يتاليا پرەمەر-مينيسترى دجوردجا مەلونيدىڭ 2025 جىلعى مامىرداعى قازاقستانعا رەسمي ساپارى سيمۆوليكالىق ءارى ستراتەگيالىق تۇرعىدان تاريحي وقيعاعا اينالدى. بۇل ساپار شەڭبەرىندە تۇڭعىش رەت «ورتالىق ازيا – يتاليا» مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءسامميتى وتكىزىلىپ، ورتالىق ازيا ايماعى مەن يتاليا اراسىنداعى جاڭا ينستيتۋسيونالدىق ارىپتەستىك فورماتى نەگىزى قالاندى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدى ورتالىق ازيانىڭ ارتىپ كەلە جاتقان گەوساياسي ماڭىزدىلىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى دەپ اتاپ ءوتتى.
شىنىندا دا، بۇعان دەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى دەڭگەيىندە عانا ءوتىپ كەلگەن ديالوگتىڭ مەملەكەت باسشىلارى دارەجەسىنە كوتەرىلۋى – يتاليا مەن ءوڭىر ەلدەرىنىڭ جان-جاقتى سەرىكتەستىكتى نىعايتۋعا دەگەن ورتاق ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىسى. دج.مەلوني – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلدىك سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى يتاليانىڭ تۇڭعىش ايەل پرەمەر-مينيسترى، ءارى قازىرگى ەۋروپاداعى ىقپالدى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ باستاماسىمەن شاقىرىلعان استانا ءسامميتى يتاليانىڭ ورتالىق ازياعا ستراتەگيالىق قىزىعۋشىلىعى ارتىپ وتىرعانىن كورسەتتى. بۇل ساپار مەن سامميت قازاقستان مەن يتاليا اراسىنداعى 30 جىلدىق ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى جاڭا بەلەسكە شىعارىپ، ەكى ەلدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ءوڭىردىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن ىنتىماقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيدە دامىتۋعا جول اشتى.

ەنەرگەتيكا جانە ونەركاسىپ سالاسى
قازاقستان مەن يتاليا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ وزەگى ەنەرگەتيكا سەكتورىنداعى ارىپتەستىك بولىپ تابىلادى. يتاليا – قازاقستان مۇنايىنىڭ ءىرى ساتىپ الۋشىلارىنىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ جالپى ساۋدا سەرىكتەستەرى اراسىندا ءۇشىنشى ورىن الادى جانە ەۋروپالىق وداقتا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. 2024 جىلى قازاقستان يتالياعا 30 ملن توننادان استام مۇناي جەتكىزدى، بۇل ونىڭ الدىنداعى جىلمەن سالىستىرعاندا 27%-عا كوپ؛ قاجەت جاعدايدا قازاقستان بۇل كولەمدى تاعى ارتتىرۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. يتالياندىق ENI كومپانياسى ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز جوبالارىنا بۇرىننان اسا ءىرى ينۆەستور (قاراشىعاناق، قاشاعان كەن ورىندارىنىڭ كونسورسيۋمى قۇرامىندا) جانە سوڭعى جىلدارى بالامالى ەنەرگيا وندىرىسىنە دە اتسالىسىپ كەلەدى. جالپى، سوڭعى جيىرما جىلدا يتاليا قازاقستان ەكونوميكاسىنا 7،6 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيسيا قۇيعان، ەلدە يتاليالىق ENI، SDF Group، PetroValves، Maire Tecnimont، Ansaldo Energia، Ballestra ءتارىزدى ءىرى كومپانيالاردى قوسا ەسەپتەگەندە 270-تەن استام يتاليالىق كاسىپورىن تابىستى جۇمىس ىستەۋدە.
قازاقستان پرەزيدەنتى ەكى ەلدىڭ مۇناي-گاز، ونەركاسىپ جانە ەنەرگەتيكا سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىعى ءوزارا تيىمدىلىگىن دالەلدەگەنىن ايتىپ ءوتتى. مىسالى، قازاقستان زاۋىتتارىنىڭ بىرىندە يتاليالىق تەحنولوگيا بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى قۇراستىرىلادى، سونداي-اق يتاليالىق سەرىكتەستەردىڭ قاتىسۋىمەن كۇكىرت قىشقىلى زاۋىتى مەن گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. بۇل جوبالار يتاليالىق تەحنولوگيا مەن نوۋ-حاۋدى قازاقستاندا ءوندىرىستى وقشاۋلاۋ (لوكاليزاسيالاۋ) ارقىلى بىرلەسكەن ءوندىرىس ورىندارىن دامىتۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى.

