Italıa Premer-mınıstri Djordja Melonıdiń 2025 jylǵy mamyrdaǵy Qazaqstanǵa resmı sapary sımvolıkalyq ári strategıalyq turǵydan tarıhı oqıǵaǵa aınaldy. Bul sapar sheńberinde tuńǵysh ret «Ortalyq Azıa – Italıa» memleket basshylarynyń samıti ótkizilip, Ortalyq Azıa aımaǵy men Italıa arasyndaǵy jańa ınstıtýsıonaldyq áriptestik formaty negizi qalandy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul joǵary deńgeıdegi kezdesýdi Ortalyq Azıanyń artyp kele jatqan geosaıası mańyzdylyǵynyń aıqyn belgisi dep atap ótti.
Shynynda da, buǵan deıin syrtqy ister mınıstrleri deńgeıinde ǵana ótip kelgen dıalogtyń memleket basshylary dárejesine kóterilýi – Italıa men óńir elderiniń jan-jaqty seriktestikti nyǵaıtýǵa degen ortaq umtylysynyń kórinisi. Dj.Melonı – Ekinshi dúnıejúzildik soǵystan keıingi kezeńdegi Italıanyń tuńǵysh áıel premer-mınıstri, ári qazirgi Eýropadaǵy yqpaldy saıasatkerlerdiń biri. Onyń bastamasymen shaqyrylǵan Astana samıti Italıanyń Ortalyq Azıaǵa strategıalyq qyzyǵýshylyǵy artyp otyrǵanyn kórsetti. Bul sapar men samıt Qazaqstan men Italıa arasyndaǵy 30 jyldyq dıplomatıalyq qatynastardy jańa beleske shyǵaryp, eki eldiń ǵana emes, búkil óńirdiń múddesine saı keletin yntymaqtastyqty jańa deńgeıde damytýǵa jol ashty.

Energetıka jáne ónerkásip salasy
Qazaqstan men Italıa arasyndaǵy qarym-qatynastyń ózegi energetıka sektoryndaǵy áriptestik bolyp tabylady. Italıa – Qazaqstan munaıynyń iri satyp alýshylarynyń biri, Qazaqstannyń jalpy saýda seriktesteri arasynda úshinshi oryn alady jáne Eýropalyq Odaqta birinshi orynda tur. 2024 jyly Qazaqstan Italıaǵa 30 mln tonnadan astam munaı jetkizdi, bul onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda 27%-ǵa kóp; qajet jaǵdaıda Qazaqstan bul kólemdi taǵy arttyrýǵa daıyn ekenin málimdedi. Italándyq ENI kompanıasy elimizdiń munaı-gaz jobalaryna burynnan asa iri ınvestor (Qarashyǵanaq, Qashaǵan ken oryndarynyń konsorsıýmy quramynda) jáne sońǵy jyldary balamaly energıa óndirisine de atsalysyp keledi. Jalpy, sońǵy jıyrma jylda Italıa Qazaqstan ekonomıkasyna 7,6 mlrd AQSH dollary kóleminde ınvestısıa quıǵan, elde ıtalıalyq ENI, SDF Group, PetroValves, Maire Tecnimont, Ansaldo Energia, Ballestra tárizdi iri kompanıalardy qosa eseptegende 270-ten astam ıtalıalyq kásiporyn tabysty jumys isteýde.
Qazaqstan Prezıdenti eki eldiń munaı-gaz, ónerkásip jáne energetıka salalaryndaǵy yntymaqtastyǵy ózara tıimdiligin dáleldegenin aıtyp ótti. Mysaly, Qazaqstan zaýyttarynyń birinde ıtalıalyq tehnologıa boıynsha aýyl sharýashylyǵy tehnıkasy qurastyrylady, sondaı-aq ıtalıalyq seriktesterdiń qatysýymen kúkirt qyshqyly zaýyty men gaz óńdeý zaýytynyń qurylysy bastaldy. Bul jobalar ıtalıalyq tehnologıa men noý-haýdy Qazaqstanda óndiristi oqshaýlaý (lokalızasıalaý) arqyly birlesken óndiris oryndaryn damytýǵa bolatynyn kórsetedi.

