Mine, osylarǵa sabaq, úlgi bolsyn degen nıetpen tarıh ǵylymynyń kandıdaty, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Qarjaýbaı Sartqojaulynyń T.Ábenaıulyna bergen jaýabyn usynyp otyrmyz.
Tarıh erikkenniń ermegi emes
Qurmetti Tileýberdi Ábenaıuly! Seniń (jasyń menen kishi bolǵandyqtan «sen» dep otyrmyn) birli-jarym dúnıelerińmen tanys edim.
2010 jyly meni izdep Tileýbaı degen azamat keldi. Tanysa kele bildim, seniń iniń eken. «Aǵam meni Sizge jiberdi. Jazbalarymdy ázirshe synǵa ala bermesinshi» degen sálemińdi jetkizip, seniń «Shynyńa kósh tarıh, Shyńǵyshan kim?», «Qupıa shejiresiniń qupıasy» degen kitabyńdy maǵan syıǵa tartty. «Sirá, menen kúdiktengen bolar. Kishilik tanytyp aldyma kelip otyr ǵoı» degen nıetpen iniń men ózińniń saǵyńdy syndyrmaıyn dep oılap, men de kisilik tanytyp, aǵalyq aqyl-keńesimdi berdim. Onda, «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» orta ǵasyrda jazylǵan, zerttelýi álemdik deńgeıge kóterilgen tarıhı mura ekenin aıttym. Qazirgi kúnniń ózinde dúnıe júziniń kóptegen tilderine (qytaı, orys, japon, fransýz, nemis, túrik, parsy, cheh, aǵylshyn, venger (majar), polsha, qazaq, koreı, bulǵar, maratı, ıspan, rýmen, shved, býrıad) aýdarylǵanyn eskerttim. Sondyqtan bul muraǵa asa saqtyqpen qaraýdy tapsyrdym.
Odan keıin senen eshqandaı habar bolmady. Uzynqulaqtan estisem «Mońǵoldyń qupıa shejiresine» qatysty birneshe kitap bastyryp úlgeripsiń. «Qazaqstan ǴA-nyń qurmetti akademıgi» degen ataq alypsyń. Baýyryń berip ketken kitapty sholyp otyryp jalǵandyqtyń eteginen myqtap ustaǵanyńa tańdandym. Sensasıa jasaýǵa tym qumar azamat ekenińdi uqtym. Seniń bul eńbekteriń syn kóteretindeı dúnıe de emes eken. Ultyn, halqyn súıetin qazaqtyń azamattary ultyna, urpaǵyna bir nárse jasap bergisi, bir jyrtyǵyna jamaý bolǵysy keletini túsinikti jaı. Sondaı jaqsy nıet sende de bolǵan. Ókinishtisi, jolyńdy durys tańdaı almaǵansyń. Qazaq aıtady «kórpeńe qaraı kósil» dep. Tarıh ǵylymy erikkenniń ermegi emes. Onyń zertteý nysany, ádis-tásili, teorıasy degen sıaqty myń qyrtysy bar. Sol qyrtystaryn meńgerip, tarıh mektebinen ótpeı turyp, ózim bilemdikke salynyp, daýys kóterip baıbalam salyp, aıǵaılaýmen eshteńe sheshilmeıdi (It ekesh ıt te súıekti jutarda artyna qaraıdy-ǵoı). Taǵy bir qıturqysy, arnaıy bilimi joq adam tarıhqa qumartyp «sábılik syrqatqa» shaldyǵady. Mundaı syrqatqa shaldyqqan tarıhı faktiler álemde ár ultta buryn da bolǵan, áli de jalǵasyp keledi. Ol ózi bir aǵym.
Aıtpaǵym, sen dál sol kezeńde júr ekensiń. Nıetiń durys. Ókinishtisi, sen til bilimi, tarıh, tarıhı fılosofıanyń mektebinen ótpegensiń. Ózińdi osy salada daıyndamaı, jańaǵy syrqat boıyńa jaıylyp dendep alǵan. Jazbalaryńnan osyny baıqadym.
Aqpan aıynda «ult.kz», «shyn.kz» jáne «Túrkistan» gazetinde meniń «Býrhan-Haldýnda bolǵan áńgime» degen maqalam jaryq kórdi. Keshikpeı «dalanews.kz» saıtynda seniń «Qarjaýbaıdyń qıanaty nemese Shyńǵyshandy mońǵol qylý kimge kerek?» degen taqyryppen, keıin «Qazaq ádebıeti» gazetine (№11. 04.03.2016) «Shyńǵyshan: derekke júgingen abzal» degen taqyryppen qaıtadan baıbalam salǵan maqalańdy ekinshi márte jarıalapsyń.
Atalmysh meniń maqalamda Tileýberdi Ábenaıuly Tanabaıyn týraly, ıaǵnı, seniń adresińe bir de bir aýyz sóz aıtylmaǵan. Shyńǵys hannan qazaq jasaýǵa kirisip jatqan bir sen ǵana emes, basqa da azamattar bar. Qazaqtardy aıtpaǵanda ýkraındyq, reseılik dıletanttar da jetip artylady. Sonda deımin-aý, Tileýberdi Ábenaıulynyń osynshama shamyrqana, shamdanyp meniń jeke basyma til tıgizip, «ultyn satqan satqyn» degenge deıin baryp, ortasyna ótirikti úıip-tógip, saıasattyń sadaǵyn bezep, aǵash atqa teris mingizetindeı men saǵan ne qylyp edim? Bólise almaı júrgen dúnıemiz joq edi-ǵoı. Sen ekeýmiz ómirde bir de bir ret kezdesken de emespiz. Sóıte tura tap bir kegi bar, esesi ketken adamdaı jeke basyma til tıgizipsiń. Maqaladaǵy sóz saptasyń men óz qolyńmen jazǵan kitaptaryńdaǵy stılısıka eki basqa. Múmkin qoldap-qolpashtap júrgen aǵalaryń qolushyn bergen bolar. Eger ǵylymǵa et júregińmen janyń ashysa meni ǵylymı talqyǵa shaqyrýyń kerek edi-ǵoı. Olaı jasaı almapsyń. Bizdiń ǵylymı kózqarasymyz onsyz da eki basqa. Qyzbalyqqa salynyp ishki qyjylyńdy tógip, búkil oqyrman aldynda ózińdi kórgensiz etip kórsetip til tıgizý ádeptilikke de, ǵylymǵa jany ashyǵandyqqa da jatpaıdy.
Shyńǵys han qazaq bolsa qazaqtar ol jaıynda epos jazar edi
Bir áńgimeńde «Ákem Ábenaı shejireshi, ári ataqty molda bolǵan» degen ediń. Ataqty moldanyń balasy, molda bola almasa da ımanyna súıenip, kórgendik tanytyp, ǵaıbat aıtpaý kerek edi. Halyqqa usynyp otyrǵan úlkendi, kishili dúnıeler, avtordyń qolynan shyqqannan keıin halyqtyq bolady. Ári sózińdi jetkizgiń kelse halqyńdy syılaý kerek. Osy jaǵyna kelgende seniń kórgendigiń emes kórgensizdigiń jeńip ketken. Oǵan myna sóziń dálel bola alady. Maqaladaǵy: «Nasybaı» sózin ilip alyp, nasybaıyn ıisketip jibergen joq pa, nemese «ekolog mılısıa sizge nasybaıyn ıisketýmen tynbaı nasybaıynyń «kórshisin» jalatýdan erinbes» degen sózderdi tárbıe kórgen adam ardan attap aıta almas edi! Osy qylyǵyńmen marqum molda ákeńniń arýaǵyn tabanyńmen taptap ótipsiń.
Qarjaýbaıdyń bar armany Shyńǵyshandy «Mońǵol etý» depsiń. Baýyrym-aý! Menen buryn, senen buryn Shyńǵys Imperıasy qurylǵannan beri álem Shyńǵys handy «mońǵol» dep tanyp qoıǵan. Muny Qarjaýbaıdyń «armany» deseń, ol baıaǵyda oryndalyp qoıǵan. Shyńǵys han qazaq deısiń. Ol zamanda qazaq degen saıası ári etnıkalyq ataý bolyp pa edi? Biz Qazaq aqyn halyq, jyrshy, kúıshi halyqpyz. Eger Shyńǵys han qazaq bolsa qazaqtar sol dáýirde ol jaıly epos, dastan jyrdy aıtpaǵanda 4 jol óleń qaldyrar edi-ǵoı. 1224-1360 jyldar arlyǵynda mońǵoldar Shyńǵys han týraly 100-den astam jazba derek qaldyryp, atyn urpaǵynan urpaǵyna ulyqtatypty. Onyń ishinde jalaıyr taıpasynan deısiń. Shyńǵys nege túrikpin demeı, «mońǵolmyn» dep jar salǵan. Túrkilik kereıdiń Toǵrýl (ýań) hanmen nege «mońǵolsha ant berisip edik-qoı» dep renish bildiredi. (Qupıa shejire 5 bólim, 175-185 taraý) Qazaq Handyǵy qurylǵannan keıin «qazaq» atanyp otyrmyz. Kezinde «oǵyz», «qypshaq», «moǵol» degen saıası-etnıkalyq ataýmen de júrdik. Qazaq handyǵynyń aldynda Ábilhaıyr hannyń qarmaǵynda bir kez «ózbek» atalyp ta júrdik-qoı. Shyńǵys áýleti bılegen búgingi Aýǵanstan, Iran, Irak, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Grýzıa, Tatar, bashqurttardyń barlyǵy seniń túsinigińshe qazaq bolǵany ma? Olaı laǵyp ketý ǵylymǵa tompaq keledi.
Mońǵolıada qazaqty «shaǵyn rý» emes «ult» deńgeıine kóterdim
Endigi kezekte seniń maqalańdaǵy jalǵan dúnıelerge túsinik bereıin.