مەلونيدىڭ ساپارى اياسىندا ەنەرگەتيكا جانە ونەركاسىپ كووپەراسياسىن ودان ءارى كەڭەيتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى قۇجاتتار پاكەتى قابىلداندى. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى «سامۇرىق-قازىنا» يتاليالىق Maire Tecnimont ينجەنەرلىك كومپانياسىمەن جانە Ansaldo Energia ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار كومپانياسىمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويدى. بۇل كەلىسىمدەر مۇناي-حيميا، گاز وڭدەۋ جانە ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا نەگىز قالاماق.

سونداي-اق، ونەركاسىپتىك كووپەراسيانىڭ ستراتەگيالىق جاڭا باعىتى – سيرەك جەر مەتالدارىن يگەرۋ مەن مينەرالدىق شيكىزاتتى بىرلەسە وڭدەۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. قازاقستان تارابى ورتالىق ازيادا سيرەك جەر ەلەمەنتتەرى كەن ورىندارىن زەرتتەيتىن وڭىرلىك ورتالىق قۇرۋ باستاماسىن كوتەرىپ، يتاليالىق كومپانيالارعا وسى باعالى شيكىزاتتى بىرلەسىپ ءبارلاپ-وندىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي ۇسىنۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. پرەزيدەنت توقايەۆ بۇل رەتتە ىنتىماقتاستىقتىڭ فورمۋلاسى رەتىندە «ستراتەگيالىق شيكىزات ورنىنا – ينۆەستيسيالار مەن تەحنولوگيالار» ۇستانىمىن اتادى. راسىندا، ساپار بارىسىندا ەكى ەل ۇكىمەتتەرى اراسىندا كريتيكالىق مينەرالدى رەسۋرستار جانە شيكىزات سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويدى. مۇنداي قادام قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنداعى سيرەك مەتالداردى يگەرۋدە يتاليالىق وزىق تەحنولوگيا مەن ينۆەستيسيانى تارتۋعا، ال يتالياعا جوعارى تەحنولوگيالىق وندىرىستەر ءۇشىن قاجەتتى شيكىزات بازاسىنا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جول اشادى. ەنەرگەتيكا سەكتورىندا ءداستۇرلى مۇناي-گاز ىنتىماقتاستىعىمەن قاتار جاسىل ەنەرگەتيكاعا كوشۋ باعىتىندا دا ەكى ەل ورتاق نيەت تانىتۋدا – «Central Asia – Italy» فورماتىنداعى بىرلەسكەن دەكلاراسيادا جاڭارتىلاتىن قۋات كوزدەرى جانە سۋتەگى ەنەرگەتيكاسى بويىنشا سەرىكتەستىكتى كۇشەيتۋ تۋرالى ارنايى ايتىلدى.