Melonıdiń sapary aıasynda energetıka jáne ónerkásip kooperasıasyn odan ári keńeıtýge baǵyttalǵan mańyzdy qujattar paketi qabyldandy. Atap aıtqanda, Qazaqstannyń ulttyq ál-aýqat qory «Samuryq-Qazyna» ıtalıalyq Maire Tecnimont ınjenerlik kompanıasymen jáne Ansaldo Energia energetıkalyq tehnologıalar kompanıasymen yntymaqtastyq týraly memorandýmdarǵa qol qoıdy. Bul kelisimder munaı-hımıa, gaz óńdeý jáne elektr energetıkasy salalarynda birlesken jobalardy júzege asyrýǵa negiz qalamaq.

Sondaı-aq, ónerkásiptik kooperasıanyń strategıalyq jańa baǵyty – sırek jer metaldaryn ıgerý men mıneraldyq shıkizatty birlese óńdeý máselesi talqylandy. Qazaqstan taraby Ortalyq Azıada sırek jer elementteri ken oryndaryn zertteıtin óńirlik ortalyq qurý bastamasyn kóterip, ıtalıalyq kompanıalarǵa osy baǵaly shıkizatty birlesip barlap-óndirý úshin qolaıly jaǵdaı usynýǵa daıyn ekenin málimdedi. Prezıdent Toqaev bul rette yntymaqtastyqtyń formýlasy retinde «strategıalyq shıkizat ornyna – ınvestısıalar men tehnologıalar» ustanymyn atady. Rasynda, sapar barysynda eki el Úkimetteri arasynda krıtıkalyq mıneraldy resýrstar jáne shıkizat salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi birlesken málimdemege qol qoıdy. Mundaı qadam Qazaqstannyń jer qoınaýyndaǵy sırek metaldardy ıgerýde ıtalıalyq ozyq tehnologıa men ınvestısıany tartýǵa, al Italıaǵa joǵary tehnologıalyq óndirister úshin qajetti shıkizat bazasyna qoljetimdilikti qamtamasyz etýge jol ashady. Energetıka sektorynda dástúrli munaı-gaz yntymaqtastyǵymen qatar jasyl energetıkaǵa kóshý baǵytynda da eki el ortaq nıet tanytýda – «Central Asia – Italy» formatyndaǵy birlesken deklarasıada jańartylatyn qýat kózderi jáne sýtegi energetıkasy boıynsha seriktestikti kúsheıtý týraly arnaıy aıtyldy.

Saýda jáne ınvestısıa
Italıa Qazaqstannyń Eýropadaǵy eń iri saýda seriktesi sanalady. Ekijaqty taýar aınalymy sońǵy jyldary qarqyndy ósip, 2024 jyly 20 mlrd AQSH dollaryna jetti, bul aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 24%-ǵa artyq kórsetkish. Mundaı ósim negizinen energetıkalyq resýrstar eksportynyń artýy esebinen qamtamasyz etilgenimen, taraptar saýda qurylymyn ártaraptandyrýǵa múddeli. Prezıdent Q.Toqaev Italıamen saýda-sattyqty tek kómirsýtekter aıasymen shektemeı, jańa ónim túrlerimen keńeıtý múmkindigin atap ótti.

Onyń aıtýynsha, Qazaqstan Italıaǵa qosymsha 1 mlrd dollar kóleminde 100-den astam túrli taýar pozısıasy boıynsha eksportty ulǵaıta alady. Qazaqstan Ortalyq Azıa memleketterimen birge Eýropa naryǵyna agroónerkásiptik ónimder, sonyń ishinde ekologıalyq taza organıkalyq azyq-túlikter jetkizýdi kóbeıtýge zor áleýeti bar ekenin aıtty. Máselen, Qazaqstan jaqyn jyldary Italıaǵa et ónimderi, balyq jáne akvamádenıet ónimderi, qurǵaq sút jáne ózge de daıyn azyq-túlikter eksportyn eseleı túspek. Sondaı-aq dástúrli astyq baǵytynda da múmkindik joǵary – resmı Astana ıtalıalyq naryqqa bıdaı men un jetkizý kólemin arttyrýǵa daıyn ekenin málimdedi. Bul bastamalar eki el arasyndaǵy saýda balansynyń neǵurlym teńgerimdi bolýyna jáne Qazaqstannyń eksporttyq qorjynynyń keńeıýine septigin tıgizbek.