Maqalańnyń qunyn kóterý úshin Shyńǵyshan problemasyn aıta otyryp Abaıdy, Qaztýǵandy, Sultanmahmutty, Maǵjan, Álkeı, Qanyshtardyń atyn qosyp tuzdyqtap otyrypsyń. Bulardyń Shyńǵys problemasyna qandaı qatysy bar degen suraq týady. Sonan keıin jalǵan patrıottyq-qazaqtyq uran kóterip, saıasattandyryp kelip, meni «qaǵynan jerigen qulanǵa» teńepsiń.
Oý, Ábenaıuly! Sen Qytaıda júrgende sondaǵy halqyńa qamqor bolyp kórdiń be?
Qytaıdyń ultsyzdandyrý saıasaty qazaqty kemirip jep jatqanda «Áý!» dep bas kóterip bir sóz aıta aldyń ba? Árıne, joq. Onda tyńda! Men maqtan súıgish adam emespin. Biraq osyndaıda aıtpasa sózdiń atasy óledi degendeı Mońǵolıada júrgende óz ultymnyń joǵyn joqtap, quqyn qorǵap kelgenim qaqynda birli jarym sóz qozǵaıyn.
1991-1992 jyldary Mońǵolıanyń alǵashqy Demokratıalyq Konstıtýtsıasyn jasap, talqylap, bekitý isine Uly Quraldyń depýtaty bolǵandyqtan bir kisideı at salystym. Úsh aıǵa jýyq ýaqyt ár sózin, ár abzasyn talqyǵa salǵanda jan berip, jan alysqan shaıqastar boldy. Saıası aıtys tartystardyń aýyr bolǵany sonshalyq, júrek talmasyna ushyrap uly jińgir Quryltaı ústinde eki depýtat kóz jumdy.
Men óz basym Mońǵolıadaǵy qazaq ultyn «shaǵyn rý» emes «ult» dep taný, qazaq tilin memlekettik til deńgeıine kóterip Negizgi Zańǵa (Konstıtýtsıa) engizý máselesi boıynsha qazaq depýtattardyń basyn qosyp, solardyń qoldaýymen Uly Quryltaı jınalysyn tastap shyǵyp, úsh táýlik boıy baıkot jarıaladym. Mońǵolıa Prezıdentiniń uıymdastyrýymen parlamenttegi partıalardyń basshylaryn álde neshe márte kelissózge otyrǵyzyp, aıýdaı alysa, dáleldeı kelip Konstıtýtsıanyń 8b babyna «... irgeli ári tyǵyz ornalasqan basqa ulttar bilim, ǵylymyn, mádenı sharalaryn áleýmettik qatynas isterin óz ana tilinde júrgizýge quqyqty» degen zańdyq aktini engizip, Mońǵolıada qazaq tilin memlekettik til deńgeıine kóterdim. Qazaqtar Mońǵoldyń bir shaǵyn taıpasy emes, «ult» degen anyqtama engizdim. Mońǵolıada mońǵol, qazaq degen eki-aq ult bar ekenin eskerte keteıin. Shette júrip óz ultynyń áleýmettik jáne rýhanı quqyǵyn qorǵaýǵa at salysqan meniń sol kezdegi áriptesterim Qınaıatuly Zardyhan, Baǵlanuly Zarykhan, Qadyr Saıran, Qalı Álip, Ýathan Máýlit, Qylysh Quzykeı, Asqynbaı Saraı, Seıithan Iishan, Kógen Qusman, Nasyr Samat, Japarhan Berdimurat, Ajhan Bolat, Kúntýǵan Mızamhan, Jumabaı Júnis, Nuǵyman Qabyl, A. Rashadhan, Ia.Húrlee, O.Serevterge ult patrıottary atynan alǵys aıtamyn. Onyń syrtynda qazaqtardy atamekenge kóshirýge muryndyq bolǵanym, Mońǵolıada qazaq avtonomıasyn ornatý týraly bastama kóterip atsalysqanym t.s.s. ondaǵan azamattyq isterimniń bárin tizip shyqsam bul maqalanyń kólemi kótermes. Osy faktilerdi bilmeı turyp, meni «satqyn» dep til tıgizip, ǵaıbat aıtqandyǵyń úshin eger azamattyq aryń jeńse menen keshirim suraýyń kerek.
Ańqaý elge aramza molda
Seniń maqalańnyń basynda ústimizdegi jyldyń 16-sy aqpan kúni júrilgen «Ashyǵyn aıtqanda» tok-shoýynda «Shyńǵys hannyń tegi kim?» degen taqyrypta ótkizilgen pikir-saıysta Shyńǵys han mońǵoldarynyń ataýy «móngú» atalǵany týraly aıtqan edim. Osyǵan azdap túsinikteme berýdi jón kóremin.
1220-1221 jyldary qytaıdyń Sún patshalyǵy tarapynan «Hýaıdý» shekarasynyń basshysy Chjao Hýndy Hebeıdegi Mońǵol armıasynyń qolbasshysy Muqalaıǵa elshilikke jibergen-di.
Ol Ianszın qalasyndaǵy Mýhlaıdyń janynda bolyp, kelissóz júrgizýmen qatar Mońǵol armıasynyń daıyndyǵy, áskerı taktıkasy, soǵys erejelerin baqylap, qupıasymen tanysyp eline kelgen soń 1224 jyly «Menda beılý» (Mońǵol tatarlar týraly estelik) atty tarıhı belgileýin jazyp qaldyrǵan. Chjao Hýnnyń bul eńbegin 1857 jyly V.P.Vasılev, 1975 jyly N.S.Mýnkýev orys tiline, 1980 jyly aǵylshyn tiline aýdaryp basqan. Qytaı tilinde 7 márte jaryq kórgen. Osy tarıhı jazbada Shyńǵys han mońǵoldarynyń ataýyn «Móngú» dep bergen. 1233, 1235, 1236 jyldary Orhon boıyndaǵy Qaraqorymǵa kelgen qytaıdyń Sún patshalyq elshileri Pen Daıa, Súı Tın «Heıda Shılúe» (Qara tatarlar oqıǵasynyń shejiresi) atty eńbek jazyp qaldyrǵan. Bul eńbek qytaı tilinde 5 márte, orys tiline Lın Kúnı, N.S.Mýnkýevtiń aýdarmasymen (1960), aǵylshyn tiline P.Olbrıht, E.Pınks (1980), E.Henısh, Sýný (1986) sıaqty ǵalymdardyń atsalysýymen Eýropanyń birneshe tilderinde aýdarylyp jaryq kórgen. Osy eńbekte de mońǵoldardy «móngú» dep kórsetken. «Ashyǵyn aıtqanda» tok-shoýynda televızıadan sóılegende Mýhalaı deýdiń ornyna «Qubylaı» dep jańylys jasappyn. Osy qateligim úshin halyqtan keshirim suraımyn. Joǵarydaǵy atalmysh ǵalymdar men qatar P.Pellıo, D.Banzaravtar tarıhı jazbada qazirgi Inshan taýynyń bir bóligi «Mon» taýyn sol dáýirde «Móngú ýýl» (Kúmis taýy), «Heıda Shılúe»-de «mońǵol» ataýyn «móngú» (kúmis) degendi bildiretin ıeroglıfpen berilgenine Pen Daıa túsinikteme bergen (Iýán chao bıshı. 10-dápter, 13a beti; D. Banzarov. 1955. 136, 171 better; P.Pelliot. 1928. R.228; J.Baıasah.2006. – 40-41).
Shyǵys halyqtary handyqty, patshalyqty Altyn, kúmis, asyl tastardyń (gaýhar, laǵyl, t.b.) ataýmen ataıtyn dástúr bolǵan. Mysaly, Mánjúler kezinde «Altyn» handyǵy dep memleketin ataǵan. Sol sıaqty Inshan Mońǵoldary «Móngú ýls» (Kúmis handyǵy) dep ataǵan.
Ábenaıuly Sen maqalańda meniń «sary gazetterde» degen sózimdi ilip alyp biraz saıasattandyrypsyń. Dál osy jerde seniń saıası saýatyń tym juqa ekenine kózim jetti. Endeshe tyńda, saýatyńdy asha keteıin.
«Sary gazetter» degenimiz kópshilik qoldy gazetter. Qoǵam bolǵan soń adamdardyń pikir alýandyǵy, ustanymy, túsinigi ártúrli bolady. Sol qoǵamdyq pikirlerdi erkin beretin demokratıalyq baǵyttaǵy basylymdardy «sary gazetter» dep ataıdy. Meniń maqalamda gazetterdi kemsitken, qorlaǵan uǵym joq. Osy jaǵyn jaqsy túsinip alsań quba-qup bolar edi.
Endigi kezekte sensasıa kóterip, ańqaý elge aramza molda bolyp, «Mońǵoldyń qupıa shejiresin» qytaı ıeroglıfimen, qazaq tilinde jazylǵan eńbek dep jarıalap, alaıaqtyq jasap júrgen, «irgeli eńbegińdi» taldaýǵa burylaıyn.
Eń áýeli oqyrmanǵa túsinikti bolý úshin «Mońǵoldyń qupıa shejiresi»-niń taǵdyry haqynda qysqasha anyqtama berýdi jón kórdim.
Qytaıdyń Mın dınastınasynyń úshinshi ımperatory Iýanle (Chen-szý) zamanynda (1402-1425 jj) rettelip patsha arhıvine «Iýnle da - dán» (Iýnle jylnamasynyń úlken ulaǵaty) dep atalatyn tarıhı qujattar arasynda 12 dápterli bir nusqa, 15 dápter taǵy bir nusqasy saqtalǵan. Osy nusqalardan birneshe kóshirme keıin jasalǵan. Ol týraly zertteýshiler únemi túsinik berip keldi.
Qupıa shejireni zertteýshilerdiń deni búginge deıin «Gý» nusqasyn tuǵyr derek retinde paıdalanyp keldi.
