1-Bólim: Esirtki men jezókshelerdiń lotereıa bıletteriniń qaltarysynda qalaı jasyrǵany haqynda
Lotereıa klýbtary túrindegi rýletkaly kazıno etek jaıyp, óz qushaǵyna esirtki, jezókshelik jáne qarý-jaraq saýdasyn syıdyrdy. Ieleri bolsa, Qazaqstan búdjetine túsýden qaǵys qalyp, ofshorlarǵa jylystatylǵan júzdegen mıllıardtardy qaltalaryna basty. Túptep kelgende bunyń bári - «naryqty saýyqtyrý» degen syltaýmen iske asyrylatyn úlken shemanyń bir bóligi bolyp tabylady. Kóp jyl buryn bul lotereıalardan bastaý alyp, dál qazir birneshe salalarǵa taramdalyp ketti.
Qazaqstanda ofshorlyq tamyry bar shymyldyqty monopolıalardyń qalaı ómirge kelgeni, nege olardan búdjetke júzdegen mıllıard teńge túspeıtini jáne lotereıa klýbtaryn bet perde etip salyq tólemeıtin búkil el boıynsha kimniń kazıno ashatyny týraly Orda.kz óz materıalyn jarıalady.
Redaksıanyń quzyrynda «Qazaqstannyń býkmekerler qaýymdastyǵy» ZTB-nyń Antıkorǵa joldaǵan ótinishi boldy. Onda bıznesmender keıbireýlerdiń ekonomıkany jáne qoǵamdyq adamgershilikti saqtap qalý týraly áńgimelerdi bet perde etip, eldegi belgili salalardy monopolıalandyrýǵa qalaı tyrysatyny týraly sóz etedi.
Bul shemanyń artynda retteýshi turǵan joq: ol Sport mınıstrliginiń, parlamenttiń qazirgi quramyna deıin, tipti qazirgi prezıdentke deıin oryn alǵan jaǵdaı bolyp tabylady. Biraq memlekettik organdar taǵy da olardyń qurǵan toryna tústi. Atalǵan shemanyń avtorlary sheneýnikterdiń quzyrettiliginiń shegin óte jaqsy bilip, soǵan oraı degenderin iske asyra alady.
İzgi nıetpen tozaqqa dańǵyl jol tóseldi degendeıin, bizdiń jaǵdaıda tozaq - ekonomıkalyq damý, al izgi nıet - aıarlyq. Orda.kz redaksıasy býkmekerler qaýymdastyǵynyń ótinishinde kórsetilgen birqatar faktilerdi tekserdi jáne osy tekserý barsynda olardyń aqıqat ekenin rastaldy.
QARÝ, ESİRTKİ, LOTEREIa BILETTERİ
15 qańtarda İİM krımınal men lýdomanıaǵa qarsy kúrestegi kezekti jeńisin saltanatpen jarıalady. Polısıa qyzmetkerleri UQK qyzmetkerlerimen birge jáne Bas prokýratýranyń qoldaýymen «lotereıa klýbtary retinde áreket etken zańsyz onlaın-kazınolardyń iri jelisin» joıdy.
«Zańsyz oıyn qyzmetinen basqa, kúzetshiler men ákimshiler VIP-klıentter úshin ıntımdi qyzmetter uıymdastyryp, jeńgetaılyq jáne esirtki paıdalaný faktileri tirkeldi. Arnaıy operasıa barysynda polısıaǵa 400-den astam adam jetkizildi. Qylmystyq shemanyń negizgi 8 uıymdastyrýshysy, sonyń ishinde taıaý jáne alys shetel azamattary ustaldy», - dedi İİM uıymdasqan qylmysqa qarsy kúres departamentiniń basqarma bastyǵy Qýandyq Alpys.
Sondaı-aq, polıseıler loto-klýbtarda utys nátıjesi aldyn ala belgili bolǵanyn anyqtady. Ákimshiler olardy qolmen rettep, qajet bolǵan sátte klıentterdiń utylystaryn «jónge keltire» alady.