Qazaqstan jaǵynan shıkizattyq emes ónim eksportyn kóbeıtýge umtylys tanytylsa, Italıa tarapy óz ónimderiniń Qazaqstan men jalpy Ortalyq Azıa naryǵyna qoljetimdiligin arttyrýǵa qyzyǵýshylyq bildirýde. Italıa Úkimetiniń quramyndaǵy «Kásiporyndar jáne Made in Italy» mınıstrligi atynan Qazaqstanmen birlesken óndiristik jobalardy damytýy – ekijaqty saýdany tek taýar aınalymy turǵysynan ǵana emes, birlesken ınvestısıalar arqyly óristetýge nıetti ekenin kórsetedi. Prezıdent Q.Toqaev Rım men Astana arasyndaǵy tikeleı saýda ınfraqurylymyn qalyptastyrý bastamasyn kóterip, Almaty qalasynda «Italıa saýda úıin» ashýdy usynǵan bolatyn. Mundaı ortalyq «Made in Italy» brendiniń joǵary sapaly ónimderin Qazaqstan naryǵyna tikeleı jetkizip, ıtalıalyq taýarlar kórmesin uıymdastyrýǵa múmkindik berer edi. Qazirgi kezde Qazaqstanda ıtalıalyq sán ındýstrıasy ónimderi, turmystyq tehnıka, farmasevtıka jáne qurylys materıaldary keń tanymal.

Sarapshylardyń paıymdaýynsha, Qazaqstan ekonomıkasynyń ártaraptanýy aıasynda ıtalıalyq ónerkásiptiń óńdelgen ónimderi men tehnologıalyq jabdyqtaryna suranys arta túsedi.
Investısıa tartý salasy da – ekijaqty ekonomıkalyq baılanystardyń basty baǵyttarynyń biri. Italıa Qazaqstanǵa ınvestısıa salýshy iri on eldiń qatarynda. Munaı-gaz jáne ken-metallýrgıa jobalaryna qomaqty qarjy quıýdan bólek, ıtalıalyq bıznes óńdeý ónerkásibi, qurylys, bank isi jáne qyzmet kórsetý sektorlaryna da kapıtal salýda. Mysaly, Qazaqstandaǵy mashına jasaý, hımıa ónerkásibi men energetıka ınfraqurylymy jobalaryna ıtalıalyq kompanıalardyń aralasýy ósip keledi. Dj.Melonıdiń sapary kezinde qol qoıylǵan qujattar bul úrdisti rastady: eki el damýshy jobalardy birlesip qarjylandyrý tetikterin jetildirýde. Atap aıtqanda, Qazaqstannyń «Báıterek» holdıńiniń enshilesi – Damý Banki men Italıanyń Cassa Depositi e Prestiti banki jáne SACE eksporttyq kredıt agenttigi arasynda yntymaqtastyq jóninde kelisim jasaldy. Sonymen birge «Samuryq-Energo» kompanıasy da SACE agenttigimen ózara túsinistik memorandýmyna qol qoıdy – bul energetıka jáne ınfraqurylym jobalaryn qarjylandyrý úshin ıtalıalyq taraptyń kepildik berýin qarastyrady. Investısıalar aǵynyn qoldaý maqsatynda «Kazakh Invest» ulttyq kompanıasy Italıanyń Saýda agenttigimen birlesip jumys isteý týraly kelisimge keldi. Osy qadamdardyń barlyǵy Qazaqstanda ıtalıalyq ınvestorlar úshin qolaıly orta qalyptastyrý ári iri jobalarǵa kapıtal tartý mindetine saı keledi.

Kólik jáne logıstıka – Orta dáliz
Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty, nemese Orta dáliz, Qazaqstan men Italıa yntymaqtastyǵynyń jańa geoekonomıkalyq ózegine aınalýda. Bul Qytaıdan Ortalyq Azıa arqyly Kaspıı teńizi men Kavkazdy kesip ótip, Eýropaǵa baratyn balama baǵyt búginde strategıalyq mańyzǵa ıe. Astana samıtinde taraptar transqurlyqtyq baılanystardy nyǵaıtý máselesin basym baǵyttardyń biri retinde talqylady. Prezıdent Q.Toqaevtyń aıtýynsha, ejelgi Jibek jolyn jańǵyrtatyn bul kópir arqyly 2022-2023 jyldary júk tasymaly kúrt ósken: ótken jyly Qazaqstan aýmaǵy arqyly tranzıtpen ótken konteınerlik júk kólemi 62%-ǵa artyp, 4,5 mln tonnaǵa jetken. Endi aldaǵy úsh jylda osy kórsetkishti keminde eki ese ulǵaıtý mejesi qoıylyp otyr.
Orta dálizdi damytýdyń ekonomıkalyq jáne geosaıası tıimdiligi aıqyn.