«Mońǵoldyń qupıa shejiresi» jazylǵan qujattyń ár betinde 6-9 jol, bir búktemesi 4-5 betten, barlyǵy 40-50 búkteme (búkteme juan, orys grafıkasymen «Szúan» dep oqylady). Bir dápterde 4-5 búktemeden barlyǵy 12-15 dápterden (Qarańyz, G-02831, T-74. Qytaısha benj, ben-zi, túrikshe daftär (QBN 9610); uluγ däftär (U5p 415), DTS. 159) turady. Bir dápterde 347-488 jol, barlyǵy 4798 jol, 282 tarmaqtan quralǵan.
Osy «tarmaq» ataýyn sen «úzik» dep alypsyń. Buǵan deıin álem ǵalymdary «tarmaq» dep atap kelgen ataýdy (termın) qalaısha, ne sebepten «úzik» dep alǵanyńa tańym bar. «Úzik» bolsa maǵynalyq jaǵynan bir-birine baılanyspaıtyn dúnıe bolýy kerek-qoı. Al myna «Mońǵoldyń qupıa shejiresinde» taqyrybynan bastap bir-birimen jalǵasyp jatqan tarıhı shejire.
Bul meniń ashyp otyrǵan jańalyǵym emes «Qupıa shejireni» zerttegen ǵalymdardyń saraptamalarynyń qortyndysy.
Tarıh ǵylymynyń derektaný salasynda a) túpnusqa, b) translıterasıa, v) transkrıpsıa nemese oqylýy, g) jańǵyrtpasy, d) sózbe sóz aýdarmasy, d)tildik jáne tarıhı túsiniktemesi, j) maǵynalyq aýdarmasy dep atalatyn 7 kezeńnen (7 satydan) saraptalyp ótkennen keıin naǵyz ǵylymı tarıhı qujattyq deńgeıge kóteriledi. Ǵylymnyń qalyptasqan bezbeni osyndaı.
Ábenaıuly, Sen «Qupıa shejireniń aqıqı túpnusqasy túrikshe jazylǵan» dep taýdan tas qulaǵandaı perip kep jiberesiń (Ábenaıuly. «Qupıa shejireniń qupıasy». 2010. – 3-bet). Bul sózdi aıtý úshin biz kórsetken alty satydan ótip shyǵý kerek qoı. Sen óıtip qınalmaısyń. Sonan keıin: «... Ol (shejire) túrikshe túpnusqadan burmalap jasalǵan. Olar (kimder?), aqıqı túpnusqany túrikshe-mońǵolsha aýdarmalardyń kómegimen áýeli mońǵolshalap alǵan. Sosyn baryp Mońǵolsha-qytaısha aýdarmashylardyń kómegimen qytaıshaǵa aýdarǵan. Aqıqı túpnusqadaǵy túrikshe sózder pishik (ıeroglıf) jazýymen mońǵolshaǵa beıimdep balamalanǵan. Mońǵolshalaýdaǵy sebep, .. Shyńǵys handy kiristirý arqyly túrik halqyn el men jerge ıelik etý uqyqtan túbegeıli maqrum etý pıǵyly bolǵan» (Ábenaıuly, 2010. – 4 bet.) dep urǵylaısyń.
Birinshi ýáj: Mın dáýirinde qytaılardyń máńgilik jaýy mońǵoldar bolǵan. Qytaılar Mońǵoldardyń ezgisinen jańa ǵana qutylǵan kezeń edi. Sóıte tura qytaılar jaıynda jatqan túriktermen jaýlasyp, mońǵoldarǵa bolysatyndaı aqymaq emes qoı. Kerisinshe mońǵoldardy jerge tyǵyp túrikterdi kótermeı me?
Ekinshi ýáj: Qupıa shejire tý basta túrikshe jazylǵanyn dáleldeıtin tarıhı qujatty kórsetshi. Ol joq bolsa seniń sóziń júrmeıdi. Seniki qur boljam ǵana bolady. Bizdiń sóz etip otyrǵan qupıa shejire qytaılarǵa mońǵol tilin uqtyrý úshin jasalǵan nusqa ekeni buǵan deıin osy muramen aınalysqan ǵalymdar dáleldep tujyrymdaǵan. Al, alǵashqy túpnusqasy ázirge tabyla qoıǵan joq.
Úshinshi ýáj: Osy bir qundy derektiń túpnusqasyn qolǵa ustap otyryp óz tilderine aýdarǵan, ondaǵan tom eńbekter jazǵan áýeli qytaıdyń qytaı tekti Van Go-Veı sıaqty ondaǵan ǵalymdary, İshki mońǵoldyń Baıar, Irınchın, B.Býlag, Ch.Batsaıhan, Reseılik Paladı Kafarov, Keńester Odaǵynyń S.Kozın, B.Ia.Vladımırsov, Syrtqy Mońǵolıanyń S.Damdınsúren, Sendgún, Germanıalyq E.Heınısh, Fransıalyq P.Pellıo, Japondyq Kobaıası Takıshıro, Shıratorı Kýrakısh, Vengerlik L.Lıgetı, Belgıalyq A. Mostert, Avstralıalyq I.de Rahevılz t.s.s. kóne mátinderdi shemishkedeı shaǵyp, azýyn aıǵa bilegen birneshe ondaǵan, derektanýshylar seniń oılaǵanyńdy oılaı almady deısiń be? Álde álemniń osynaý uly ǵalymdary túrki halqyn jek kórip, túrkilerdiń rýhanı murasyn qurtyp, mońǵoldarǵa alyp berý úshin sóz baılasyp, bir aýyzdan kelisip, kesip-piship alǵan demeksiń be?
«Qupıa shejireniń» aýdarmasy haqynda
Batystyq órkenıetti álem nazaryna tuńǵysh márte jetkizýshi Paladı Kafarov Qupıa shejireniń qytaısha maǵynalyq aýdarmasyn 1866 jyly usyndy. Sodan beri búginge deıin 150 jyl boıy Orta jáne Ortalyq Azıa tarıhynyń alyp arqaýyna aınalyp otyr.
T.Ábenaıuly bul tarıhı qujatpen jumys jasaý úshin búginge deıin tarıh ǵylymynda qalyptasqan ataýlardy ózgertip, ózinshe jańa bir ataýlar qalyptastyrýdy oılaǵan ba, áıteýir oqyrmandy shatastyrý úshin buryn bolmaǵan ataýlardy engizgen.
a) «Aqıqı túpnusqa» degen ataý beripsiń. Bul izi de, kóleńkesi de joq seniń armandaǵan túrikshe túpnusqań.
b) «Mońǵolsha balama» degen ataýyń orta ǵasyrda mońǵol tilinde jazylǵan qujattyń qytaı ıeroglıfimen tańbalaǵan mátini. Bul seniń eńbegińnen oryn almaǵan. Oǵan kóńil bólmegensiń. Óıtkeni seniń tisiń batpaıtyn bolǵan soń attap ótkensiń.
v) «Tustyq aýdarma» dep ataǵanyń búgingi ǵylymı ataýy translıterasıa. Bul da seniń qolyńnan kelmeıtin is.
g) Osydan keıin translıterasıany jańǵyrtyp transkrıpsıa jasaý kerek. Til biliminen habary joq qurylysshy deldaldyń qolynan kelmeıtini túsinikti.
d) «Tutas aýdarma» dep at qoıyp túpnusqadaǵy maǵynalyq aýdarmany sen negizgi túpnusqa retinde alypsyń. Onyń syrtynda seniń eńbegińde túpnusqa joq. Ǵylymı zertteý ádistemesiniń ataýlaryn (termın) ózgertýge basqalar qalaı qaraıdy? Al, maǵynalyq aýdarmamen ǵana (seniń ataýyń (termın) boıynsha «tutas aýdarma») jumys jasamaq bolypsyń. Onyń ózi shala, ony da ońdyrmaǵansyń.
Sonda sen derektaný ǵylymynyń 7 komponentiniń alty satysyn attap ótip, bireýine ǵana ıek súıep «aıdy aspanǵa qalaı shyǵarmaqsyń»?
Mine, osy maǵynalyq aýdarmańa taldaý jasap kóreıik.
№1. Sýret. Mońǵoldyń Qupıa shejiresiniń birinshi beti. Túpnusqa
- Tarıhı muranyń ataýy jáne basqy taqyryby. 2. Mońǵol tilinde qytaı ıeroglıfimen tańbalanǵan 4 jol mátin onyń qytaısha sózbe-sóz aýdarmasy. 3. Tórt jol mátinniń maǵynalyq aýdarmasy.
Tarıhı qujattyń 1-betine saraptama jasaıyq. Qujattyń joly ońnan solǵa qaraı nómirlenip oqylady. Úlken (qalyń) shrıftimen jazylǵan 5 ıeroglıfpen qytaı tilinde «juan-chao mi-shi» (Iýán dınastıasynyń qupıa tarıhy) dep jazylǵan. Osy jazbanyń dál astynǵy jaǵyna jińishke ári maıda shrıftimen tómendegi sóılem qytaı ıeroglıfimen tańbalanǵan.
Translıterasıasy (Tl): Mang-hyo-lýn nıý-cha týo-cha-a-an
Transkrıpsıasy (Tk) nemese jańǵyrtpasy (rekonstrýksıasy): Monǵol-ýn [1] nıǵýcha to [b] chan [2]
Qytaısha aýdarmasy: Mońǵoldyń Qupıa shejiresi
Osy bettiń 2. Jolyna qujattyń ishki taqyryby jazylǵan. Onda:
Tl: chi-eng-ki-si ha-han-ne hý-ja-ǵý-er
(Tk): Chińgis [3] haǵan-ý hýjaǵýr [4]
Qytaısha aýdarmasy: Shyńǵys hannyń túp-tegi.
Túsiniktemesi:
Tarıhı qujattyń birinshi betindegi birinshi sóılemdi qalań shrıftimen mońǵol tilinde «mangol-un ni`uča tobčan» dep jazǵannan keıin qytaısha «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» dep aýdarǵan sóılemdi jińishke ári kishkentaı shrıftimen bergen. Sondyqtan bul jazbanyń jalpy ataýy «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» dep atalady da ishki taqyryby «Shyńǵys hannyń túp-tegi» dep jazylǵan degen qortyndyny Qupıa shejiremen aınalysqan barlyq ǵalymdar bir aýyzdan qabyldaǵan.
