Elimizdegi búgingi postmodernızasıa prosesteri qoǵamdaǵy dinniń orny men róliniń ózgerýine alyp kelip jatyr. Dinniń mádenı jáne áleýmettik ómirdegi mańyzy qaıta qaralyp, dinı qaýymdastyqtardyń qoǵammen jáne memleketpen ózara árekettesý strategıalary jańasha qalyptasý ústinde ekenin de ańǵaramyz. Batystyq zertteýshiler dinniń álemdik kún tártibindegi ózektiligi qaıta artyp kele jatqanyn atap ótedi. Ǵalamdaný jáne mýltıkýltýralızm úderisteri aıasynda túrli dinı ınstıtýttardyń rólin qaıta baǵamdaý jáne olardyń beıbitshilik pen birlikte ómir súrýiniń jańa joldaryn izdeý mańyzdy bolýda.
Qazaqstandaǵy dinı ahýal da osy ózgeristerden tys qalyp jatqan joq. Elde ózin dindar sanaıtyn adamdardyń sany jyl sanap artyp keledi. Onyń ústine, dinı birlestikter men ǵıbadat oryndarynyń jıilegeni baıqalady, dinı bilim berý men dintanýlyq aǵartý máseleleri jıi talqylanýda. Sondaı-aq dinı zańnamalarǵa ózgerister engizilýde. Osyǵan baılanysty memlekettik-konfessıalyq saıasat pen qazaqstandyq zaıyrlylyq modeli qalyptasyp jatyr desek, qatelespeımiz.
Halyqtyń dindarlyǵynyń artýy
Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrligine qarasty Din isteri komıtetiniń 2024 jyly júrgizgen zertteýleri boıynsha, el halqynyń 86,3 paıyzy ózin dindar retinde sanaıdy eken. Degenmen, dindarlyq – kópqabatty qubylys ekenin de eskerýimiz kerek, sondyqtan zertteýler adamnyń dinı seniminiń tereńdigin nemese onyń áleýmettik minez-qulqyna áserin tolyq kórsete almaýy múmkin. Muny da nazarǵa alǵanymyz jón.
2021 jyly Ranking.kz portaly júrgizgen monıtorıńke sáıkes, qazaqstandyqtardyń 67,4 paıyzy ózin dindar dep tanyǵan. Biraq olardyń 40,5 paıyzy dinı mindetterdi negizinen merekelerde ǵana oryndaıtynyn, al 26,9 paıyzy dinı rásimder men talaptardy qatań ustanatynyn aıtqan.
World Values Survey baǵdarlamasynyń derekterine súıensek, 2011 jyly qazaqstandyqtardyń 21,5 paıyzy dinniń ómirlerinde mańyzdy oryn alatynyn jetkizse, 2018 jyly bul kórsetkish 28,7 paıyzǵa deıin óskenin kóremiz.
Konfesıalyq quramnyń ózgerýi
2009 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha, Qazaqstan halqynyń 70,2 paıyzy ózderin musylman, 26,3 paıyzy hrıstıan dinderiniń ókilderi dep ataǵan. Al 2021 jylǵy sanaq málimetterine sáıkes, ıslam dinin ustanatyndar qatary 69,3 paıyzdy, hrıstıandyqqa jatatyndar 17,2 paıyzdy quraǵan.
Búginde Qazaqstanda 130-dan astam etnos ókilderi turady. Elde 3 980 dinı birlestik tirkelgen. Bul - resmı derek. Olardyń ishinde 2 832-si – ıslamdyq uıymdar, 347-si – pravoslavtyq qaýymdar, 93-i – katolıktik birlestikter, 593-i – protestanttyq shirkeýler, 61-i – Iegova kýágerleri, 23-i – Jańa Apostol shirkeýiniń ortalyqtary, 13-i – Krıshna sanasy qoǵamdastyqtary, 7-eýi – ıýdaızm qaýymdastyqtary, 6-aýy – Bahaızm ókilderi, 2-eýi – býddızm uıymdary, 2-eýi – Sońǵy kún áýlıeleri shirkeýi, 1-eýi – Mýnıtter qozǵalysy.
Bul sandar Qazaqstannyń mádenı sanalýandyǵyn aıqyndaıdy, alaıda etnokonfessıalyq qaıshylyqtardyń týyndaý qaýpin de joqqa shyǵarmaıdy. Muny moıyndaýymyz kerek jáne olardyń alaýyzdyǵyn týdyrmaý jolyndaǵy sharýalar áste tolastamaýy qajet.
