Патриотизмнің бір парасы әскерден бастау алады. Соңғы жылдары бұл бағытта қыруар шаруа қолға алынып жатыр елімізде. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та Жолдауында Үкімет мүшелеріне, әкімдерге, депутаттарға, бүкіл қоғамға бағыт-бағдар беруі тиіс түйінді идея – патриотизм екенін атап өтті. Қазақстандағы идеологиялық шараларды түбегейлі жетілдірмей, патриотизмді қалыптастыру міндетін шешу мүмкін емес.
Әскери ғылымдардың докторы, запастағы полковник, Қазақстан Республикасы білім және ғылым саласының құрметті қызметкері Досай Абраимов қазақ әскері қатарындағы тәрбие-идеологиялық жұмыстардың маңыздылығы туралы айтып жүр. Ол – отансүйгіштік және рухани-адамгершілік тәрбие тақырыбына арналған көптеген жазбалардың авторы. Бүгінгі таңда идеология саласында қандай проблемалардың бар екенін де біршама біледі.
– Ең бастысы, соңғы 30 жылда бүкіл посткеңестік кеңістікте орын алған идеологиялық вакуум мәселесі, – дейді ол. – Бұл 1990 жылдары мемлекеттік және әскери құрылымдарды идеологиясыздандыру процесі басталған кезде пайда болды, нәтижесінде армиядағы идеологиялық жұмыс пен тәрбиенің бүкіл жүйесі жойылды.
Оның пайымынша, тоқыраумен күресу деген желеумен қайта құру іс жүзінде кеңестік дәуірді бейнелейтін барлық нәрсеге және ең алдымен сол жылдардағы идеологияға қарсы күреске айналды. Осы күрестің қызған шағында армиядағы әскери қызметкерлерді адамгершілік және әскери тәрбиелеу жүйесі жойылып, ізім-қайым жоқ болды.
– Армиядағы саяси агенттіктерді жоюдың қате екенін тарих растады. Мысалы, Ресейде 2018 жылы РФ Қарулы Күштерінің Бас саяси басқармасы қайта құрылды. Қазақ армиясын құру, қылмыстың күрт өсуі, жаппай жаңғырту кезінде көптеген мәселелерге тап болған біздің билік сонау 1993 жылы командирлердің тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыстар жөніндегі орынбасарлары институтын құрды. Бірақ бұл фактінің өзі арнайы жоғары оқу орындарында кәсіби педагогтерді қажетті дайындықсыз, оқытусыз жүзеге асырылғандықтан, ойдағыдай нәтиже бере алмады, – дейді Досай Абраимов.
Ал бұқаралық ақпарат құралдарында, телеарналарда болып жатқан келеңсіз жайттар оң өзгерістердің логикасына қарағанда идеологиялық диверсияға ұқсайды. Бұрынғылардың бәрі келмеске кеткен сияқты, соның ішінде жолдастық, өзара көмек, жәрдем, жанашырлық, ұлтаралық келісім, достық, сыйластық сияқты халықтың маңызды рухани-адамгершілік құндылықтары да кеми түскендей. Адамдар өз тарихынан, тіпті өткен жылдардағы өмірлерінен ұялатын сыңайлы.
– Мұның бәрі рухани салаға орны толмас зиян келтірді. Тарихты осылайша жаппай жоққа шығару, қорлау рухани аға ұрпақты сындырып, ең сорақысы жастардың жан дүниесіне ашудың, сенімсіздіктің, цинизмнің дәнін септі. Ғылым тілімен айтқанда, жеке адамның және жалпы қоғамның рухани динамикалық стереотипінің ыдырауы байқалды. Қоғамдық санадағы рухани құндылықтардың жоғалуының бұл құбылысын әлеуметтанушылар «қоғам аномиясы» деп түсіндіреді, ал әлеуметтік психологтар оны «сананың фрустрациясы» деп атайды. Мұндай оқиғаның бәрі әскери салаға, ең алдымен офицерлердің моральдық-психологиялық жағдайына қатты әсер етті.