[1] «Mońǵol» ataýyna saraptama jasasaq:
945 jyly jazylǵan Kóne Tańnamede (Szú Tań –Shý) « Men-ý» (199 bólim 10a beti) 1045-1060 jyldary jazylǵan Tańnamede «men-va bý» men –va taıpasy (219 dápter 7a betinde). 1224 jyly jazylǵan «Men-da-beı-lý (mońǵol, tatarlar týraly belgileý)» degen Chjao Hýnnyń jazbalarynda «móngú», 1233-1235 jyldary Qaraqorymda bolǵan qytaıdyń Sún patshalyǵynyń elshisi Pen-Daıa, Súı tınderdiń, « Heıda Shılúe-Qara tatarlar oqıǵasynyń shejiresi» eńbekte «Móngú» dep belgilengen. Qytaıdyń bulardan basqa biraz nusqalarynda mon-gý, mong-ý-yr, meńgý dep jazylǵan. Orta jáne Ortalyq Azıa halyqtary men handyqtaryna baılanysty qytaı tilinde belgilengen ataýlardyń kóne túpnusqadan kupıasyn ashyp, tildik jáne tarıhı jaǵynan túsinikteme jasaýda, álem ǵalymdarynyń senimine ıe bolǵan fransıalyq P.Pello (A. Propos des Comans…Paris 1920, p143; L’edition collective des oeuvres de Wong Kouo-wei; 1928 p 120; P.Panchıkovskıı (Les che-wei etaient-its des Mongols? 1966.pp.225-251; V.V. Vaselev (ıstorıa ı drevnostı... 1857.s.159-161). N. V. Kúner (Kıtaıskıe ızvestıa...1961 .s. 60-64) D .Banzarov (Sobranıe sochınenıı. 1955. S. 167-174). A.Mostert (sur guelguels passage es de L’Histoire secret des Mongols.1950.p.292. van Go-veı (ısledovanıe o mongolah t.IV.1940 1a-13b) ǵalymdar bir aýyzdan «Mongol» dep transkrıpsıa jasap, búkil álemdi moıyndatqan.
Al batystan Qaraqorymǵa kelip mońǵol handarymen jolyǵyp birge bolǵan Plano Karpını (Istorıa mongolov 1988. 23,32,33,65-better) «Mogol», G.Rýbrýk (Shyǵysqa saıahat) 1988-80,88,91,-98, 118-126, 130-138 betterde) «Moal» dep belgilegen. Al Rashıd-ad-dınde, Ábilǵazy Bahadýr, M.H. Dýlatıdiń Tarıhı Rashıdıde «Mogol». Batystyń joǵaryda sóz etken ǵalymdary, jáne Orta Azıa tarıhyna baılanysty arab, parsy derekterdi izdep taýyp, olardy nemis, orys tiline aýdaryp, asa úlken ǵylymı eńbek qaldyrǵan,túrki tarıhynyń janashary nemis tekti V.V. Bartold «Orta Azıada «mongol» ataýyn «mogol» dep ataǵan» (V.V.Bartold. Sochınenıe M. 1964. T.İİ, Ch.İİ.s.35). Óıtse «maol», «mogol», «mongol» ataýynyń batystyq jáne mýsylman áleminiń óz tilderinde ataǵan ataýy degen tujyrym jasalǵan. Arab, parsy eýropa tilderinde «ń» dybysy joq. Sondyqtanda eýropa, musylman derekterinde «moal», «mońǵol» degen ataýdyń «ń» dybysyn tastap «mogol» dep jazyp qalyptastyrǵan. 1196 jylǵa deıin Shyńǵys han barsha mońǵol taıpalaryn bir týdyń astyna baǵyndyryp alǵan soń barsha mongú handyǵyn jarıalaǵan. Al 1206 jylǵa deıin kereı, naıman, Shyǵys túrkistandaǵy uıǵýr (qara qytaı)lardy qolastyna alǵan soń «Uly mońǵol ımperıasy» qurylǵanyn jarıa etti. «Bul bir ǵana monǵuldardyń handyǵy emes búkil kıiz týyrlyqtylardyń ımperıasy» dep túsinik berdi.
Keńes ımperıasyn bir ǵana orystar qurǵan joq qoı. Ýkraınder, qazaqtar, tatarlar, grýzın, azerbaıjan, ózbekter, qyrǵyzdar, belorýstar, sibir t.t.s.s. halyqtary qurǵan ımperıa. Dál sol sıaqty kóshpelilirdiń ımperıasy dep jarıalady. Osydan bastap «mońǵol» ataýy saıası ataý bop qalyptasty. 1206 jylǵa deıin «Monǵol» degen etnos ataýy da, saıası ataýy da bolǵan emes. T.Ábenaıuly: «Shyńǵys hannyń atamekeni Jetisý, Býrhan-Haldýn dep aıtyp júrgen jer Jarkent. M.Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdıde» Moǵolstan-Jetisý, İle alqaby, Alataý, Tánshan dep atap júrgen taýlardyń Mogol taýy dep jazylǵan. Demek Shyńǵys handy mońǵol deýshilerdiń sózinde eshqandaı tarıhı qujattyq negiz, ǵylymı derektilik joq» depsiń;
Tileýberdi Tanabaıyn-aý! Aqordadan bólinip, 1348 jyly Toǵylyq-Temirdiń qurǵan Mogol ulysyn, Shyńǵys han ornatqan Mońǵol ımperıasymen shatastyryp otyrsyń-ǵoı. M.H.Dýlatı Mogolstan ulysynyń terıtorıasyn bylaısha kórsetken: «Mogolstannyń jeri kólemi (shyǵystan batysqa, tústikten soltústikke deıin) 7-8 aılyq jol. Shyǵys shekarasy qalmaqtardyń Bars kólinen (Barkól) Emel, Ertis, soltústik shekarasy Kókshe-Teńiz (Balhash), Býma, Qaratal, ońtústigi Fergana ýálıaty, Qashqarıa, Aqsý, Chalysh, Týrfan» dep Mogolstannyń shekarasyn syzyp turyp kórsete otyryp ary qaraı bylaı deıdi: «Mogolstanda Syrdarıa, Amýdarıa, Ertis, Chýılýk (Shý) jáne Naryn ózenderi bar» deıdi.
Mogolstannyń halqynyń quramynda dýlat, úısin, arǵyn, kereı, qańly taǵy sol sıaqty túrki taıparlary jáne túriktengen barın, barlas, arlat býlaǵchy sıaqty mońǵol taıpalary bolǵanyn M.H.Dýlatı jazyp qaldyrǵan. Al, bılik basynda túriktengen Shyńǵys han áýleti otyrǵanyna deıin jerine jetkize aıtyp ketkenine nazar aýdarsaıshy.
Tarıhı túpnusqalarda jazyp-syzyp, álem ǵalymdary bir aýyzben osylaısha dáleldep otyrǵanda qytaıdan kelgen shala qytaı tildi qurlysshy-Ábenaıuly, ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterine qandaı dálelimen qarsy shyǵady. Bizdiń qytaısha saýatymyzdyń azdyǵyn paıdalanyp, «ıt joqta shoshqa úredi qoraǵa» degendeıin ańqaý elge aramza molda bolýyn qalaı qabyldamaqpyz.
[2] tobčan = tobča. Tobča – kóne jáne qazirgi mońǵol tilinde «tovch» - qysqasha túıin, qysqasha paıym (Sevel Ia. Mońǵol tiliniń qysqasha túsinikteme Sózdigi. ÝB.1966. 532-bet. Ári qaraı MTQTS dep qysqartyp belgilenedi). Kóne túrik tilinde kezdespedi. Qazaq tilinde «Topshy» - túıin, paıym; «Topshyla» - paıymda, tujyrymda (Qazaq Sózdigi (QS). 2013. 1263-bet). «-n» mońǵol, qazaq jáne kóne túrik tilinde sóz týdyratyn jurnaq.
[3] Shyńǵys (Chyńǵys)-mońǵol ımperıasynyń Uly qaǵany Temújinniń qaǵan ataǵy. Akademık S.Damdınsúren, A. Mostert qatarly ondaǵan ǵalymdar bul ataýdyń maǵynasyna túsinikteme bergen. Olar «Chyńǵys»-Tengıs (Teńiz) degen maǵyna beredi. Basqy «T» dybys-«Ch»-ǵa, «E» dybys, «I» dybysyny aýysqan (cheredavanıe bolǵan) (S.Damdınsúren. 1947.-79 beti. Mostaept A. 1953.82-bet).
[4] huja`ur. Qazirgi mońǵol tilinde – «h» dybysy túsip qalyp «uza`ur» (ýzaǵýr) dep aıtylady. Maǵynasy «túbi», «tegi» (MTQTS. 1966. -586 bet).
Sondyqtan «huja`ur» sózin «túp-tegi» degen qytaı tilindegi aýdarmasy durys bolǵan.
Kóne túrki jáne búgingi tiri túrki 38 tilde, sonyń ishinde qazaq tilinde «quzaýyr» degen sóz joq.
Al «qaýzaý» degen sóz qazaq tilinde bar. «Qaýza» sóziniń qazaq tilinde úsh maǵynasy bar: 1. Otty kóseý. 2. Arpa, bıdaıdy tazalaý, suryptaý, búge-shigesine deıin bilý; 3. tezdetý (Qazaq sózdigi. 2013. 781-bet).
Mine, «Quzaǵýr» men «qaýza» sóziniń arasy jer men kókteı ekenin endi túsingen bolarsyń. Olaı bolsa T.Ábenaıuly «Quzaýyrdy» «qaýza» boldyram dese lıngvısıkalyq taldaý jasap, jańalyq ashyp oqyrmandy moıyndatsyn. «Shyńǵys qaǵannyń túp tegi» dep qoıǵan taqyryby qytaı tilindegi aýdarmada berilgen.