ساۋدا جانە ينۆەستيسيا
يتاليا قازاقستاننىڭ ەۋروپاداعى ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى سانالادى. ەكىجاقتى تاۋار اينالىمى سوڭعى جىلدارى قارقىندى ءوسىپ، 2024 جىلى 20 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى، بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 24%-عا ارتىق كورسەتكىش. مۇنداي ءوسىم نەگىزىنەن ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار ەكسپورتىنىڭ ارتۋى ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلگەنىمەن، تاراپتار ساۋدا قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋعا مۇددەلى. پرەزيدەنت ق.توقايەۆ يتاليامەن ساۋدا-ساتتىقتى تەك كومىرسۋتەكتەر اياسىمەن شەكتەمەي، جاڭا ءونىم تۇرلەرىمەن كەڭەيتۋ مۇمكىندىگىن اتاپ ءوتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان يتالياعا قوسىمشا 1 ملرد دوللار كولەمىندە 100-دەن استام ءتۇرلى تاۋار پوزيسياسى بويىنشا ەكسپورتتى ۇلعايتا الادى. قازاقستان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن بىرگە ەۋروپا نارىعىنا اگروونەركاسىپتىك ونىمدەر، سونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق تازا ورگانيكالىق ازىق-تۇلىكتەر جەتكىزۋدى كوبەيتۋگە زور الەۋەتى بار ەكەنىن ايتتى. ماسەلەن، قازاقستان جاقىن جىلدارى يتالياعا ەت ونىمدەرى، بالىق جانە اكۆامادەنيەت ونىمدەرى، قۇرعاق ءسۇت جانە وزگە دە دايىن ازىق-تۇلىكتەر ەكسپورتىن ەسەلەي تۇسپەك. سونداي-اق ءداستۇرلى استىق باعىتىندا دا مۇمكىندىك جوعارى – رەسمي استانا يتاليالىق نارىققا بيداي مەن ۇن جەتكىزۋ كولەمىن ارتتىرۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. بۇل باستامالار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا بالانسىنىڭ نەعۇرلىم تەڭگەرىمدى بولۋىنا جانە قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق قورجىنىنىڭ كەڭەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزبەك.

قازاقستان جاعىنان شيكىزاتتىق ەمەس ءونىم ەكسپورتىن كوبەيتۋگە ۇمتىلىس تانىتىلسا، يتاليا تاراپى ءوز ونىمدەرىنىڭ قازاقستان مەن جالپى ورتالىق ازيا نارىعىنا قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قىزىعۋشىلىق بىلدىرۋدە. يتاليا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى «كاسىپورىندار جانە Made in Italy» مينيسترلىگى اتىنان قازاقستانمەن بىرلەسكەن وندىرىستىك جوبالاردى دامىتۋى – ەكىجاقتى ساۋدانى تەك تاۋار اينالىمى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، بىرلەسكەن ينۆەستيسيالار ارقىلى ورىستەتۋگە نيەتتى ەكەنىن كورسەتەدى. پرەزيدەنت ق.توقايەۆ ريم مەن استانا اراسىنداعى تىكەلەي ساۋدا ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ باستاماسىن كوتەرىپ، الماتى قالاسىندا «يتاليا ساۋدا ءۇيىن» اشۋدى ۇسىنعان بولاتىن. مۇنداي ورتالىق «Made in Italy» برەندىنىڭ جوعارى ساپالى ونىمدەرىن قازاقستان نارىعىنا تىكەلەي جەتكىزىپ، يتاليالىق تاۋارلار كورمەسىن ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. قازىرگى كەزدە قازاقستاندا يتاليالىق ءسان يندۋسترياسى ونىمدەرى، تۇرمىستىق تەحنيكا، فارماسيەۆتيكا جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى كەڭ تانىمال.

ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءارتاراپتانۋى اياسىندا يتاليالىق ونەركاسىپتىڭ وڭدەلگەن ونىمدەرى مەن تەحنولوگيالىق جابدىقتارىنا سۇرانىس ارتا تۇسەدى.
ينۆەستيسيا تارتۋ سالاسى دا – ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. يتاليا قازاقستانعا ينۆەستيسيا سالۋشى ءىرى ون ەلدىڭ قاتارىندا. مۇناي-گاز جانە كەن-مەتاللۋرگيا جوبالارىنا قوماقتى قارجى قۇيۋدان بولەك، يتاليالىق بيزنەس وڭدەۋ ونەركاسىبى، قۇرىلىس، بانك ءىسى جانە قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارىنا دا كاپيتال سالۋدا. مىسالى، قازاقستانداعى ماشينا جاساۋ، حيميا ونەركاسىبى مەن ەنەرگەتيكا ينفراقۇرىلىمى جوبالارىنا يتاليالىق كومپانيالاردىڭ ارالاسۋى ءوسىپ كەلەدى. دج.مەلونيدىڭ ساپارى كەزىندە قول قويىلعان قۇجاتتار بۇل ءۇردىستى راستادى: ەكى ەل دامۋشى جوبالاردى بىرلەسىپ قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋدە. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاننىڭ «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ ەنشىلەسى – دامۋ بانكى مەن يتاليانىڭ Cassa Depositi e Prestiti بانكى جانە SACE ەكسپورتتىق كرەديت اگەنتتىگى اراسىندا ىنتىماقتاستىق جونىندە كەلىسىم جاسالدى. سونىمەن بىرگە «سامۇرىق-ەنەرگو» كومپانياسى دا SACE اگەنتتىگىمەن ءوزارا تۇسىنىستىك مەموراندۋمىنا قول قويدى – بۇل ەنەرگەتيكا جانە ينفراقۇرىلىم جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن يتاليالىق تاراپتىڭ كەپىلدىك بەرۋىن قاراستىرادى. ينۆەستيسيالار اعىنىن قولداۋ ماقساتىندا «Kazakh Invest» ۇلتتىق كومپانياسى يتاليانىڭ ساۋدا اگەنتتىگىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. وسى قادامداردىڭ بارلىعى قازاقستاندا يتاليالىق ينۆەستورلار ءۇشىن قولايلى ورتا قالىپتاستىرۋ ءارى ءىرى جوبالارعا كاپيتال تارتۋ مىندەتىنە ساي كەلەدى.

كولىك جانە لوگيستيكا – ورتا ءدالىز
ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتى، نەمەسە ورتا ءدالىز، قازاقستان مەن يتاليا ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاڭا گەوەكونوميكالىق وزەگىنە اينالۋدا. بۇل قىتايدان ورتالىق ازيا ارقىلى كاسپيي تەڭىزى مەن كاۆكازدى كەسىپ ءوتىپ، ەۋروپاعا باراتىن بالاما باعىت بۇگىندە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. استانا سامميتىندە تاراپتار ترانسقۇرلىقتىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ماسەلەسىن باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە تالقىلادى. پرەزيدەنت ق.توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەجەلگى جىبەك جولىن جاڭعىرتاتىن بۇل كوپىر ارقىلى 2022-2023 جىلدارى جۇك تاسىمالى كۇرت وسكەن: وتكەن جىلى قازاقستان اۋماعى ارقىلى ترانزيتپەن وتكەن كونتەينەرلىك جۇك كولەمى 62%-عا ارتىپ، 4،5 ملن تونناعا جەتكەن. ەندى الداعى ءۇش جىلدا وسى كورسەتكىشتى كەمىندە ەكى ەسە ۇلعايتۋ مەجەسى قويىلىپ وتىر.
ورتا ءدالىزدى دامىتۋدىڭ ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي تيىمدىلىگى ايقىن.

بىرىنشىدەن، ول ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءوز تاۋارلارىن رەسەيگە تاۋەلدى ەمەس جولمەن الەمدىك نارىقتارعا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىدەن، ەۋروپا ءۇشىن دە ازياعا بالاما قاتىناس قۇرۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى جوبا. ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى ەو مەملەكەتتەرى ورتالىق ازيا باعىتىنداعى تاسىمال مارشرۋتىنا قىزىعۋشىلىق تانىتا باستاعانى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا يتاليا ورتا دالىزگە early adopter رەتىندە نازار اۋدارۋدا. دج.مەلونيدىڭ ايتۋىنشا، يتاليا ورتالىق ازيامەن قاتىناستا تاسىمال مارشرۋتتارىنىڭ ارتۇرلىلىگىنە ءمان بەرەدى جانە ءوڭىر ەلدەرىنىڭ كولىك الەۋەتىن پايدالانۋعا مۇددەلى.

