى ويىن الاڭىنا اينالدى.
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ەليتاسىنىڭ الدىڭعى بۋىنى تۇگەلگە جۋىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ءتىپتى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى تۇتاس ۇلتقا «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. وسىنىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى سەبەبى حالقىمىزدىڭ ساياسي بيلىكتەن ايىرىلىپ قالۋى ەدى. ساياسي بيلىگىنەن ايىرىلعان حالىق بىرتىندەپ توبىرعا اينالادى، توبىر وكتەم ۇلتتىڭ وركەنيەتىنە جۇتىلىپ كەتەدى.
قايتا قۇرۋدىڭ دامۋ بارىسى كەڭەستىك يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلدى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، زاڭدىلىق بولاتىن. وسىنداي ەلەڭ-الاڭ كەزەڭدە – 1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭىنىڭ قابىلدانۋىنا قۇقىقتىق-زاڭنامالىق نەگىز قالادى. 1991 جىلعى 16 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن بىرگە «رەسپۋبليكا كۇنى» دەگەن اتپەن مەملەكەتتىك مەرەكەلەردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلدى.
حالقىمىز ءۇشىن تاعدىرشەشتى قۇقىقتىق نەگىزگە اينالعان وسى ەكى قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ايتسە دە دەكلاراسيانىڭ قابىلدانعان كۇنىن مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنەن الىپ تاستاۋدىڭ تاساسىندا ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلمەيتىن ساياسي شەشىمدەر جاتقانى اڭعارىلادى. ونىڭ باستى ايعاعى – تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلاعان حالىقارالىق ماڭىزى بار قۇجاتتا بەلگىلەنگەن، اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەگە بايلانعان ساياسي قۇندىلىقتاردان شەگىنۋ بولدى. ارينە، كەز كەلگەن قۇجات قاتىپ قالعان دوگما ەمەس، وعان دا ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرىس ەنگىزىلەدى. ءبىراق ونداعى بەلگىلەنگەن باستى قۇندىلىقتار ەمەس، وسى قۇندىلىقتاردى ىسكە اسىرۋ تاسىلدەرى وزگەرۋى مۇمكىن.
دەكلاراسيانىڭ 7-بابىندا كوزدەلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرiندە، ادامگەرشiلiككە جات وزگە دە ساياسي شارالار ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، سونداي-اق بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار تەرريتورياسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءوز تەرريتورياسىنا قايتىپ ورالۋى ءۇشiن جاعداي جاسايدى» دەگەن تالاپتىڭ ورىندالۋىنىڭ موراتورييگە ۇلاسىپ، پارمەندى تۇردە ىسكە اسىرىلماۋىنا قويىلعان ءتۇرلى كەدەرگىلەردەن وسىنداي شەگىنىستى بايقايمىز.
سول سياقتى 11-باپتاعى «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ، اۋە كەڭiستiگi، ءوسiمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسi، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار، ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق پوتەنسيال قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiگiنiڭ نەگiزiن قۇراي وتىرىپ، تەك قانا سونىڭ مەنشiگiندە بولادى» دەگەن ۇستانىمنىڭ دا شەتەلدىكتەرگە جەر ساتۋ تۇرىندە حالىقتىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن الاڭداۋىنا، ءتىپتى ساياسي تولقۋىنا نەگىز بولعاندىعىن وسىنداي دەكلاراسيادا بەلگىلەنگەن ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردان، ۇلتتىق مۇددەدەن شەگىنۋ بولعانىن ايتا الامىز.
ەگەمەندىك دەكلاراسياسى – قازاق حالقى ۇلت بولىپ، مەملەكەت بولىپ تۇرعاندا بارىنشا ۇلىقتالاتىن ساياسي قۇندىلىعىمىز. ۇلتتىق يدەياعا اينالعان، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قۇقىقتىق-زاڭنامالىق نەگىز قالاعان جانە بۇگىنگى ساياسي دامۋىمىزدىڭ وزەگىن قۇراعان قۇجاتتىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ماڭىزى ارتا تۇسەدى.
حازرەتالى تۇرسىن، ق. ياساۋي اتىنداعى ءحقتۋ-نىڭ وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