Endi oqyrmanǵa Qupıa Shejireniń taqyrybynan keıin berilgen tórt jol túpnusqa mátindi sarapqa salaıyq (Túpnusqasy joǵaryda 2-nómerde berilgen).
- jol. Translıterasıa (Tl): Túpnusqa
1.1.tie-e-rie teŋ-ke-rie-che cha-ıa-a-tu
t`ýō-rie-k-sien pei-er-t`ie chi-no- ā chu uý
Trankrıpsıasy (Tk): dere teńiri-eche-jaıaǵatý tóriksin bórte chıno ajýǵý.
Aýdarmasy: Joǵaryda Táńirden shapaǵatymen jaralǵan Bórte Bóri edi.
T.Ábenaıuly: Kók Táńirdiń ámirinen Bórte-shaına ázim edi de.
1.2. Túpnusqa (Tl): ke-keı-ine hýo-aı ma-ran lea-chı aı. Teý –ki-si
Teý-ki-si tū-le-chý ıi-riı
Transkrıpsıasy (Tk) (jańǵyrtpasy)
Gergeı-ine Qýa-aı Maral ajı -aı. Teńgis ketúljı ırebe
Aýdarmasy: zaıyby Qýba- Maral edi. Teńiz keship keldi.
Ábenaıuly: jubaıy Qýba –Maral Teńiz (Káspı) týmasy bolatyn.
1.3. Túpnusqa Tl: ýo-nan mý-rien-ne tie-ri-uý-nie
Pý-er-an ha-le-týn-na nýan-tý-h-la-chý
Jańǵyrtpa Tk: Onan móren-ú tergún-e Býrhan haldýn-e nýntýqlajı
Aýdarmasy: Onon ózeniniń basyndaǵy Býrhan Haldýndy mekendedi.
Ábenaıuly: Olar Ónen-Murannyń (İle ózeniniń) bastaý alatyn jerindegi Býrhan-haldýn atty jerge kelip orda tikti.
1.4. Túpnusqa (Tl): týo-rie-k Pa -ta-chi-han a-chý-uý
Jańǵyrtpa ( Tk): tóriksin Batychy han ajýǵý
Aýdarmasy: Sonda týǵan Batachy han edi. Ábenaıuly: Sol arada Batashy-Qan degen perzent súıdi.
T. Ábenaıulynyń aýdarmasyndaǵy jazbasha shrıftimen berilgen sóz sóılemder túpnusqada jazylmaǵandyqtan biz ádeılep erekshelendirilip berip otyrmyz.
«Mońǵoldyń qupıa shejiresi» atty tarıhy muranyń ataýy, jazbany alǵashqy bólimderiniń taqyryby («Shyńǵyshannyń túp tegi» degen) jáne túpnusqanyń alǵashqy 4 jolyndaǵy translıterasıa, transkrıpsıasyn T. Ábenaıuly sen bir de bireýin eńbegińde jasamaǵansyń. Jasaı almaǵan sebebiń til biliminen saýatyń ashylmaǵan, tildiń teorıasyn meńgermegendikten bilimiń jetispegen. Tek qana 1970-jyldary Beıjinde jaryq kórgen jańa qytaısha ońtaılandyrǵan (jalpyǵa arnalǵan) ıeroglıfpen bergen mátinmen jumys jasamaq bolǵansyń. Endi osy 4 joldy, T.Ábenaıuly, qalaı aýdarǵanyńmen tanysaıyq. T.Ábenaıuly: «Kók Táńirdiń ámirimen Bórte-SHaına men jubaıy Qýa-Maral (Quba-Maral) teńiz (Káspı) atty sýdan ótip shyǵyp Ónón (İle) degen ózen bastaý alatyn Burhan atty taýǵa meken tepti. Sol arada bir perzent súıdi, onyń aty Batash-qan qoıdy» dep qytaısha jalpylama aýdarmadan qazaqshaǵa burmalap qate aýdarǵansyń. Joǵarydaǵy jolma-jol aýdarmany salystyryp kórgeısiń. Onyń ózin qytaı tilinen durys aýdara almaǵan.
T.Ábenaıuly aýdarmańda túpnusqadaǵy «degere – joǵaryda» (1.1) sóz múlde joq. Onyń ornyna «Kók» sózin oıdan qosqansyń. Túpnusqada «ámirimen, ... atty sýdan, ... bastaý alatyn, ... atty taýǵa, ...sol arada bir perzent súıdi, ... onyń atyn,... qoıdy» degen sózder men sóılemder túpnusqada joq. Ol az deseńiz «chıno» sózin «shaına» dep, «Onon» ataýyn «Ónón» (İle)» dep ózgertkensiń. Onymen qoımaı Onon ózenin İle ózeni dep oıdan jasaǵansyń. Onon ataýy İle ataýyna qalaı aýysty?, ol jaıynda eshqandaı da ǵylymı saraptama, taldaý atymen joq. Dálelsiz, dáıeksiz aıta salsa ǵylymı dúnıe bolady dep oılaǵan sıaqtysyń.
Birinshi tarmaqtyń túsiniktemesinde (T.Ábenaıulynyńda «taldama») dálelsiz kópirme sózder men sóılemder ǵylymı túsiniktemege jatpaıdy. Bul arada T.Ábenaıuly sen, lıngvısıkalyq, tarıhı jáne poleoetnografıalyq túsiniktemelerdi Qupıa shejirege deıingi jáne keıingi túpnusqa derekterge, osy salamen aınalysqan álemniń beldi de bilikti ǵalymdarynyń zertteýlerine súıene otyryp joǵaryda biz úlgi etip kórsetkenimizdeı taldaý kerek edi. Ondaı biliktilik baıqalmaıdy. Tarıhı muradaǵy adam esimderi, rý taıpalar ataýyn kóbinde oıdan jasaǵansyń. Kóńilińe unamaǵan sóz sóılemderdi «jaýlar» (ol kim?) oıdan qosqansyń. «Olar túrikterdiń jaýy» dep túsinik berip otyrǵansyń.
Endi B.Ábenaıuly seniń «taldaý» degen taqyryppen adam esimderine jasaǵan «sáýegeılikterińniń» birli jarymyn sóz etsek:
«Qupıa shejiresiniń qupıasy» atty eńbegiń Shyńǵys qaǵannyń uly isterin baıandaýmen órbıdi. Dálirek aıtsaq: Alshyn qaǵan-Túrik qaǵanaty (Ábenaıulyn. 2010-11 bet). «Alshyn Ashına áýletinen shyqqan» dep bastaısyń qazaq tarıhyna «bomba» jarǵan «uly» eńbegińde (T.Á.2010-13 bet). Bul sózdi aıtý úshin qandaı bir derekke júginip, lıngvısıkalyq taldaý jasaý kerek edi-ǵoı. Qalaısha «Ashına» Alshynǵa aınalǵan? Shyńǵys han oǵan qaı jaǵynan baılanysady? Buǵan jaýap joq. -Bórte-SHaına (Bórte-CHıno bolý kerek S.Q) Jaıyq arystarynyń týmasy. Quba -Maral Káspı (teńiz) mańyndaǵy arystardan shyqqan (T.Á. 2010-13 bet). Dálelsiz, dáıeksiz, saraptamalar. Kúlesiz be; jylaısyz ba? Tamasha degen adam esiminiń «Tam» býynynan jalaıyr, janys taraǵan (-15 bet), dep soǵyp jiberip keıin Qupıa shejiresiniń 38-tarmaǵynda «Jarshoǵlydan Adam-Qan, odan Uranqaı, Uranqaıdyń jalaıyrdan taraıtynyn eskersek Jarshoǵylydan Jalaıyr bolýǵa tıis» (-57 bet) dep kósilesiń. Ol az degendeı ıaǵma –degenimiz jalaıyrdyń eski ataýy (-17 bet) deısiń. Oqyrman qaýym bul sandyraǵyńnyn qaısysyn ustap alady, qaısysyna senedi? Alan-Qubanyń kenje uly «máńgúrt» Bodanchor (Bodonchor muńqaǵ) esimine taldaý jasaǵanda «Badanjor myńqaǵ» dep alǵan. Bodon-buqara, halyq (kónetúrik),-chor/chýr-laýazym. Túpnusqada «Bodonchor-munqaǵ» dep jazylǵan sózdi «myńqaǵ» dep oqyp «myńbasy» dep (-35 bet) aýdarypsyń. Baıyrǵy túrik mátininderinde «myńbasy» dep qalyptasqan ataý Shyńǵys dáýirinde «myńqaǵ» bolyp ózgerip ketken be? Demek búgingi túrki halyqtarynyń barlyǵynyń tilinde Kók Túrik dáýirinde qalyptasqan «myńbasy» ataý sol qalpymen saqtalyp keldi-ǵoı. Osyny nege oılamaǵansyń?