Jurtty tań qaldyrǵany: 570 loto-klýbtardaǵy tintýler kezinde búkil el boıynsha zańsyz qyzmeti úshin 326 mekeme jabylyp,, tergeýdegi aıyptalýshylardan 247 mln teńge, 55 mln rúbl jáne 125 myń dollardyń alyny boldy. Jáne alty mıllıard teńge - shemanyń barlyq qatysýshylarynyń paıdasy bolyp sanalyp: bul aqshanyń kóp bóligi shetelge shyǵaryldy.
Qańtar aıynda habarlaǵanymyzdaı, is boıynsha Loto Club kompanıasynyń ıeleri de qaraýylǵa alyndy. Olardyń Qazaqstan óńirlerindegi klýbtary jabylyp,qulyptalyp mórlendi. Biraq odan ári bul iste kútpegen ózgeris oryn aldy.
Qyrkúıekte İİM tekserý qorytyndysy týraly esep berdi. Mınıstrlik jarty jyldan astam ýaqytqa sozylǵan jumys nátıjelerin qorytyndylady jáne... kompanıanyń jumysynan zańsyz eshteńe tappaǵandyǵyn aıtty. Qylmys quramynyń joqtyǵynan qylmystyq is yń-shyńsyz jabylyp tyndy.
Sol İİM qyzmetkerlerine loto-klýbtan taýyp alǵan qarý-jaraq, esirtki jáne jezókshelerdiń qaıda ketkeni týraly saýal qoıylady? Álde júzdegen tintýler polıseılerge qur eles bolyp kórindi me? Nemese búkil el boıynsha úsh myń qaýipsizdik kúshteri qur beker kúshterin sarp etip jumys istedi me?
NE ÚSHİN KÚRESTİŃİZ...
2016 jyly Mádenıet jáne sport mınıstrligi (qazir Týrızm jáne sport mınıstrligi) lotereıa naryǵynda tártip ornatqysy keletinin habarlady. Ol úshin eldegi lotereıa oıyndarynyń barlyq máselelerimen aınalysýy úshin biryńǵaı operator qurý týraly sheshim qabyldandy. Bir sózben aıtqanda, bul qadamǵa «naryqty sur shemalardan, salyq tólemeýden jáne jasyryn qumar oıyndardan qutqarý sıaqty keleńsizdikter» jeleý boldy.
İs júzinde Sport mınıstrligi alańdatatyn zor sharýa boldy.
Biryńǵaı operatordyń basty jaqtaýshysy ol kezde «Qazaqtelekomnyń» basqarma tóraǵasy jáne Qazaqstannyń sıfrlyq «sur kardınaly» Qýanyshbek Esekeev boldy. Lotereıa naryǵynda biryńǵaı operator qurylǵan kezde onyń ústinen Nursultan Nazarbaevtyń baýyry Qaırat Satybaldy qaraıdy degen sybys tarady. Bul sybys shyrmaýyqtaı shyrmalǵan shemany mınıstrlik tarapynan da, parlamenttiń eki palatasy tarapynan da artyq qarsylyqsyz sheshýge kómektesti. Qajetti esimderdi esinde ustaǵan sheneýnikter jaı ǵana saýal qoıýdy toqtatyp, ózderiniń degenderin jasady.
Qaırat Satybaldynyń qyzmetin kóptegen quqyq qorǵaý organdary teksergen, biraq tergeý barysynda lotereıalar týraly birde-bir ret sóz qozǵalǵan joq. Múmkin, onyń aty kerek dúnıege qol jetkizý úshin paıdalanylǵa shyǵar!? Biraq shema iske asty. Onyń avtorlary muny esterinen shyǵarǵan joq. Nátıjesinde 2016 jyly lotereıa naryǵynda burynǵa kóbedeı-kóp 85 kompanıanyń ornyna biryńǵaı retteýshi «Sátti Juldyz» AQ paıda boldy. Bul rette osy fırmalardyń árqaısysynyń lısenzıasy boldy jáne ashyq ta, adal jumys istedi - operatordy qurýdyń usynýshylardyń basty dáleli naryqtyń kóleńkede turǵany jáne az salyq tóleıtini boldy. Lısenzıalanbaǵan operatorlarǵa retteý áser etken joq, ıaǵnı sur naryq shyn máninde eshqaıda joǵalǵan joq. Torttaǵy shıege aınalǵan «Sátti Juldyz» memlekettik kompanıa bolmasa da, eshbir konkýrssyz-aq tabysty «jem astaýǵa» qol jetkizdi,
JOǴALǴAN MILLIARDTAR
Túptep tekserý kezinde monopolıa bolyp shyqqan lotereıa salasyn «retteý» saldarynan Qazaqstan qansha aqsha joǵaltty?