Пайда болған бос орын барлық көріністерде билік пен пайдаға табынудың, азғындықтың және руханилықтың жетіспеушілігінің батыстық үлгілерімен толтырылды. Телеэкрандарда билік пен өтірік культін насихаттайтын шетелдік телехикаялар, олигархтардың әдемі, бай өмірі туралы сюжеттер толып жатыр. Жас ұрпақтың көз алдында табыстың символына айналған қылмыскерлер мен байлар жүр, – деп түсіндірді әскери маман.
Қасым-Жомарт Тоқаев армиядағы заңдылық пен тәртіпті сақтауға ерекше мән беріп, Қарулы Күштер мен басқа да күш құрылымдарында темірдей тәртіпті қамтамасыз етуді тапсырды. Сол себептен азамат пен патриотизмнің негізгі рухани-адамгершілік құндылықтарын заңмен бекітіп, мемлекеттік идеологияның ауқымы мен өкілеттіктерін конституциялық түрде бекіту қажет. Ультра-демократтардың қысымымен Конституцияның бастапқы жобасында «Қазақстанда біртұтас идеология болуы мүмкін емес» деген сөз болды. Көптеген қазақстандықтар тиісті мемлекеттік идеологиясыз мемлекеттің болуы мүмкін еместігін жақтады. Нәтижесінде Негізгі Заңның түпкілікті нұсқасына енгізілген «Қазақстанда идеологиялық және саяси әралуандылық танылады» деген ымыралы шешім қабылданды.
Осыны еске салған Досай Абраимов жергілікті басшылар бұл мәлімдемені қате түсініп, идеологиялық жұмысты әскерде де жүргізу қажет емес деп есептегенін жеткізді. Сондықтан жиырма жылдан астам уақыт бойы мемлекеттік идеология мәселесі ерекше талқыланбады немесе баса назар салынбады бұған.
– Ғылыми тұрғыдан алғанда, мемлекеттік идеология – егемен елдің Конституциясында, заңдарында және саясатында өзінің тікелей көрінісін табатын қоғамдық сананың объективті түрде өмір сүретін формасы. Осы ұстанымдардан Қазақстан Республикасының мемлекеттік идеологиясы – егеменді мемлекеттің өмірде бейнеленген, соғыстардың алдын алуға, ұлттық және халықаралық қауіпсіздікті, тұрақтылық пен өркендеуді қамтамасыз етуге бағытталған бейбітшілік сүйгіш бағыты. Сондықтан «Қазақстанда идеологиялық және саяси әртүрлілік танылады» деген сөзді «оның ішінде мемлекеттік идеологияның болуы» деген сөздермен толықтыруды ұсынамын, – дейді запастағы полковник.
Оның сөзіне қарағанда, идеологиясыз мемлекет жоқ және болуы да мүмкін емес. Тіпті біреу идеологияның керегі жоқ десе де, мұның өзі идеология! Сондықтан идеологияға деген көзқарасымызды және идеологиялық жұмысты жүйелі әрі сауатты ұйымдастыруға деген көзқарасымызды қайта қарау қажет. Әскери саладағы идеологиялық-тәрбие жұмысының ережелері «ештеңені жіберіп алмау үшін» принципі бойынша жазылған, ол өте жалпылама және нақты емес, көп сөзділік пен түсініксіздіктен зардап шегеді. Мұндай ережелерге сәйкес, жұмыс істеу қиын емес, оқу қиын.
– Тиісті идеологиялық қолдау болмайынша, кез келген бастаманың, кез келген реформаның тиімсіз болатынына бүгінде анық көз жеткіздік. Президент өз Жолдауында талап еткен тарих пен мәдениеттің, халықтың даңқты дәстүрлерінің біртұтас түсіндірмесін нақты айқындау керек. Қазір бұл салада толық түсінбеушілік бар. Офицерлер арасында да тарих пен шынайы қаһармандарға көзқарас бірлігі жоқ. Әскерде жалпы рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру, ерлік пен қаһармандық деген не екеніне түсіндіру, ата-баба ерліктерін мақтаныш ету – идеологиялық жұмыс, – дейді Досай Абраимов.