Sol «máńgúrt» Bodonchor (Ábenaıulynsha-Bodanjor) Onon ózeniniń Túńkúlik Ǵorqy (bulaq) basyna keship kelgen ıesiz, pana bolar basshysyz adamdar tobyna kezdesedi. Osylardy «máńgúrt» degen laqab aty bar Bodonchor aǵalarymen birge kúsh qosa qolastyna alady. Solardyń ishindegi aıaǵy aýyr bir bıshara jónsiz áıeldi Bodonchor qatyn etip alady. Mońǵol tilinde mátin «tere dýnda kegelıteı em-e Bodonchor ırveı»-solardyń ishinde ishti (kegelteı-ishti) áıeldi Bodonchor alady» (§40). Ábenaıuly buǵan bylaısha taldaý jasaıdy: «Dýnda-dúmdi (balǵaly degen sóz deıdi). Kegelteı em-e = Kelteı ene. Maǵynasy alasa boıly ene. Bul Domalaq-Ana bolýǵa tıis» deıdi: Mássaǵan! Búkil qazaqtyń qurmet tutyp El-anasy dep ulyqtaıtyn Uly júzdiń Domalaq anasyn jónsal aıaǵy aýyr (ishti) áıeldiń ornyna qoıyp «máńgúrt» degen laqab aty bar Bodoncharǵa otyrǵyzady. Jónsal áıel kimnen bala kótergeni belgisiz nekesiz balasyna bosanyp ul tabady. Onyń ákesi belgisiz bolǵandyqtan «Jat» (Jat) dep at qoıady. Jatlan rýy osydan taraıdy. Odan jalaıyr taıpasy shyǵady (-58-60 bet) dep sáýegeılik jasady. Uly júzdiń arýaqty Báıdibek Atasy da, dana Domalaq-ana da beıshara bop qalǵan. Oqyrman qaýym Qazaqstannyń Ǵylym Akademıasynyń qurmetti Akademigi sizderge osyndaı tarıhı syı usyndy. Qabyl alasyzdar ma joq pa ony ózderińiz sheshińizder. Qazirgi zamanda qaı ǵylymdy alsańyzda ósip órkendep damyp ketken. Eger qandaı bir ǵylymmen aınalyssańyz sol taqyryptaǵy ózińizge deıingi zertteýshilerdiń jasaǵan eńbegine súıene otyryp, jańa oı, jańa ıdealardy usyný arqyly ǵylymǵa úlesińizdi qosa alasyz. Ózińe deıingi ǵalymdardyń eńbekterin laqtyryp tastap jańa dúnıe asha qoıý múmkin emes. T.Ábenaıulynyń atalmysh eńbeginde múıizi qaraǵaıdaı, álem moıyndaǵan birde bir ǵalymǵa silteme jasamastan «osylaı bolýǵa tıisti» «olar jaýlar, dushpandar, túrkilerdiń jaýlary» degen sıaqty sógis aıtyp jala jabýmen birge tarıhı ataýlardy óziniń qalaýynsha ózgertip otyrǵan. Bul ózgeristeri eń bolmasa H-HVI ǵasyrlar arasynda túrkiler qoldanǵan sóz qoryna dóp kelse rahmet aıtar edik. Olary orta ǵasyrǵa da, búgingige de jat sózder. Osylaısha álem qurmet tutatyn qupıa shejireniń 282 tarmaǵyna jasaǵan aýdarmasy, túsiniktemeleri túgeldeı dáıeksiz, oıdan jasaǵan dalbasa dúnıeler. Solardyń birli-ekili mysalyn kestemen kórseteıik:
| №
|
Túpnusqa | T.Ábenaıulynyń «Qupıa shejire qupıasy» 2010 (QSHQ) | |
| 1 | Ashına túrkileri | Alshyn-Qaǵanaty. 11,13-bet. | |
| 2 | Iýán áýleti | Uly Alash Ulysy. 12-bet. | |
| 3 | Jaıatý(mon)-jaratqan | Jaıyq darıasy. 13-bet. | |
| 4 | Onon mórón (mon)- Onon darıasy | Onon = İle darıasy . 11,14-bet.
|
|
| 5 | Tengıs-teńiz | Káspı teńizi . 11,14-bet.
|
|
| 6 | Bórte –Chıno (mon)-(Bórte bóri) | Bórte-SHaına. 11,14-bet. | |
| 7 | Qorychar mergen | Qulsary- Mergen. 15-bet
|
|
| 8 | Aǵýjam, Boroǵul (mon)-keńpeıil Boroǵul | Aǵzam Bórichimli. 15,18-bet
|
|
| 9 | Menen-Týdýn
Hachı-Kúlik Hachın Hachıǵý Hachıgýn Hachýla |
Adam esimderi |
Myńnym-Tútin . 65-bet.
Qaz-SHórek. 65-bet Qazym 65-bet Qazaq 65-bet Qazar 65-bet Qazar 65-bet |
| 10 | |||
| 11 | |||
| 12 | |||
| 13 | |||
| 14 | |||
| 15 | Adarǵyn (§46)-(ashý shań) Adarǵyn rýy atandy
|
Arǵyn rýy atandy 67-bet | |
| 16 | Ýrgýdaı, Mańǵýdaı rýy | Qorqytaı, Mańǵytaı rýy 67-bet | |
| 17 | Olhýnýd | Qulshynty (qońyrat ishindegi) 83-bet | |
| 18 | Ógelún újın-Ólún ana | Kerim-Kózen 86-87 bet | |
| 19 | Saǵlaǵar Modýn-butaqty aǵash (Keshen aǵash, kıeli aǵash) | Kerim-Kózen-Murt (Ábenaıuly saqlaǵar-saqlaǵyr; Mut-máńgi) 88-bet | |
| 20 | Temújin | Temúján (Temeján) 91-bet | |
Tarıhı jazba muralarmen aınalysqanda túpnusqanyń birde-bir dybysyn, grafıkasyn ózgertpeı túsirý arqyly translıterasıa jasalady. Al, ony tildik dybys ereksheliginiń zańdylyǵyna saı transkrıpsıa nemese jańǵyrtpasy jasalý qajet. Ondaı tereń analızdi Ábenaıuly jasaı almaıtyn bolǵandyqtan halyqtyq qara baıyr etımologıanyń batpaǵyna batyp ketken. Ábenaıulynyń eńbeginiń qunyn, sapasyn osy birneshe ataýlar ǵana tolyq dáleldep bergenin oqyrman qaýym túsingen bolar. Mine osy sıaqty bilimsiz, paıymsyz, saýatsyzdyq bul kitapta tolyp júr. Onyń bárin aıta berýdiń qajeti shamaly bolǵandyqtan ázirshe osymen qysqartaıyq. Endigi kezekte túrkiler men mońǵol halyqtarynyń shyǵý tegi bir ekenin anyqtaıtyn tildik jáne salt-dástúrlik tarıhı derekterdiń jeńil ǵana birneshe mysal keltireıik.
Túrki, mońǵol tilderi týystas til ekenin túrkitanýshy ǵalymdar osydan júz jyl buryn dáleldep tujyrym, jasap qoıǵan. Altaıtanýshy til biliminiń ataqty ǵalymy B.Bazylhan qazirgi qazaq, mońǵol tiliniń túbir sóziniń 40%, jalǵaýlyqtyń 60% birdeı ekenin ǵylymı turǵyda anyqtap, dáleldep eńbekterinde kórsetken. Demek, budan 800 jyl burynǵy túrki, mońǵoldardyń tilindegi túbir sóz qory, jalǵaýlyqtardyń uqsastyǵy qazirgi kezdegiden de mol bolǵany túsinikti. Álemniń bedeldi lıngvıs ǵalymdary túrki, mońǵol tilderi Hýnný (Ǵun) ımperıasy qulaǵannan keıin alshaqtap ketkenin dáleldegen. Onymen qatar túrkiler b.z. H ǵasyrdan bastap Islam dinin, mońǵoldar HÚİ ǵasyrdan bastap býddızm dinin qabyldaǵannan keıin buryńǵydan da kúshti alshaqtaý prosesi júrildi. Bul derekter men taldaýlar túrkiler men mońǵoldardyń tiliniń arǵy tegi bir ekenin kórsetedi. Osy eki etnostyń tili tektes ekenin G.Ramstedt, N. Poppe, P.Poýha P.Pellıo, Dórfer, Menges, B.Bazylhan sıaqty ondaǵan ǵalymdar dáleldegen. Ǵylymı maqalalardy qaraýyńa bolar edi.
Endigi kezek jer daýy! Ábenaıuly! «Shyńǵyshan: derekke júgingen abzal» (QÁ.№11.4-bet. 4-10 naýryz. 2016) degen maqalańda: «Mońǵolıadaǵy jer, sý attaryn atap kórsetipsiz. Alaıda sonyń bári Shyńǵyshanǵa qatysty tarıhı qujattarda joq qoı. Ony tarıhpen arnaýly shuǵyldanbaǵan qazaqtardy aldaý úshin jazdyńyz ba? Álde mońǵoldarǵa degen súıispenshiligińizdi áıgileý úshin jazdyńyz ba? Orhon, Kerýlen, Onon degen úsh ózenniń aty uqsas bolǵanymen geografıalyq sıpattamasy múlde kereǵar. Batystyq P. Karpını ol ózender batysqa qaraı aǵatynyn kórsetken. P.Karpını, G.Rýbrýk Shyńǵyshannyń atamekenine İleniń Balqashqa quıar saǵasynan óte salyp kóp uzamaı jetedi»-depsiń.
Ábenaıuly-aý! Men sen sıaqty aspannan Ǵaısa bop túsip, jerden Mádi bop shyqqan adam emespin. Men búkil ómirimdi túrki halqynyń sonyń ishindegi qazaq halqynyń kóne tarıhyn zertteýge jan-tánimmen berilgen taqýamyn. Osy sala boıynsha joq izdep, joqtaýshy bolýǵa ózimdi 50 jyl daıyndaǵan adammyn. Ǵylym aldyndaǵy jaýapkershilikti tereń sezinip, ǵylymı etıkany berik ustanyp, ulttyq tarıhymyzdyń ashylmaı jatqan qupıasyn ashyp, keler urpaqqa aq adal nıetimmen qaltyrýǵa bel baılaǵan beıbaqpyn. Bireýge jaǵyný jalbarynýǵa Qarjaýbaı Sartqojaulynyń jany qas ekenin meni tanıtyn búkil qazaq, mońǵol ıntelegensıasy saǵan dáleldep beretinine senemin. Sonda túsinesiń. Aldaý, alaıaqtyq jasaý, jaǵyný saǵan ǵana tán ekenin seniń joǵarydaǵy sóziń, nıetiń dálildep turǵanyn óziń de baıqamaı qalǵan sıaqtysyń.