سامميت قورىتىندىسى بويىنشا قابىلدانعان بىرلەسكەن دەكلاراسيادا ورتا ءدالىزدى دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىلدى. تاراپتار ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعدارىنىڭ ءتيىمدى مۋلتيمودالدى ءدالىز رەتىندەگى الەۋەتىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بىرلەسكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا ۋاعدالاستى. قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان باسشىلارى يتاليا ۇكىمەتىنىڭ وسى مارشرۋتتى جەتىلدىرۋگە ينۆەستيسيا تارتۋ جانە تەحنولوگيالىق قولداۋ كورسەتۋ نيەتىن قۇپتادى. دەكلاراسيادا يتاليالىق تەمىرجول جانە لوگيستيكا كومپانيالارىن ورتالىق ازياداعى كولىك-ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا قاتىستىرۋدى كوتەرمەلەۋ كوزدەلگەن. بۇل يتاليانىڭ ءوز تاجىريبەسى مەن تەحنولوگياسىن ۇسىنىپ، وڭىردەگى ءىرى كولىك حابتارى مەن تەرمينالداردىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىنىن اڭعارتادى. مىسالى، يتاليانىڭ مەملەكەتتىك تەمىرجول وپەراتورى نەمەسە پورتتىق باسقارۋشىلارى بولاشاقتا كاسپيي تەڭىزى ارقىلى تاسىمال تىزبەگىن جەتىلدىرۋ ىسىنە اتسالىسۋى مۇمكىن. جولداۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇسى – تاراپتاردىڭ ەۋروپالىق وداقتىڭ Global Gateway باعدارلاماسى شەڭبەرىندەگى مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋعا دايىن ەكەندىگى. Global Gateway – ەو-نىڭ ورتا ءدالىز سەكىلدى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا باعىتتالعان باستاماسى. يتاليا – بۇل ستراتەگيانىڭ بەلسەندى قولداۋشىلارىنىڭ ءبىرى. دەمەك، الداعى جىلدارى ورتا ءدالىز بويىندا تەمىرجول جەلىلەرىن جاڭعىرتۋ، تەڭىز پورتتارىن كەڭەيتۋ، شەكارالىق وتكىزۋ بەكەتتەرىن سيفرلاندىرۋ سياقتى شارالار حالىقارالىق قولداۋعا يە بولۋى ىقتيمال. مۇنىڭ بارلىعى ورتالىق ازيانى ەۋروپاعا جاقىنداتىپ، قازاقستاندى قۇرلىقارالىق ساۋدا حابى رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتەدى.
گەوساياسات جانە ايماقتىق سەرىكتەستىك
استانا ءسامميتىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى – بىرلەسكەن دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋى بولدى. ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتى مەن يتاليا قول قويعان بۇل كولەمدى قۇجات ساياسي، قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق سالالاردى قامتيتىن ىنتىماقتاستىقتىڭ كەشەندى كۇن ءتارتىبىن بەكىتتى. بۇل – يتاليا مەن ورتالىق ازيانىڭ ءوزارا ارىپتەستىگىن جۇيەلى ديالوگتىق پلاتفورما ارقىلى ينستيتۋتتاندىرۋ جولىنداعى العاشقى قادام. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، «ورتالىق ازيا + يتاليا» ءسامميتىن تۇراقتى نەگىزدە وتكىزۋدى كوزدەۋ جانە دەكلاراسيادا ورتاق مەحانيزمدەردى ايقىنداۋ – ءوڭىر مەن اپەننين تۇبەگىنىڭ بايلانىسىن جاڭا ستراتەگيالىق دەڭگەيگە كوتەرەدى.

قۇجاتتىڭ ساياسي بولىگىندە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ماسەلەلەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارىلگۇدى. تاراپتار حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاعيداتتارىن، ەڭ الدىمەن بۇۇ جارعىسىندا بەكىتىلگەن مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىك تەڭدىگى، اۋماقتىق تۇتاستىقتى قۇرمەتتەۋ، كۇش قولدانباۋ جانە جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋ ۇستانىمدارىن بەرىك ۇستاناتىنىن راستادى. الەمدەگى بارلىق قاقتىعىستار ءادىل جانە ۇزاقمەرزىمدى بەيبىت شەشىم تابۋعا ءتيىس دەپ مالىمدەپ، جاھاندىق بەيبىتشىلىككە قولداۋ ءبىلدىردى. يتاليا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن تەرەڭدەتۋ تالپىنىسىن قۇپتايتىنىن ءبىلدىرىپ، وڭىرلىك كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەر فورماتىنىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. وڭىرىشىلىك ۇيلەسىمدىلىك ورتا ازيادا كوپجاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتىپ، بەيبىتشىلىكپەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرلەرگە بىرلەسە توتەپ بەرۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنى اتاپ كورسەتىلدى.