Shetelde lotereıa naryqtary jumys isteıtin eki shema bar. Birinshisi - básekelestik. Naqtylap aıtar bolsaq, biryńǵaı rettegishter joq, kóptegen kompanıalar oıynshylardyń nazary úshin básekelesip, búdjetke tikeleı salyq tóleıdi. Ekinshisi - ortalyqtandyryý. Iaǵnı, olardan tólemder jınap, barlyq paıdany memlekettik jobalardy qarjylandyrýǵa shyǵaratyn memlekettik operator bar. Eki jaǵdaıda da memleket utady.
Halyqaralyq tájirıbe búdjet úshin memlekettik operatorǵa qaraǵanda básekelestik naryq tıimdirek ekenin kórsetedi. Biraq Qazaqstan qudaı urǵanda eń shyǵyndy memlekettik operatordyń kirisi ofshorǵa ketetin úshinshi shemany oılap tapty.
Barlyq tabysty qazynaǵa berýdiń ornyna operator óz ıelerin shylqa maıǵa keńirdeginen keneltti. Memlekettik retteý men biryńǵaı operator bolmasa, onda bul sala el qazynasyna birshama kóp aqsha túsirer edi.
Mine, soqyrǵa taıaq ustatqandaı naqty sandar. 2016 jyldan bastap «Sátti Juldyz» AQ búdjetke 16 mlrd 838 mln 216 myń 387,87 teńge salyq tóledi. Eń kóbi - 2023 jyly (bes mıllıard 434 mıllıon 828,9 myń teńge). Al naryq monopolıalanǵanǵa deıin jumys istegen 85 lotereıa operatory qansha salyq tóleı alar edi?
2023 jylǵy áleýmettik saýalnama derekteri boıynsha, respondentterdiń 3,8% -y lotereıany únemi oınaıdy jáne loto-klýbtarǵa barady, al 3,9% -y býkmekerlerde bás tigedi. Sondyqtan bul naryqtardy aınalym boıynsha da, qazynaǵa aýdarymdar boıynsha da salystyrýǵa bolady.
«Retteýshiniń qolymen monopolıalanbaǵan býkmekerlik sala 2023 jylǵa 80 mlrd teńgege jýyq salyq jáne 2023 jylǵa 20 mlrd teńgege jýyq demeýshilik kelisimsharttar men qaıyrymdylyq túrinde memlekettik búdjetke tóledi. Sonymen qatar, Býkmekerler qaýymdastyǵyndaǵylar lotereıanyń biryńǵaı operatory «Sátti Juldyz» AQ 2023 jyly 5,5 mlrd teńge salyq tóledi», - dep atap ótti .
Aıyrmashylyq - shamamen 15 ese! Eger budanda uzaǵyraq kezeńdi alar bolsaq, jurt aýzshynan jyrylǵan nápaqadan qaǵylý ishińdi kúıdiredi. Ázirge naryqtyq básekelestik aıasynda jumys istep jatqan býkmekerler 2020-2023 jyldar aralyǵynda búdjetke shamamen 254 mlrd teńge salyq tóledi. «Sátti Juldyz» AQ osy ýaqytta qazynaǵa segiz mıllıardqa jýyq qarjy ákeldi. Búdjet úshin aıyrmashylyq - nebári úsh jylda 200 mlrd teńgeden astam. Salany monopolıalandyrý baǵasy osyndaı.
Býkmekerler naryqta qalý úshin qajetti demeýshilik kelisimsharttar úshin básekelesýge májbúr. Al biryńǵaı operatordyń qatań qadaǵalaýyndaǵy lotereıalar memleketke paıda ákelmeıtin máshıenniń besinshi dońǵalaǵy bolyp qaldy. Bul operatordyń eń aldymen óziniń bas paıdasy men qaltasyn ǵana oılaıtyndyqtan emes pe?
Lotereıa retinde zańsyz oıyn bıznesi jıi el nazarynan tys jasyrylatyndyqtan emes pe?