Birinshiden, ol Ortalyq Azıa elderine óz taýarlaryn Reseıge táýeldi emes jolmen álemdik naryqtarǵa shyǵarýǵa múmkindik beredi. Ekinshiden, Eýropa úshin de Azıaǵa balama qatynas qurý turǵysynan mańyzdy joba. Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty EO memleketteri Ortalyq Azıa baǵytyndaǵy tasymal marshrýtyna qyzyǵýshylyq tanyta bastaǵany belgili. Mine, osyndaı jaǵdaıda Italıa Orta dálizge early adopter retinde nazar aýdarýda. Dj.Melonıdiń aıtýynsha, Italıa Ortalyq Azıamen qatynasta tasymal marshrýttarynyń ártúrliligine mán beredi jáne óńir elderiniń kólik áleýetin paıdalanýǵa múddeli.

Samıt qorytyndysy boıynsha qabyldanǵan birlesken deklarasıada Orta dálizdi damytýǵa erekshe mán berildi. Taraptar Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdarynyń tıimdi mýltımodaldy dáliz retindegi áleýetin tolyq júzege asyrý úshin birlesken kúsh-jiger jumsaýǵa ýaǵdalasty. Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan jáne Tájikstan basshylary Italıa Úkimetiniń osy marshrýtty jetildirýge ınvestısıa tartý jáne tehnologıalyq qoldaý kórsetý nıetin quptady. Deklarasıada ıtalıalyq temirjol jáne logıstıka kompanıalaryn Ortalyq Azıadaǵy kólik-ınfraqurylymdyq jobalarǵa qatystyrýdy kótermeleý kózdelgen. Bul Italıanyń óz tájirıbesi men tehnologıasyn usynyp, óńirdegi iri kólik habtary men termınaldardyń damýyna úles qosatynyn ańǵartady. Mysaly, Italıanyń memlekettik temirjol operatory nemese porttyq basqarýshylary bolashaqta Kaspıı teńizi arqyly tasymal tizbegin jetildirý isine atsalysýy múmkin. Joldaýdyń taǵy bir mańyzdy tusy – taraptardyń Eýropalyq Odaqtyń Global Gateway baǵdarlamasy sheńberindegi múmkindikterdi paıdalanýǵa daıyn ekendigi. Global Gateway – EO-nyń Orta dáliz sekildi ınfraqurylymdyq jobalardy qarjylandyrýǵa baǵyttalǵan bastamasy. Italıa – bul strategıanyń belsendi qoldaýshylarynyń biri. Demek, aldaǵy jyldary Orta dáliz boıynda temirjol jelilerin jańǵyrtý, teńiz porttaryn keńeıtý, shekaralyq ótkizý beketterin sıfrlandyrý sıaqty sharalar halyqaralyq qoldaýǵa ıe bolýy yqtımal. Munyń barlyǵy Ortalyq Azıany Eýropaǵa jaqyndatyp, Qazaqstandy qurlyqaralyq saýda haby retindegi rólin kúsheıtedi.
Geosaıasat jáne aımaqtyq seriktestik
Astana samıtiniń eń basty nátıjeleriniń biri – birlesken deklarasıanyń qabyldanýy boldy. Ortalyq Azıanyń bes memleketi men Italıa qol qoıǵan bul kólemdi qujat saıası, qaýipsizdik, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq salalardy qamtıtyn yntymaqtastyqtyń keshendi kún tártibin bekitti. Bul – Italıa men Ortalyq Azıanyń ózara áriptestigin júıeli dıalogtyq platforma arqyly ınstıtýttandyrý jolyndaǵy alǵashqy qadam. Sarapshylardyń pikirinshe, «Ortalyq Azıa + Italıa» samıtin turaqty negizde ótkizýdi kózdeý jáne deklarasıada ortaq mehanızmderdi aıqyndaý – óńir men Apennın túbeginiń baılanysyn jańa strategıalyq deńgeıge kóteredi.

