Belgili qalamger Serik Nuǵyman Abai.kz aqparattyq portalyndaǵy maqalasyn osylaı bastapty.
Al onda tilden «Qudaı» jasaý degen ne? Endi soǵan keleıik.
Tilden qudaı jasaý degenimiz – dúnıedegi úlken tilderdiń (negizi sany kóp halyqtyń tili degen durys) birin bilseń boldy, «aspanǵa ushyp ketemiz» dep oılaý jáne aıaqasty «damyp ketemiz» dep sený. Bul – baryp turǵan balalyq!Munyń balalyq ekenin ómirdiń ózi-aq dáleldedi jáne basqa emes qazaq ómiri. Qalaı deısiz ǵoı? Bylaı.
Osydan kóp jyl buryn (árıne, eriksiz túrde) orys tilin bilý naýqany bastaldy. Orys tilin bilseń boldy – «komýnızımge tez jetesiń, álem halyqtarynyń aldyna shyǵasyń» dedi. Qysqasy, beınelip aıtqanda, «aspanǵa ushasyń» dedi. «Feodalızmnen tez qutylyp, kenet «adamzat damýynyń eń bıik satysy – sosıalızge» baryp top ete qalasyń» dedi. Bul astarynda úlken zymıandyq jasyrynǵan josparly saıasat bolatyn. Qyzyǵy sol, qazaq álgi uranǵa sendi, shyn sendi. Bir-aq kúnde «álemniń aldyna shyqqysy» keldi. Sóıtip, orys tiline jappaı kóshti. Qyzdy-qyzdymen, tipti, sońǵy jyldary, (táýelsizdik qarasańynda) Qazaqstanda qazaq mektebi qalmaýǵa aınaldy. Al endi bir suraq: sodan qazaq aspanǵa ushty ma? Birdi-ekili arnaıy daıyndalǵan ǵaryshker bolmasa, jer betinen naıza boıy kóterilgen qazaq kórgenimiz joq... Árıne, orys tilin maldanyp, nan taýyp jep júrgender boldy. (Ondaı janbaǵystyń quraly deńgeıindegi tildi keıin qazaqsha oqyǵandar da úırenip aldy ǵoı. Tipti, oza shaýyp, úlken memlekettik qyzmetterge de qoly jetti. Qıyn eshteńesi joq). Bul jerdegi «aspanǵa ushý» degende men álgi qara jerdi qaq aıyra jazdaǵan ozan-uranǵa saı «úlken dúnıe» jasaǵan adamdardy aıtyp otyrmyn. Aryǵa barmaı-aq, keńes kezeńinde «jasalǵan» ǵylym men mádenıetti alaıyqshy! Kim, ne jasady? Jer baýyrlaǵan «qazaqtyqtan» bir saty kóterilip, «sanatqa» qosylǵan qandaı qazaq, ne jasady, qane, aıtsynshy! Iá, Oljastyń aty atalady. Biraq sol Oljasyńyz eli El bolǵan búgingi kúnde ne aıtyp júr? Bilesiz. Aryǵa barmaı-aq qoıalyq. Al basqalarshy? Halqy úshin eleýli birdeńe tyndyrǵan eshkimdi aıta almaısyz! Kóp bolǵan soń, árıne, doktorlyq qorǵaǵan, usaq-túıek birdeńe jasaǵan bireýler bolǵan shyǵar... men olardy emes, «úlken» nárse jasaǵandardy aıtyp otyrmyn. Bar ma? Joq qoı, joq. Qazaqty el qyldy, kúlli álemge tanytty dep júrgen Elbasyńyz... qazaqsha oqyǵan. Sol Elbasyńyz qazaqsha bilmeı qalsa ne bolatynyn oılańyzshy, aıtýǵa aýyz barmaıdy. Odan basqa da sorpa betine shyǵarlaryńyzdyń deni qazaqsha oqyǵan. Árıne, qajet bolǵandyqtan, orysshany úırenip aldy. «Quraldy» qolyna aldy. Esesine, máńgúrttenip ketken joq, qazaq qalpynda qaldy. Kezegi kelgende (qoǵamdyq ǵylym salasyndaǵylar) ana tilinde úlken qundylyqtar jaratty. Qazaq mádenıetin, ǵylymyn jasady, damytty.