Dinı ınfraqurylymnyń ósýi
Jalpy, bárimiz baıqap júrgendeı, Qazaqstan táýelsizdik alǵannan beri dinı ǵıbadat oryndarynyń sany aıtarlyqtaı artty. Naqty sandarǵa júginsek, meshitterdiń sany 46-dan 2 832-ge deıin ósip ketti. Hrıstıandyq uıymdar sany 561-den 1 119-ǵa artty. 2011 jyly eldegi dinı birlestikter sany 3 088 bolsa, 2024 jyly bul kórsetkish 3 980-ge jetti.
Bul dinı belsendiliktiń artýynyń aıqyn kórsetkishi bolyp tabylady.
Qazirgi tańda elimizde 14 dinı oqý orny turaqty jumys isteıdi. Onyń ishinde, 12-si ıslamdyq baǵytta (onyń ishinde «Nur-Múbarak» ýnıversıteti, 9 medrese-kolledj, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna (QMDB) qarasty 2 ınstıtýt) bolsa, 2-eýi – hrıstıandyq baǵyttaǵy (Almaty pravoslavıe semınarıasy jáne «Marıa – Mater Serkvı» katolıktik semınarıasy)
Sonymen qatar, 11 joǵary oqý orny «dintanýshy», «ıslamtanýshy» jáne «teolog» mamandaryn daıarlap jatyr.
Qazaqstandaǵy memlekettik-konfessıalyq qatynastar
Osy oraıda, Qazaqstanda memleket pen dinı uıymdar arasyndaǵy dıalog nyǵaıyp keledi. Bul úrdis kelesi mysaldardan kórinedi:
- 2024 jylǵy 26-27 shildede Astanada ótken konfesıaaralyq festıvál, onda dinı uıymdar kásipkerlik trenıńter, keńester jáne qoǵamdyq is-sharalar ótkizdi.
- Dinı merekeler kezinde konfesıaaralyq quttyqtaýlar dástúrge aınaldy, máselen musylmandar men hrıstıandar bir-birin dinı meıramdarymen quttyqtaıdy.
Bul ózara syılastyq pen yntymaqtastyqtyń joǵary deńgeıde ekenin baıqatady. Sonymen birge, dinı uıymdar el aýmaǵyndaǵy tosynnan kelgen tabıǵı apattar kezinde de joǵary belsendilik tanytyp keledi. Aıtalyq, 2022-2024 jyldardaǵy tabıǵı apattar kezinde QMDB 100 tonnadan astam gýmanıtarlyq kómek uıymdastyrdy. Pravoslavıe shirkeýi bolsa, ýaqytsha baspanalar jasap, muqtaj jandardyń kádesine jaratty. «Istochnık jıznı» shirkeýi 2023 jyly muqtaj jandarǵa 40 mln teńge qarjylaı kómek berdi.
Bul dinı uıymdardyń eldegi áleýmettik-rýhanı turaqtylyqqa qosqan úlesin ańǵartady. Eń bastysy, muny dinı uıymdardyń birligi men uıymshyldyǵy, tatýlyǵy dep baǵalaýymyz qajet.
Dinı ekstremızm men aqparattyq qaýipsizdik
Qazaqstanda radıkaldy dinı ıdeıalardyń taralýyna qarsy kúres ýaqyt ótken saıyn kúsheıip keledi. Internet keńistiginde dinı kontenttiń baqylaýy da arta túskenin kórip júrmiz. Bul óz kezeginde dinı saýattylyqty kóterý jáne azamattardyń áleýmettik jaýapkershiligin kúsheıtý qajettiligi týyndap otyrǵanyn kórsetedi.
Qazaqstan dinı ekstremızm men terorızmge qarsy kúreste zaıyrly memlekettilikti basty qaǵıda retinde ustanady. Memleket konfesıalyq beıtaraptyq prınsıpin saqtaı otyryp, dinı uıymdarmen ózara is-qımyldy quqyqtyq negizde júrgizýde.
Qazaqstandaǵy dinı ahýaldyń negizgi úrdisteri – halyqtyń dindarlyǵynyń artýy, dinı uıymdardyń kóbeıýi, memlekettik-konfessıalyq dıalogtyń nyǵaıýy dep sanaımyz. Sondaı-aq dinı bilim berý júıesi damyp keledi, jańa oqý oryndary ashylýda. Konfesıaaralyq kelisim saqtalýda, biraq dinı ekstremızm qaýpi ózekti másele bolyp qala beredi.
Qazaqstan zaıyrly memlekettilikti ustana otyryp, konfesıaaralyq beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýde.