Qujattyń saıası bóliginde halyqaralyq qaýipsizdik pen turaqtylyq máselelerine aıryqsha nazar aýdarylGúdy. Taraptar halyqaralyq quqyqtyń qaǵıdattaryn, eń aldymen BUU Jarǵysynda bekitilgen memleketterdiń egemendik teńdigi, aýmaqtyq tutastyqty qurmetteý, kúsh qoldanbaý jáne janjaldardy beıbit jolmen sheshý ustanymdaryn berik ustanatynyn rastady. Álemdegi barlyq qaqtyǵystar ádil jáne uzaqmerzimdi beıbit sheshim tabýǵa tıis dep málimdep, jahandyq beıbitshilikke qoldaý bildirdi. Italıa Ortalyq Azıa memleketteriniń ózara yntymaqtastyǵyn tereńdetý talpynysyn quptaıtynyn bildirip, óńirlik konsýltatıvtik kezdesýler formatynyń mańyzyn erekshe atap ótti. Óńirishilik úılesimdilik Orta Azıada kópjaqty ózara is-qımyldy nyǵaıtyp, beıbitshilikpen turaqtylyqty saqtaý, qazirgi zamanǵy syn-qaterlerge birlese tótep berý úshin qajet ekeni atap kórsetildi.

Deklarasıa qaýipsizdik salasyndaǵy seriktestikti praktıkalyq sharalarmen tolyqtyrýdy kózdeıdi. Taraptar terorızmge, ekstremızmge jáne transulttyq qylmysqa qarsy kúreste kúsh biriktirip, turaqty konsýltasıalar ótkizýge kelisti. Esirtki zattardyń, qarý-jaraqtyń zańsyz aınalymyna jáne adam trafıgine tosqaýyl qoıý, kıberqaýipter men zańsyz kóshi-qon aǵynyn retteý máseleleri boıynsha aqparat almasyp, birlesken daıyndyq sharalaryn júrgizý josparlanýda. Osy maqsatta ıtalıalyq jáne ortalyqazıalyq quqyq qorǵaý organdary arasynda turaqty óńirlik deńgeıdegi kezdesýler ótkizý, mamandardy oqytý jáne tájirıbe bólisý tetikterin jolǵa qoıý kózdelip otyr. Sonymen birge, Italıa men Ortalyq Azıa elderi ózderiniń qorǵanys jáne qaýipsizdik qurylymdary arasyndaǵy dıalogty da keńeıtpek. Munyń aıasynda ekstremızmniń aldyn alý, radıkaldandyrýǵa qarsy áreket etý boıynsha birlesken baǵdarlamalar iske aspaq. Qaýipsizdik máselelerindegi mundaı úılesim Ortalyq Azıanyń turaqtylyǵy men syrtqy shekaralarynyń qorǵalýyna oń áser etetini sózsiz.

Ekonomıkalyq yntymaqtastyq deklarasıanyń qomaqty bóligin qamtydy. Taraptar sońǵy jyldary Italıa men Ortalyq Azıa arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastardyń qarqyndy damyp kele jatqanyn quptap, ony odan ári keńeıtýge nıetti ekenin rastady. Eki tarap shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý, ózara ınvestısıalardy yntalandyrý baǵyttaryn aıqyndady. Tabıǵı resýrstardy birlesip ıgerý, shıkizattyq emes óndiristi damytý, ónerkásiptik kooperasıa qurýda Italıanyń tehnologıalyq áleýeti ortalyqazıalyq elderdiń qajettilikterimen ushtasatyny atap ótildi. Atap aıtqanda, energetıka, klımattyń ózgerýimen kúres, krıtıkalyq mıneraldy shıkizat, aýyl sharýashylyǵy, kólik baılanysy jáne synı ınfraqurylym salalarynda birlesken jobalardy iske asyrý kelisildi. Bul jobalardy qarjylandyrýda Eýropalyq Odaqtyń «Global Gateway» baǵdarlamasynyń múmkindikteri paıdalanylatyny aıtyldy. Iaǵnı, eýropalyq qarjy ınstıtýttary men damý bankterin tarta otyryp, Ortalyq Azıada jasyl energetıka, logıstıka jáne sıfrlyq ınfraqurylym baǵyttaryndaǵy ınvestısıalyq jobalarǵa qoldaý kórsetilmek.