Al «orys tili qolyńdy kókke jetkizedi» degen dańǵaza uranǵa bosqa «eligýdiń», «jeligýdiń» saldarynda ne boldy? Men aıtpasam da, jaqsy bilesiz.
- Jer betinen halyq retinde joıylyp ketýge shaq qalyp baryp, áýpirimmen áreń aman qaldyq. Zardabyn búgingi el áli tartyp jatyr. Táýelsizdik alǵan 26 jyldaǵy qazaq tiliniń múshkil halin bir eske alyp qoıyńyz: jaǵdaıyńyzdyń qandaı deńgeıde ekenine naqty dálel bola alady.
- Bir tutas halyqtyń dili ekige jaryldy. Ol azdaı olar (álgi bólektenip ketken urpaq) búgingi tańda ústem tapqa aınaldy. Biz olardyń óktemdigin eriksiz túrde qabyldaýǵa mindetti boldyq. Jetisken jaǵdaı ma?
3,4,5... sóz kóp. Qaısy birin aıtasyń?!
Eń soraqysy, endi, álgi tuńǵıyqqa alyp kete jazdaǵan «páleden» jańa qutyldyq pa dep ımanymyzdy úıirip, es jıyp kele jatqan shalajansar kezeńde «Aǵylshyn tili» degen taǵy bir «Qudaı» shyqty. Aǵylshyn tilin bilsek, dúnıneniń aldyna shyǵady ekenbiz. Taǵy bir «aspanǵa ushý». Men otyryp oılaımyn: «eger aǵylshyn tilin bilgen adamnyń bári aspanǵa usha berse, jer betinde bir de bir aǵylshyn qalmas edi ǵoı» dep. Olaı emes qoı, júrǵoı aǵylshyndar, ózderiniń Ulybrıtanıasynda. Dıhany – dıhan, malshysy – malshy, saýdageri – saýdager kúıinde. Eger aǵylshyn tilin bilgenniń bári «aspańǵa usha» berse, Amerıkany aıtpaıyq, Úndistan men Pákistan, Aýstralıa men Jańa Zelandıa, tipti, Sıngapýr men Gonkongta jan qalmas edi ǵoı eki aıaqty. Óıtkeni, ondaǵylardyń bári aǵylshyn tilin biledi. Anaý-mynaý emes, beske! Eger, shynymen, aǵylshyn tilin bilgenderdiń bári aspanǵa ushatyn bolsa, olar álde qashan ushyp ketti ǵoı, jetkize me bizge? Álde qazaq jetip alsyn dep kútip tura ma bir jerde? Osy arada taǵy bir sóz qosa keteıin, eger aǵylshyn tilin bilgenniń bári aspanǵa ushatyn bolsa, onda men de sizderdiń qatarlaryńyzda jer basyp júrmes edim. Birjola kókke sińip ketpesem de, jerden sál kóterilip, sizderdiń qoldaryńyz jetpes bıikte qalyqtap turar edim. Óıtkeni, ony úırengem. Eptep saýatym bar.
Qysqasy, is biz oılaǵandaı emes,týysqandar. Bala bolmaıyq!