Endigi kezekte qytaıy minez kórsetip, bilmestik pıǵyl tanytyp, bilmegensip: «..Mońǵolıada Shyńǵyshanǵa qatysty jer-sý attary joq-qoı» degen suraǵyńa (Rashıd-ad-dın bastaǵan alpys shejireshilerdiń jazyp qaldyrǵan myna sóılemderdi kóldeneń tartaıyn: «Mońǵolıada Býrhan-Haldýn (koordınaty E 108o 01-109o 45; B. 48o 48o- 49 o61) dep atalatyn úlken taýjotasy bar. Osy taýdyń jan jaǵynan kóptegen ózender bastaý alǵan. Sol ózender boıy tolǵan orman aǵash. Shyńǵys han osy jerdi máńgilik oryny (qabiri) etip tańdap alyp: «Bizdiń ulylardyń jatatyn orny osy bolsyn. Osynda bizdiń altyn urpaǵymyzdyń múrdesin jerleńizder» degen eken. Shyńǵys han osy jerge qystap, jaılap júrgen. Týǵan jeri Onon darıasynyń tómengi saǵasy Býlýk-býldaqta [1] tuǵan. Býrhan-Haldýnnan alty kúndik jer. Býrhan-Haldýnnan bas alǵan ózenderdi atasaq tómendegideı. Onda : [Býrhan-Haldýnnyń] ońtústik betinen Kelýren [2], shyǵys betinen Onon [3], soltústik jaǵynan Kırkachý [4], soltústik shyǵys jaǵynan Kırektý [5], soltústik betinen Chıký [6], batys-soltústiginen Qalaqý[7], ońtústik-batys ortasynan Kara [8], tústik-batys ortasynan Barachıtý [9], týra ońtústik-batysynan Dýlı [10] ózenderi bas alady» (Rashıd-ad-dın 1952. T.İ.kn.İİ.S.233-234). Rashıd-ad-dınniń túpnusqasyna túsinikteme berelik:
[1]. Býlýk-býltak =Delýn-boldog. Túpnusqanyń osy bólimin parasy tilinen aýdarǵan I.O.Smırnov «Dalýn-býldak» dep jer atyn jańǵyrtqan. Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń (MQSH) §59,97,211,282 tarmaqtarynda belgilengen. Búgingi kúnge deıin «Delún-boldog» dep atalady. Koordınaty e 110o 37 ; B.48o 40: (Shyńǵys han ensıklopedıasy (ary qaraı SHE) 2012-260-bet).
[2]. Kelýren=Kerýlen. MQSH: §94,96,98,107,136,142,151,177,193,282. Búginge deıin Kerýlen dep atalady. Koordınaty: E.109o; B480o 49)
[3].Onon=Onon.MQSH.§1,2,4,30,32,50,54,55,56,57,59,72,74,75,81,84,88,106,108,116,129,130,144,202,211. Koordınaty: E 109o-113o; B 480o 251-49o-40, (SHE).
[4]. Kırkıchý=Qyrqashy saıy. MQSH. §88,107,122: koordınaty: E. 109o 02; B. 470o 57; búginle solaı atalady. (SHE.-297 bet)
[5]. Kırektý=Kúrlúk. MQSH. §89,94,122,129,141,,: E.108o 57' B.48o 03': búgingi kúni Kúrlik dep atalady (SHE.-303-bet).
[6]. Chıký=Chók, býrhan-haldýnnyń soltústik jaǵynan bastaý alyp Rossıanyń Býrát Respýblıkasynyń shekarasyna aǵyp kiretin ózen. Kartada «Chıký» býrı adtar «Chók» dep ataıdy. «Hİİ ǵasyr kezinde úlken Hılgo, kishi Hılgo dep ataǵan. Kishi Hılgony Chıký dep te ataǵan. Chıký men Hılgo eki shaǵyn ózen qatarlasa aǵyp búgingi Býrád shekarasyna kirip Barǵýjın-Tókómdi tilip ótip Selengi darıasyna quıady. (SHE. 297-bet).
[7]. Hılgo=Hılgo. Kezinde úlken Hılgo atanǵan Reseıdiń Býrát Respýblıkasyndaǵy Barǵýjın-Tókómdi qıyp ótip Selengi darıasyna quıady. MQSH. §105,109. (SHE.-297 bet).
[8]. Kara =Qara ózeni: MQSH. Rashıd-ad-dınde T.İ.kn.İ. 129-bet. Býrhan-haldýnnan bastalyp, Týl darıasyna quıady.
[9]. Býrachatý =Boroker(keıin Boro). MQSH. §105,109,152. Koordınaty: E.106o 40o; B.50o 16'.
[10]. Dýlı =Týl darıasy. MQSH. §96,104,115,164,177,261. Koordınaty: E109o 01' B. 48o 20'-dep bas alady (SHE.-284-bet). Baıyrǵy túrik mátinderinde (j.s.VII-İH.ǵǵ) Toǵýla, Hİİ ǵasyr túpnusqalarynda «Toǵýla» búgingi ataýy Týl.
1305 jyly jazylǵan Rashıd-ad-dın shejiresinde jáne 1240 jyly jazylǵan Mońǵolıanyń qupıa shejiresinde osylaısha jazylyp saqtalǵan. Shyńǵys hanǵa qatysty ma? Qatysty.
«Ol ózender (joǵaryda aty atalǵan Onon, Kerýlen, Týl) batysqa qaraı aǵatynyn P.Karpını kórsetken» depsiń. P.Karpınıdiń «Istorıa Mongolov» joljazbasynda bul týraly bir sóz joq. P.Karpını joljazbasynda sol dáýirdegi Mońǵol ımperıasynyń ıelenip alǵan terıtorıasyn «jer jaǵdaıy» týraly §1 bapta: «Olardyń (Mońǵol ımperıasynyń) shyǵysynda qytaı, koreı jeri, tústiginde sarrasınder (musylman elderi), batys-tústiginde uıǵýr, soltústiginde naımandar ornalasqan. Soltústigi muhıtpen qorshalǵan (P.Karpını. 1993 Almaty-§21) dep jazǵan. Seniń aıtyp júrgenińdeı Shyńǵyshannyń Astanasy Qaraqum Ulytaýda bolsa, atamekeni Jarkent bolsa, shyǵystaǵy 4000km qashyqtyqta ornalasqan shúrshittiń (Mánjúrlerdiń) Altyn handyǵyna ne úshin shabýyldaıdy. 4000km alystaǵy Altyn handyǵy Jarkenttegi «mońǵoldarǵa» kún saıyn shabýyldaıtyn múmkindik bola ma? İrgeles, shekarasy tıip turǵan bolsa bir sári. Qarapaıym logıkaǵa sımaıtyn osyndaı jalǵandyqpen aınalysýdyń qajeti qansha? Onyń jolbelgileýinde Balqash, Jarkent týraly bir sóz joq. Al, Imıl (Omyl=Emel) qalasy týraly osy eńbektiń 34, 64-betterinde belgilengen. Oǵan 181,184,186 betterinde túsiniktemeler berilgen. P.Karpınıdiń bolǵan Emel (Omyl) qalasyn Sháýeshektiń ońtústiginde, Juńǵar oıpatynyń batys soltústiginde dep kórsetken. Bul qalany Qara qytaı (Batys Lao) handyǵyn qurǵan Elúı Dashı 1125 jyly negizin qalaǵan. Keıin Ógódeıdiń uly Qadannyń Ordosy osynda bolǵan. P:Karpını osy Emel qalasynan Mońǵol qaǵannyń ordasy ornalasqan Qaraqorymǵa deıin bir aı júrip jetkenin aıtady (P.Karpının 1993.s,64-65). Eger Qaraqorymnyń orny sen aıtyp otyrǵan Ulytaý bolsa P.Karpını ony nege ashyq jazbaǵan?
Jurynovqa usynys
Osy atalǵan tarıhı derekterdiń ózi bizdiń ortamyzdaǵa jer daýyn sheship berdi dep oılaımyn.
Murat JURYNOV (Ulttyq Ǵylym akademıasynyń prezıdenti akademık): «Biz ǵalymdar, saıasatpen shuǵyldanbaımyz, tek ǵalymı shyndyqty izdeýmen aınalysamyz. Sondyqtan Ábenaıulynyń keıingi tereń zertteý jumystary bizdi qyzyqtyrady. Buryn da mıllıondaǵan adamy bar túrik álemine shaǵyn ǵana álsiz Mońǵol jurtynan shyqqan adamnyń han bolýy túsiniksiz jáne shyndyqqa ulaspaıtyn jaı bolatyn. Han tek qana kúshti elden, kúshti taıpadan shyqqan. Shyńǵys hannyń týǵan jeri ósken ólkesi Burhan jáne Túrgen jerlerdi qazirgi Mońǵolıa aýmaǵynan da, soltústik Sibir ólkesinen de taba almaısyz. Ol jaqta ondaı jerler buryn da, beri de bolmaǵan. Kerisinshe, dál sol Burhan men Túrgen degen jer-sý attary Jetisý jerinde ejelden búginge deıin bar. Biz osyndaı dálelderge kóńil aýdardyq, bul zertteýdiń bastamasy dep oılaımyn. Muny mońǵol ǵalymdarymen birge talqylap, pikirtalas júrgizý kerek. Shyńǵys hannyń keńselik qujattary túrik tilinde júrgizilgen. Mońǵol bolsa, nege mońǵol tilinde júrgizilmegen? Mońǵol ǵalymdary bul týraly: «Óıtkeni ol túrikterdiń arasynda júrgendikten de, olarǵa túsinikti bolý úshin túrik tilinde júrgizdi»,-deıdi. Al jaraıdy delik, onda olar parsylarmen soǵysty, nege parsy tilinde júrgizbeıdi? Arabtarmen soǵysty nege arab tilinde júrgizbedi? Reseıdi, Qytaıdyń teń jartysyn jaýlap aldy, «nege orys, qytaı tilderinde júrgizbedi?» degen suraqtardyń týýy zańdy.