Ол идеялық-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда олардың өмірі мен қызметтерінен мысалдар келтіре отырып, заманымыздың қаһармандарын анықтау, насихаттау жұмыстарын кеңейту қажеттігін алға тартты. Ал бізде мұндай мысалдар көп. Бірақ біз неге байқамаймыз, ең бастысы, әскери еңбек ерлерін неге насихаттамаймыз? Есесіне, өте күмәнді моральдық құндылықтары бар, бірақ мыңдаған виртуалды жанкүйерлері бар сахна және интернет кейіпкерлері жастардың кумирлеріне айналды. Мұндай «пұттардың» жеңіл қолымен көптеген адамдар үшін құндылықтар негізінен материалдық байлық болып саналды. Рухани саланы азғын популистерге қалдыруға болмайды.
– Әскери саладағы бұл жұмыстарға қатысты зерттеулеріміз Отан қорғаушы тұлғасының жоғары рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың ғылыми жүйесі жоқ екенін көрсетті. Орындау үшін тиісті қысқаша және түсінікті нормативтік құжаттар жоқ. Әдістемелік әзірлемелер, технологиялар, тест тапсырмалары жеткіліксіз екені анық. Университеттер нақты пәндерді анықтамайды және тиімді жағдайлар жоқтың-қасы. Құрылымның өзі қисынсыз. Алдымен белгілі бір рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру сияқты идеология болуы керек. Содан кейін оқу процесі солардың негізінде құрылады. Сондықтан мұндай құрылымдарды керісінше емес, идеологиялық және тәрбие жұмысының органдары деп атау қисынды», – дейді әскери білімнің маманы.
Азаматтық саладағы жұмыс беруші үшін адамның жан дүниесінде не бар, оның өмірінде қандай рухани-адамгершілік құндылықтарды басты деп санайтыны, жұмыстан бос уақытында немен айналысатыны немесе не істейтіні маңызды емес. Ал әскери салада рухани-адамгершілік қасиеттерге басымдық беріледі. Бұл қиын болғанымен, құрметті Отан қорғаушы мамандығының ерекшелігі де осы.
Әскери білім беру саласындағы елеулі немқұрайлылық сонымен бірге бір кездері этика, эстетика, қарым-қатынас мәдениеті және мінез-құлық сабақтарының оқу бағдарламаларынан жойылып кетуімен түсіндіріледі. Соның салдарынан намысқойлық, әдепсіздік, дөрекі сөйлеу, қарамағындағылармен сөйлесудегі дөрекілік, жемқорлық сияқты келеңсіз көріністер, әсіресе соңғы жылдары кең етек алды. Тәжірибе көрсеткендей, егер ұжымда, қызметте және үйде үлгілі және мәдениетті тәртіп болса, менмендік, дөрекілік офицерлер мен командирлерге жат болса, онда жеке құрамның моральдық рухы мен қызметтік міндетінің нәтижесі өлшеусіз жоғары болады.
– Сол себепті идеологиялық жұмысты бәрімізді біріктіре алатын және біріктіруге тиіс идеялар негізінде кеңінен өрістету мәселесін шешу қажет. Оның үстіне, Мемлекет басшысы талап еткендей белсенді жұмыс істеуге тиіспіз. Әр әскери бөлімге заманауи ғылыми әзірлемелер, көрнекі құралдар, оқулықтар қажет. Мәдениет, этика, эстетика бойынша арнайы пәндерді енгізу, оқыту бағдарламаларын жетілдіру керек. Офицер қоғамда, ұжымда өзін қалай ұстау керектігін үйретіп, жоғары руханият пен патриоттық идеологияны қалыптастырып, әскери салаға енгізу қажет.
Жалпы үндеулерден, ұрандардан және тұжырымдардан жоғары рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру мен насихаттаудың ғылыми негізделген және тиімді жүйесіне және құқықтық психологиялық-педагогикалық механизмін құруға көшетін уақыт жетті. Идеологиялық жұмыстағы айқын мәселелерді ойдағыдай шешкенде ғана біз нағыз патриоттар мен сенімді Отан қорғаушыларын тәрбиелей аламыз, – деп түйіндеді сөзін Досай Абраимов.
Асхат ҚОЙШЫҒАРАҰЛЫ