Tildiń «Qudaı» emes ekenine taǵy bir mysal keltireıin. Asqar aǵamyz Jumadildaev matematık bolam dep alǵash Máskeýge barǵanda, Lomonsov ýnıversıtetine emtıhan tapsyrǵanda orys tilinen qulapty. (Qyzyq!) Ony ózi aıtady. Biraq onyń darynyn baıqaǵan bir myń bolǵyr profesor qoldaý kórsetip, synaqtan ótkizip jiberipti. Al ázir sol Asqar aǵamyz aspanǵa ushyp ketpeı-aq, jer basyp qatarymyzda júrgen orystarǵa dáris berip júr. Orystarǵa ǵana emes, odan ary asyp, kókke kóterilip ketpeı, elinde júrgen (ishinde aǵylshyny da bar) aǵylshyn tildi elderdiń balalaryna (stýdent) sabaq berdi; biz aýyz ashyp, tabynatyn «myqtylarǵa» bilim úıretti, aqyry az jyldyń aldynda aılanyp ushyp elge qaıtyp keldi. Kezinde orys tilin bilmeıtin aýyl balasy búginde bildeı akademık. Aspanǵa da, basqa jaqqa da ushyp ketken joq, jer basyp Almatyda júr. Asa kóp orysy joq Qyzylordadan, ondada qıyr shettegi Shıeliden shyqqan Asqar aǵamyzǵa, qazaqtyń bir qarapaıym balasyna orysqa, odan ary asyp, aǵylshyny aralas aǵylshyn tildilerge sabaq ótkizgen ne... bilesiz be? Biz «Qudaı» kórip júrgen til me, álde basqa birdeńe? Aǵamyzdy áýeletip aspanǵa ushyrǵan til deseńiz, men, basymdy kesip alyńyz, senbeımin. Eger olaı bolǵanda, qazaqtan bezip, áldeqashan basqa bir «nurly álemge kóship alǵan», «tóbesi kókke jetken» qazaqtar nege dáris ótpeıdi sonda baryp? Kóńilińizge kelse de, aıtaıyn, olar óıte almaıdy! Óıtkeni, til bilgenimen, olarda daryn joq. Kerek deseńiz, olarda jetisken bilim de joq. Orys tilin sol kezde sán bolǵany úshin, ústem taptyń zýany bolǵandyqtan, sanatqa qosylyp, basqa qazaqtan bir saty joǵary turý úshin úırengen. Sońǵy esepte ol baqaı esebi óz basyna sor bolyp shyqty. (Bilgen adamǵa, negizi, óz ana tilin bilmeý degen sordan da jaman). Búginde «máńgúrt» degen ataqqa qalyp júr. «Kózqaman» degen pálesi taǵy bar. Ońǵan eshteńesi joq. Osydan kelip bári belgili bolady: adamdy «ushpaqqa» shyǵaratyn eshqandaı da til emes, qaıta adamdy bıikke kóteretin onyń Qudaı bergen daryny, qabileti! Sondyqtan kesip aıtýymyz kerek, til Qudaı emes. Eger til men darynnyń biri qudaı bolýǵa tıis bolsa, onda, sóz joq, Qudaıyńyz – daryn. Til, bar bolǵany, qural, álgi «Qudaı» sıpatty daryndy júzege asyratyn mol múmkindik! Bar bolǵany, sol ǵana!
Sondyqtan, til bilip, Amerıka asqanymen, eshteńeniń shekesin qyzdyrmaǵan áneýbir jigit aıtyp júrgendeı qaıbir pándi de aǵylshynsha ne basqa tilde oqytý, kezindegi orys tilin «Qudaı» kórip, sorlap qalǵan úlken tragedıanyń qaıtalanýy. Toqsan aýyz sózdiń toq eter túıininde aıtpaǵymyz – osy! Nazardy, negizi, tilge emes, daryndardy tanyp, solardy tárbıeleýge aýdarý kerek! Basqasha bolǵan jaǵdaıda, halyqtyń jartysy saýatsyzdyqqa urynyp, sorlap qalady. Kerek bolsa, tildi qosymshalap (aǵylshyn tili sabaǵy bar ǵoı), qosarlap júrip ózderi-aq úırenip alady. Quddy Asqar aǵam sekildi.
Serik NUǴYMAN
Abai.kz