RÝLETKAǴA BILET
Búkil el boıynsha loto-klýbtarda «zańdy túrde» rýletka oınaýǵa bolady. Qumar oıyndar lotereıa túrinde ótkiziledi: siz bıletti satyp alyp, «baqytty nómirlerge» bás tigesiz, al onda baqytty nemese sátsiz bolady. Bul rette oıyn aımaqtarynda jumys isteıtin zańdy kazıno búdjetke aýdarymdar tóleýge jáne áleýmettik jáne týrısik ınfraqurylymdy qarjylandyrýǵa mindetti. Lotereıa klýbtary muny jasamaýǵa tıis emes.
«200 mlrd teńgeden kem emes somaǵa baǵalanatyn memlekettiń qoldan shyǵaryp alǵan kiristerinen basqa, týrısik salany damytýdan alynbaı qalǵan kirister de bar. Loto-klýbtarda lotereıaǵa beriletin rýletka bastapqyda kazıno ónimi bolyp tabylady da, olarǵa arnaıy bólingen oıyn aımaqtarynda qonaq úıler men týrısik ınfraqurylym qurýdy talap etedi. Biraq Qazaqstannyń barlyq qalalaryndaǵy ondaǵan loto-klýbtardan tabylsa, nege arnaıy oıyn aımaǵyna rýletka oınaǵysy keledi?», - dep atap kórsetedi Býkmekerler qaýymdastyǵynda.
Loto-klýbtarda lotereıa túrinde qumar oıyndar ótkiziletini týraly birneshe jyldan beri aıtylyp keledi. Sebebi olar kazıno balamasyna aınalǵandyqtan 2022 jyly Qyzylorda oblysynyń turǵyndary mundaı mekemelerdi jabýdy talap etti. Ol kezde depýtat Baqytbek Smaǵul 2023 jyly «Sátti Juldyzdy» joıý jáne lotereıa qyzmetin shekteý týraly zań qabyldanady dep ýáde bergen bolatyn, biraq olaı bola qoıǵan joq. 2024 jyldyń aqpanynda «Sátti Juldyz» dúńgirshekteriniń jumysy zańsyz elektrondyq lotereıalarmen kúresý syltaýymen toqtatyldy. Biraq kompanıaǵa zańsyz qumar oıyndar uıymdastyrdy degen aıyp taǵylǵan joq. Memleket monopolısiń ofshorǵa aqsha shyǵara otyryp, tabysyn artyrýyn jalǵastyra túsýine jalpaqshesheılikpen qaraý kerek dep sheshti.
Lot-klýbtardaǵy esirtki, jezókshelik jáne qarý-jaraq týraly polısıa men UQK-niń tergeýi de «Sátti Juldyz» qurylymdary úshin eshteńemen aıaqtaldy. Biraq qylmystyq isti qozǵaý men jabýdyń arasynda bir mańyzdy oqıǵa boldy.
Lotereıanyń biryńǵaı operatorynyń quryltaıshylary aýystyryldy. AQ-nyń teń ıesi bolyp sanalatyn TLC System Ltd kompanıasynda buryn lotereıa bıznesimen eshqashan baılanysty bolmaǵan Nıkolaı Neplúevtiń «NLT Technologies» JSHS paıda boldy. Biraq tergeý kezinde mundaı ózgerister jasaýǵa bolmaıdy, óıtkeni bundaı áreketke zańmen tyıym salynǵan. Bul quqyq qorǵaý organdarynyń nazarynan tys qalý áreketi bolǵan sıaqty.
Tap osy bir jaıt bizdi «Sátti Juldyzdyń» artynda kim tur degen áńgimege alyp keledi.
OIYNDA KİM BAR?
Operatormen baılanysty merdigerler aqshany «Sátti Juldyzdyń» qaltasyna saqtaýǵa kómektesedi. Máselen, kompanıa lotereıa termınaldary men olarǵa qyzmet kórsetý úshin onymen tikeleı úlestes «Logıkom» AQ tóleıdi. «Sátti Juldyzdan» aıyrmashylyǵy «Logık» memleketpen baılanysty emes, sondyqtan kiristiń bir bóligin búdjetke aýdarýǵa mindetti emes.