Ekologıa jáne klımat ózgeristerine beıimdelý máseleleri de qujattaǵy basym baǵyttardyń biri boldy. Óńirlik qaýip-qaterler retinde Aral teńiziniń tartylýy, muzdyqtardyń erip, sý resýrstarynyń azaıýy ataldy. Bul máselelerdi sheshý úshin taraptar sýdy únemdeý jáne tıimdi paıdalaný tehnologıalaryn engizý, sý resýrstaryn basqarý boıynsha joǵary deńgeıli kezdesýler ótkizý jónindegi bastamalardy quptady. Aral apatyna qarsy kúreste Italıanyń atsalysyp júrgeni erekshe atalyp, osy óńirdegi pılottyq ekologıalyq jobalarǵa Rım tarapynan qoldaý jalǵasa beretini aıtyldy. Mysaly, qazaqstandyq tarap jaqynda Aral teńiziniń qurǵaǵan tabanyndaǵy klımattyq jaǵdaıdy jaqsartý maqsatynda sekseýil egý, oazıster qurý sekildi jobalarǵa ıtalıalyq mamandardy tartýdy usyndy. Buǵan qosa, Túrikmenstan prezıdenti Serdar Berdimuhamedov samıtte Ashhabadta BUU aıasynda óńirlik klımattyq tehnologıalar ortalyǵyn ashýdy usyndy – bul bastama da deklarasıa mazmunymen úndes, óıtkeni klımat problemalaryn sheshýde jańa tehnologıalar transferti men ınovasıalar klasterin qurý qajettigi atap ótilgen.

Energetıkanyń jańa dáýiri – balamaly jáne jańartylatyn energıa kózderin damytý boıynsha da taraptar ortaq peıil tanytty. Deklarasıada Ortalyq Azıanyń kún, jel, sý energıasy jáne sýtegi óndirisi boıynsha orasan zor áleýeti bary aıtylyp, ony júzege asyrýǵa Italıanyń tehnologıalyq kómegi mańyzdy ról atqaratyny kórsetildi. Sheteldik ınvestısıalardy jańartylatyn energetıkaǵa tartý úshin qolaıly quqyqtyq baza qalyptastyrý, «jasyl» jobalardy memleket tarapynan kótermeleý týraly kelisimge keldi. Qazaqstan men Italıa energetıkalyq qaýipsizdik pen kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý jolynda seriktestikti kúsheıtpek: bul oraıda ıtalıalyq Eni kompanıasynyń jańartylatyn energıa jobalaryna qatysýyn keńeıtý, jasyl sýtegi óndirý boıynsha birlesken ǵylymı-zertteý jumystaryn bastaý múmkindikteri bar. Italán taraby tehnologıalyq ınovasıalarymen bólisý arqyly Ortalyq Azıanyń energıa sektoryn jańǵyrtýǵa atsalysatynyn málimdedi. Mysaly, qýat tıimdiligin arttyratyn ozyq jabdyqtar men aqyldy jeliler (smart grid) engizý baǵytynda Italıa tájirıbesi kádege aspaq.

Gýmanıtarlyq jáne mádenı baılanystardy nyǵaıtý deklarasıanyń jáne jalpy samıttiń mańyzdy mazmundyq bóligin qurady. Taraptar halyqtar arasyndaǵy tikeleı qarym-qatynastardy tereńdetý, bilim jáne mádenıet almasýlaryn keńeıtý týraly ýaǵdalasty. Atap aıtqanda, akademıalyq yntymaqtastyqty arttyrý – ýnıversıtetter men ǵylymı-zertteý ortalyqtary arasynda konsorsıýmdar qurý, birlesken zertteýler júrgizý, stýdentter men oqytýshylardyń ózara taǵylymdamalaryn uıymdastyrý josparlanyp otyr. Prezıdent Toqaev ǵylym men tehnıkalyq bilim berý salasyndaǵy seriktestikke erekshe nazar aýdardy. Ol Ortalyq Azıa elderi úshin Italıanyń ozyq agrotehnologıa, bıoınjenerıa, turaqty eginshilik jáne mal sharýashylyǵy tájirıbesi zor qyzyǵýshylyq týdyratyndyǵyn atap ótti. Osy salalarda birlesken ǵylymı-bilim berý ortalyqtaryn qurý, agrarlyq ýnıversıtetter arasyndaǵy konsorsıým arqyly jańa tehnologıalar transfertine jol ashý bastamasy usynyldy. Sonymen birge sıfrlyq tehnologıalar, telekomýnıkasıa jáne smart-qalalar damýynda Italıanyń ınovasıalyq sheshimderi aımaqqa paıdaly bolmaq. Máselen, samıt aıasynda taraptar sıfrlandyrý jáne startap ekojúıelerin damytý boıynsha jastar arasynda hakatondar men konkýrstar ótkizý múmkindigin talqylady.