Shyńǵys hannyń ózi túrik tilinde sóılegeni tarıhtan belgili. Mońǵol ǵalymdary Shyńǵys handy ózderiniń babasy retinde esepteı bersin. Biraq shyndyqtyń esigin ashyp qoıýymyz kerek. Shyńǵys handy túrki áleminiń kósemi retinde tanýǵa kelisýge tıispiz. Shyńǵys han- Altaı, Balqash, Alakól óńirinde ómir súrgen adam. Qazirgi Mońǵolıanyń aýmaǵynda turmaǵan. Osyny ǵalymdarymyz dáledep, moıyndatý kerek. Bul tez arada sheshile qoıatyn másele emes. Zertteýdi ár túrli tásildermen ary qaraı jalǵastyra berý kerek. Dýlatıdiń, Bıchýrınniń eńbekteriniń bir jerinde Shyńǵys hannyń túrik tilinde sóılegeni, musylman dininde bolǵany, bir balasynyń oraza tutqany, bir nemeresiniń aty Muhammed bolǵany aıtylyp ketedi. Mońǵoldarda Muhammed degen esim joq qoı. Osyndaı naqty dálelder bar. Sondyqtan Tileýberdi Ábenaıulyn tyńdap, eńbegin ǵalymdardyń talqysyna saldyq. UǴA-nyń prezıdeým músheleri bul eńbekti ary qaraı jalǵastyryp, zertteý kerek degen qorytynǵa keldik» (Derek – kózi:http://ult.kz/? p=12991). Qazaqstan Respýblıkasynyń UǴA Prezıdenti Murat Jurynov osylaı deıdi. Ári T.Ábenaıulyna Qazaqstan ǴA-nyń qurmetti Akademıgi ataǵyn bergen. T.Ábenaıulynyń eńbegin medıevıst qandaı ǵalymdardyń talqysyna salǵan? Qazaqstan Respýblıkasynyń Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologıa ǴZI-niń talqysyna salǵan ba? Onsyz da belin aldyryp aýyr qalde turǵan Qazaqstan Ǵylym Akademıasynyń bedelin osynshama tómendetip «Jarkent akademıasynyń» deńgeıine túsirgenińiz qandaı úlken tragedıa! M.Jurynov myrza Siz, Hımıa ǵylymynyń belgili de bedeldi ǵalymdarynyń birisiz. Sizdi álem hımıkteri moıyndaıdy. Al tarıhtan habaryńyzdyń azdyǵy birden kórinip tur. Tym asyǵys qozǵalǵan sıaqtysyz... Eń bolmasa bul saladan habary bar bir mamanmen aqyldasyp alǵanda bulaı bolmas edi.
Jýyqta, «Aıqyn» gazetinde (24.03.2016.№43) Japonıanyń «Kıodo Sýsın» agenttigi Japonıa Ǵylym agenttigimen birlese otyryp, Shyńǵys han kesenesi týraly jańa málimdeme jasaǵany týraly habar jarıalandy. Sonda, AQSH-tyń NSA, Japonıanyń GVC ǵaryshty zertteý ortalyqtary Shyńǵys han kesenesi Mońǵolıanyń Býrhan-haldýn taýynda ekenin anyqtap, endi sol jerasty keseneni qazý máselesin qarastyryp jatqany týraly jazylypty. Buǵan ne deısiz?
Bizdiń elimizdegi BAQ-da jasy 60-tan asqan, ataq laýazymynan at úrketin birli-jarym aǵalarymyz T.Ábenaıulynyń ótirigine aırandaı uıyp, qulash-qulash maqala jarıalapty. Qazaǵymyz aıtady «belgisiz jerdiń bederi mol», «Syryn bilmeıtin attyń syrtynan júrme» dep, Shyńǵys hannyń mońǵoldary aıtady: «Syryn bilmeıtin tesikke saýsaǵyńdy suqpa» dep. Sondyqtan ózi bilmeıtin iske aralasý aqsaqaldardyń bedeline nuqsan keltiretinin nazarda berik ustaǵanymyz aqsaqaldyqtyń, parasattylyqtyń, mádenıettiliktiń bir sıpaty bolmaq.
Túıin.
- J.s.b.HH ǵasyrdan bergi tarıhı derekter boıynsha Eýrazıanyń Uly dalasy (shyǵysy Hánǵan jotasynan bastap Dnepr, Donǵa deıin), saqtar, hýnnýlar (Ǵun), túrikter mekendegen.
- Hýnný (Ǵun) ımperıasy qulap eki bólingennen keıin Hýnný (Súnný) toby (túrkiler) men Dýnhý tobynyń (mońǵoldar) til aıyrmashylyǵy aıqyndala bastady sóıtip VII-H ǵasyr arasynda mońǵol tili qalyptasty. Búgingi mońǵoldardyń ata-babasy osy dáýirge (VIII-X ǵǵ) deıin túrik atanyp kelse, odan soń tatar, monǵý ( móngý, mýngý, mogol ) atandy. Jańa etnos paıda boldy.
Arǵy ata-babalary ejelgi Saqtardyń (So, Se, Sıa, Chy, Chı t.t.s.s) salalanyp, qanat jaıyp, ósip-óngen túrikter Hýnný (Súnný), Dýnhý tobyn qurady. Dýnhý tobynyń darlekın, nırýn taıpalary ejelgi dáýirden b.j.s. VIII-X ǵǵ kezinde jańa mońǵol etnosynyń negizin qalaǵan. Shyńǵys han sol Nırýn tobynyń Qıat taıpasynyń Borjyǵyn rýynan shyqqan jańa mońǵol etnosynyń ókili.
3.Rashıd-ad-dın eńbeginde Shyńǵys han qurǵan, «Mońǵol» dep ataǵan ımperıanyń bir týdyń astyna, bir bıliktiń basshylyǵyna túrki tekti, túrki tildi ondaǵan taıpalyq odaqtar men ulystar kirdi (RAA.T.İ.kn. İ. 1,2,3-bólim. – 92-152 better). Bul memleket kezindegi Súnný, Tań, Keńes Odaǵy sıaqty kóshpelilerdiń mýltıulttyq ımperıasy boldy.
- Joshy jáne onyń urpaqtary bılik júrgizgen Joshy-Qypshaq ulysynyń halqy túrikter. Joshynyń óziniń baba tegi – túrik (Saqtardan beri qaraı). Demek, Qazaq handyǵyn ornatýshylar mońǵoldar emes, Mońǵol ımperıasynyń qarmaǵynda ósip jetilgen túrikter.
- «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» dep atalǵan tarıhı mura tý basta mońǵol tilinde jazylǵan.
Qazaqstan ǴA-nyń Prezıdent M. Jurynov myrzaǵa usynys.
Shyńǵys hannyń tegi, tarıhtaǵy róli qaqynda sońǵy 10-15 jyl boıy qazaq BAQ-tarynda daý-dýmaı úzilmeı keledi. Eki Muhtar bastap sońy bizge jetip, Sizdiń de bedelińizge shirkeý túsirdi. Eger qarsy bolmasyńyz Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, etnologıa ınstıtýtynyń bazasynda, álemniń túrkitanýshy, mońǵoltanýshy tarıhshylarynyń quramynda dóńgelek stol uıymdastyryp osy talasqa núkte qoıýyńyzdy suraımyn. Germanıa, Fransıa, AQSH, Reseı, Qytaı, Japon, Mońǵol, Qazaqstan tarıhshylaryn qatystyryp jasaýǵa múmkindik týar edi. Bul sondaı bir qıyn jumys emes. Tek nıet bolsa boldy.
Shyńǵyshan Qıat taıpasynyń Borjigin (Bóri+tegin) rýynan. Qıattar Shyńǵys hanǵa deıin túrik qıat, mońǵol qıat bolyp bólinip ketken. Shyńǵys Imperıasynan keıin Naıman, Kereı, Jalaıyr, Qońyrat, Merkit, Qańly, Úısinder taǵy da eki etnosqa bólinip búgingi kúni osy atalmysh taıpalar túrki, mońǵol etnostyń ishinde óziniń ejelgi ataýymen atalyp , sol tilderde sóılep, sol tilderdi ulttyń tili etip ómir súrip jatyr.
Taǵy aıtamyn biz qazaqtar Shyńǵys handy qazaq boldyramyz dep qyzyljinik bolmaıyq. Bul baıaǵyda dáleldenip bolǵan uǵym. Kerisinshe Kók Túrik qaǵanatyn ulyqtap, osyny alǵa tartyp alyp júrsek bizge ata-babalarymyzda, arýaq ta razy bolady. Qazirgi jaǵdaıda túrik tekti ulttar men ulystar ózderiniń tarıhı basshysyn menshiktep alyp ulyqtaý ústinde. Aıtalyq, ózbekter Ámir Temirdi, tatarlyr Altyn Ordany, Túrkıalyq túrikter Seljúkterdi, noǵaılar Edigeni, uıǵyrlar M.Qashqarıdi menshiktep alyp ulttyń rýhyn kóterip jatyr. Biz Kók Túrikterdi ulyqtaýymyz, menshikteýimiz kerek. Kók Túrikterdiń bıleýshi taıpasy qypshaqtar bolǵan Hİ-Hİİ ǵasyrda qazaqtardy «qypshaq» ataǵan. Kók túrikterdiń salt-dástúri, dúnıetanymy búgingi qazaqtardyń ortasynda jaqsy saqtalǵan. Ári Kók Túrikke talasyp turǵan basqa túrki halyqtaryn kórmedim. Sol arqyly ultymyzdyń rýhyn kóterelik. Ultymyzdy ulyqtaımyz degen jeleýmen bizder – tarıhshylar, jazýshylar, jýrnalıser sábılik aýyrýdyń súzegine túsip ketpeıik.
Qarjaýbaı Sartqojauly,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ. Túrkitaný, altaıtaný Ǵylymı Zertteý Ortalyǵynyń meńgerýshisi, Halyqaralyq Kemal Atatúrik atyndaǵy túrik tarıhy Qurymynyń (akademıa) tolyq múshesi, Tarıh ǵylymynyń kandıdaty, Tilbilimi ǵylymynyń doktory, profesor.