«Sátti Juldyzdyń» quryltaıshylarynyń biri - Sergeı Shvalov, ol bir mezgilde «Logıkomnyń» dırektorlar keńesinde turady jáne resmı túrde kompanıa basshysy bolyp esepteledi. Al «Logıkomnyń» jalǵyz quryltaıshysy - Nıderlandyda tirkelgen KS8 Holding B.V. sheteldik kompanıasy. Iaǵnı, biryńǵaı ulttyq operator kirisiniń edáýir bóligi ofshorǵa ketedi.
«Sátti Juldyzdyń» ekinshi quryltaıshysy - 2022 jyldyń mamyrynda qurylǵan TLC System Ltd jekemenshik kompanıasy bolyp tabylady. Sol sátten bastap uıym búdjetke adamnyń artyn kúldiretin 324 myń teńge salyq tóleıdi. Onyń jetekshisi, 33 jastaǵy Dáýren Qusaıynov «Sátti Juldyz» jáne «Logıkoma» dırektorlar keńesiniń múshesi. Al TLC System Ltd kompanıasynyń ıesi, óz kezeginde, Astanada tirkelgen «NLT Technologies» JSHS (2022 jyldan bastap - 469,6 myń teńge). Bul uıymnyń jalǵyz quryltaıshysy jáne dırektory - Nıkolaı Neplúev. Qýanyshbek Esekeevten basqa «Qazaqtelekomnan» biryńǵaı lotereıa operatorymen baılanysty qurylymdarǵa sozylatyn taǵy bir jeli bar. Naqtyraq aıtsaq, jiptiń bir ushtyǵy «Logıkomnyń» top-menedjeri Sergeı Shvalovqa bastap aparady. Biz 2023 jyldyń sáýirinde «Qazaqtelekom» óz úlesin (49%) «QazCloud» JSHS «Daneker Sala» JSHS birlesken kásipornynda satty dep aıtqan bolatynbyz. Al bul JSHS óz kezeginde «Logıkomǵa» tıesili edi.
Sondyqtan, Shvalov men Esekeev bir-birin biz oılaǵannan da jaqynyraq tanıdy. «Qazaqtelekomnyń» burynǵy basshysy men «Logıkomnyń» basshysy bul mámileni jeke ózi talqylaýy múmkin edi. Demek, kezekti salalardy retteý (monopolıalandyrý) boıynsha birlesken is-qımyldar týraly kelisýge múmkindik ala alǵan.
BİRİGİP DÁÝREN QURÝ
Shymyldyq monopolıalar qurylatyn shema árqashan egiz qozydaı bolyp keledi. Aldymen jarıa alańǵa qandaı da bir naryqtaǵy zańsyzdyq týraly alańdatarlyq aqparatty «ortqa maı quıyp» jurt nazaryna usynady. Dálelder klasıkalyq úlgide: kásipkerler jappaı zań buzýshylyqqa jol beredi, salyq tólemeıdi, tipti ulttyq múddelerge tikeleı qaýip tóndiredi t.s.s.. Bul oraıda «Lotereıalar men oıyn bıznesi» jaǵdaıynda etıkalyq aspekt ta qosylady: bul salany memlekettik retteýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy, áıtpese qazaqstandyqtar tolyǵymen lýdomandarǵa aınalatyn bolady!
Osy syltaýdy tý etip kóterip, salany memlekettik múddelerge qamqorlyq jasaýǵa tıis operatorǵa «laıyqtady». Bul naryqtar olardy qadaǵalaıtyn vedomstvolar tarapynan retteletin edi. Biraq endigi jerde osy operator arqyly ótetin aqsha onymen baılanysty jeke kompanıalar men sheteldik ıýrısdıksıalarǵa ornalastyrylady. Nátıjesinde memleket edáýir az aqsha alady, al monopolısiń qaltasy qampıǵan ústine qampıa túsedi.
Lotereıalyq «iri oıyn» - osynyń bir ǵana mysaly desek te bolady. Birneshe jyldan keıin sol senarı boıynsha taýarlardy tańbalaý boıynsha biryńǵaı operator qurdyq - ol kezde de naryq tym az salyq tóleıdi jáne «kóleńkede tur» degen dálelder aıtyldy. Tańbalaý qajettiligi kontrabanda men kontrafaktige qarsy kúrespen de aqtaldy.