Bilim, mádenıet, ekologıa salalaryndaǵy yntymaqtastyq ta jańa serpin almaq. Taraptar mádenı almasýlardy júıeleýge, óner men sport salasyndaǵy baılanystardy tereńdetýge kelisti. Eki el parlamentteri jáne aımaqtary arasynda tikeleı baılanystardy ornatý da gýmanıtarlyq áriptestikti ınstıtýsıonalızasıalaýdyń bir joly retinde qarastyrylýda. Prezıdent Q.Toqaev Italıamen parlamentaralyq yntymaqtystyq tetikterin nyǵaıtý bastamasyn kóterip, zańnama tájirıbesi jáne mádenı-gýmanıtarlyq jobalar boıynsha birlesip jumys isteýge daıyn ekenin bildirdi. Italán taraby da Qazaqstanmen bilim jáne mádenıet salasyndaǵy almasýlardy keńeıtýge múddeli. Búginde kóptegen qazaqstandyq jastar Italıanyń óner akademıalarynda, konservatorıalarynda bilim alýda, eki eldiń joǵary oqý oryndary arasynda áriptestik baılanystar qalyptasqan. Aldaǵy ýaqytta stýdenttik utqyrlyq baǵdarlamalarynyń sanyn kóbeıtý, birlesken bilim berý baǵdarlamalaryn iske qosý jospary bar. Deklarasıaǵa sáıkes, taraptar jastar almasýyn jańa deńgeıge kóterýge kelisip otyr – Ortalyq Azıa men Italıa jastary úshin ortaq forýmdar, jazǵy mektepter uıymdastyrý jáne volonterlik jobalarǵa qatysý múmkindikteri qarastyrylmaq. Bul qadamdar jas býynnyń birin-biri jaqyn tanýyna, mádenıetaralyq túsinistiktiń artýyna jol ashady.

Mádenı mura jáne týrızm baǵytynda da yntymaqtastyq áleýeti joǵary. Italıa IýNESKO aıasynda Qazaqstannyń mádenı eskertkishterin qorǵaý isinde qoldaý kórsetip keledi, qazaqstandyq mamandarǵa restavrasıa boıynsha tájirıbe bólisýde. Bolashaqta Italıa men Ortalyq Azıa arasynda ortaq tarıhı Jibek joly muralaryn nasıhattaý maqsatynda týrısik marshrýttar qurý múmkindigi aıtylýda. Ekologıalyq týrızm, ásirese Alpi men Tán-SHan arasyndaǵy tájirıbe almasý, erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardy basqarý isinde yntymaqtastyq ornatý jospary da bar. Jalpy, samıt nátıjesinde qabyldanǵan kelisimder ǵylym, mádenıet jáne ekologıa toǵysqan keshendi baǵdarlamalardy júzege asyrýǵa jol ashpaq. Mysaly, sý resýrstaryn keshendi paıdalaný boıynsha 2026 jyly arnaıy dóńgelek ústel ótkizý, energıanyń turaqty óndirisi men tıimdiligi jóninde 2027 jyly konferensıa uıymdastyrý týraly usynystar quptaldy. Mundaı sharalar ǵylymı saraptamamen bólisýge, ınovasıalyq sheshimderdi birlese izdeýge múmkindik beredi.