Tańbalaýdy engizdi, taýarlar qymbattady, bıznes qosymsha shyǵyndarǵa ushyrady - al buǵan tek turaqty paıda tabatyn bir ǵana operator (jáne tańbalaý júıesin reseılik ázirleýshiler) rıza boldy. Kontrabanda men kontrafaktige keletin bolsaq, olardyń sany elimizde azaıǵan joq - bul týraly bizdiń tergeýimizde oqýlaryńyzǵa bolady.
Dál solaı fıskaldyq derekterdiń biryńǵaı operatory týraly da (ony «bıznesti kóleńkeden shyǵarý» degen syltaýmen engizgen) jáne 2021 jyly Mólsherlemelerdi basqarý ortalyǵyn qurý jónindegi sanaly bastama týraly da aıtýǵa bolady. Sol kezde mádenıet jáne sport vıse-mınıstri Musaıbekov sotta kinásin moıyndady. Ám NKO engizýdiń jemqorlyq quramdas bóligine baılanysty toqtatyldy. Sodan beri úkimet pen depýtattyq korpýstyń quramy ózgerdi: kópshiligi aty aıǵaılaǵan esimderdi bet perde etip jamylyp, jekemenshik monopolısikti qurý shemasyn umytyp ketti.
Buǵan qosymsha dálel - «Biryńǵaı esepke alý júıesi» (BAJ). Monopolıalandyrý shemasy jańa depýtattar men úkimet músheleriniń ony tappaǵandyǵyn paıdalanyp, 2016-2020 jyldardaǵy úlgi boıynsha taǵy da oıyndary osylyp qýlyqqa kóshti. Biletin jurt tólemder, ekvaırıń jáne elektrondyq aqsha naryǵyna qatysýshylardyń qolǵa alǵan aıla-sharǵylarynyń túpki maqsaty - bólshek satyp alýlardyń búkil qarjy naryǵyn bir «qojaıynǵa» aınaldyrý dep betimizge tikeleı aıtady.
Eger tólem naryǵy monopolısiń baqylaýyna ótse, Qazaqstannyń qarjy júıesi zardap shegip, eldiń ınvestısıalyq tartymdylyǵy men bıznestiń ashyqtyǵy reıtıńi tómendeıdi. Demek, elimizge ınvestısıa jetpeı qalady. Myńdaǵan qazaqstandyqtar jumysynan aırylady - biraq paıda túsiretin shemalardyń avtorlary buǵan búırekteri búlk etip, esh alańdaýshylyq bildirmeıdi.
Qazaqstanda memlekettik monstr-monopolıster jetkilikti. Bul QTJ-nyń qarjylyq-ınfraqurylymdyq problemalary, «Qazaqtelekom», KEGOC jáne «Sátti Juldyz» - tizimdi sozbaqtap jalǵastyra berýge ábden bolady. Jáne AZRK qyzý is-áreketti qalaı beınelese de, qos ókpeden qysqan qatal shyndyq osyndaı monstrlardyń kóbeıýinen týyndaıdy. Áli kúnge deıin paıdasyz monopolısen tabysty qutylýdyń jalǵyz mysaly - bul Álıa Nazarbaevanyń «ÓKM operatory» bolyp tabylady.
Biraq, «Eski Qazaqstan» memlekettik aqshany jeke qaltaǵa jáne shetelge shyǵarý úshin monopolıa qurýdyń jańa tásilderin tapty. «Vırýstyq monopolıalaý» shemasynyń avtorlary barlyq onlaın-tólemderdi qolyna alyp, bir salany birinen keıin biri tartyp alýǵa tyrysqan joq.
Qazir lotereıa naryǵyn monopolıalandyrýdyń artynda turǵan Qýanyshbek Esekeev – prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń keńesshisi. Jáne bul paqyr memleket basshysymen jeke qalǵan shaǵynda qandaı keremet ıdeıalarmen bólisip, olardy «ekonomıkany saýyqtyrý» qajettiligimen aqtaıtyny belgisiz.
Bul tergeýdiń ekinshi bóliminde biz monopolızm adeptteriniń qalaısha ústeme naryǵyn qolyna alýǵa tyrysatynyn aıtatyn bolamyz.