Qorytyndy
Italıa Premer-mınıstriniń bul sapary jáne Astanada ótken birinshi «Ortalyq Azıa – Italıa» samıti Qazaqstan-Italıa áriptestigin jańa beleske shyǵardy. Kelissózder nátıjesinde qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtar men qol qoıylǵan qujattar ekijaqty ózara is-qımyldy sapaly turǵyda tereńdetip qana qoımaı, ony óńirlik kópjaqty formatta órbitýge negiz qalady. Buǵan deıin Qazaqstan men Italıa negizinen ekijaqty jelide yntymaqtasyp kelse, endi alǵash ret búkil Ortalyq Azıa aýqymynda ınstıtýsıonaldyq dıalog ornady. Bul formatty turaqty etý týraly sheshim halyqaralyq qatynastar arhıtektýrasynda jańa ólshem ashady – Ortalyq Azıa elderi men Eýropanyń jetekshi memleketteri birigip talqylaıtyn alańdardyń keńeıgenin kórsetedi.
Árıne, Astana samıti birden barlyq máseleni sheship bergen joq; alaıda onyń qorytyndysy óte mazmundy boldy. Energetıkadan bastap bilim-mádenıetke deıingi san-salaly baǵyttardy qamtyǵan kelisimder taraptardyń uzaq merzimdi strategıalyq múddeleriniń toǵysqan tusyn ańǵartty. Qazaqstan men Italıa arasyndaǵy qarym-qatynas endi «strategıalyq seriktestik» deńgeıine kóterilip, onyń naqty mazmuny ınvestısıalyq jobalar, tehnologıa almasý, saıası dıalog jáne mádenı-gýmanıtarlyq baılanystar arqyly baıı tústi. Eń bastysy – ózara senim men túsinistik nyǵaıdy. Bul jóninde Q.Toqaev: «Qazaqstan men Italıa halyqaralyq arenada árqashan senimdi strategıalyq áriptester bolyp qala beretinine senimdimin» dep atap ótti.
Ortalyq Azıa men Italıa arasyndaǵy yntymaqtastyqty júıeli túrde jalǵastyrý úshin naqty qadamdar belgilengen. Kelesi samıtti 2027 jyly Qyrǵyz Respýblıkasynda ótkizý josparlanyp otyr, al 2026 jyldyń kókteminde Italıada syrtqy ister mınıstrleriniń kezekti konferensıasy shaqyrylatyn boldy. Bul kezdesýler aradaǵy dıalogty úzbeı, qabyldanǵan mindettemelerdiń oryndalýyn qadaǵalaýǵa múmkindik beredi. Dj.Melonıdiń ózi Astanaǵa saparyn «jaı protokoldyq rásim emes, naqty mazmunǵa toly kelissóz» dep sıpattady. Rasynda da, 4 mlrd eýroǵa jýyq kelisimderge qol qoıylyp, yntymaqtastyqtyń jańa kókjıekteri ashylǵan bul tarıhı sapar qos taraptyń da geosaıası jáne ekonomıkalyq múddelerine jaýap beredi.
Qazaqstan men Italıanyń áriptestigi osylaısha jańa kezeńge qadam basty. Geografıalyq turǵyda bir-birinen alysta ornalassa da, ortaq maqsat-múdde eki eldi jaqyndastyryp otyr – ol maqsat ekonomıkalyq órleý, óńirlik turaqtylyq jáne halyqtarynyń ıgiligi. Ortalyq Azıa elderi úshin Italıa senimdi serikteske, Eýropaǵa ashylǵan taǵy bir qaqpaǵa aınalýda. Al Italıa úshin Ortalyq Azıa jańa múmkindikter mekeni, energıa men resýrstardyń balama kózi, sondaı-aq shyǵysqa jol ashatyn strategıalyq ótkel ispetti. Astana samıti bul ózara baılanysty resmı túrde bekitip, onyń uzaqmerzimdi bolashaǵyn aıqyndap berdi. Endi osy kelisilgen bastamalardy iske asyrý ǵana qaldy. Eger ýaǵdalastyqtar tolyǵymen júzege assa, aldaǵy jyldarda Qazaqstan-Italıa qatynastary jáne tutas Ortalyq Azıa men Eýropa yntymaqtastyǵy buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde órkendeı túspek. Bul sapar taǵylymy – geografıalyq alshaqtyqty strategıalyq senim men ózara tıimdi is-qımyl arqyly jaqyndatýǵa bolatynyn dáleldeýinde dep qorytyndy jasaýǵa bolady.