دەكلاراسيا قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى سەرىكتەستىكتى پراكتيكالىق شارالارمەن تولىقتىرۋدى كوزدەيدى. تاراپتار تەرروريزمگە، ەكسترەميزمگە جانە ترانسۇلتتىق قىلمىسقا قارسى كۇرەستە كۇش بىرىكتىرىپ، تۇراقتى كونسۋلتاسيالار وتكىزۋگە كەلىستى. ەسىرتكى زاتتاردىڭ، قارۋ-جاراقتىڭ زاڭسىز اينالىمىنا جانە ادام ترافيگىنە توسقاۋىل قويۋ، كيبەرقاۋىپتەر مەن زاڭسىز كوشى-قون اعىنىن رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا اقپارات الماسىپ، بىرلەسكەن دايىندىق شارالارىن جۇرگىزۋ جوسپارلانۋدا. وسى ماقساتتا يتاليالىق جانە ورتالىقازيالىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اراسىندا تۇراقتى وڭىرلىك دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر وتكىزۋ، مامانداردى وقىتۋ جانە تاجىريبە ءبولىسۋ تەتىكتەرىن جولعا قويۋ كوزدەلىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، يتاليا مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى وزدەرىنىڭ قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمدارى اراسىنداعى ديالوگتى دا كەڭەيتپەك. مۇنىڭ اياسىندا ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، راديكالداندىرۋعا قارسى ارەكەت ەتۋ بويىنشا بىرلەسكەن باعدارلامالار ىسكە اسپاق. قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندەگى مۇنداي ۇيلەسىم ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتىلىعى مەن سىرتقى شەكارالارىنىڭ قورعالۋىنا وڭ اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.

ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق دەكلاراسيانىڭ قوماقتى بولىگىن قامتىدى. تاراپتار سوڭعى جىلدارى يتاليا مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىن قۇپتاپ، ونى ودان ءارى كەڭەيتۋگە نيەتتى ەكەنىن راستادى. ەكى تاراپ شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ، ءوزارا ينۆەستيسيالاردى ىنتالاندىرۋ باعىتتارىن ايقىندادى. تابيعي رەسۋرستاردى بىرلەسىپ يگەرۋ، شيكىزاتتىق ەمەس ءوندىرىستى دامىتۋ، ونەركاسىپتىك كووپەراسيا قۇرۋدا يتاليانىڭ تەحنولوگيالىق الەۋەتى ورتالىقازيالىق ەلدەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىمەن ۇشتاساتىنى اتاپ ءوتىلدى. اتاپ ايتقاندا، ەنەرگەتيكا، كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەس، كريتيكالىق مينەرالدى شيكىزات، اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك بايلانىسى جانە سىني ينفراقۇرىلىم سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ كەلىسىلدى. بۇل جوبالاردى قارجىلاندىرۋدا ەۋروپالىق وداقتىڭ «Global Gateway» باعدارلاماسىنىڭ مۇمكىندىكتەرى پايدالانىلاتىنى ايتىلدى. ياعني، ەۋروپالىق قارجى ينستيتۋتتارى مەن دامۋ بانكتەرىن تارتا وتىرىپ، ورتالىق ازيادا جاسىل ەنەرگەتيكا، لوگيستيكا جانە سيفرلىق ينفراقۇرىلىم باعىتتارىنداعى ينۆەستيسيالىق جوبالارعا قولداۋ كورسەتىلمەك.

ەكولوگيا جانە كليمات وزگەرىستەرىنە بەيىمدەلۋ ماسەلەلەرى دە قۇجاتتاعى باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولدى. وڭىرلىك قاۋىپ-قاتەرلەر رەتىندە ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى، مۇزدىقتاردىڭ ەرىپ، سۋ رەسۋرستارىنىڭ ازايۋى اتالدى. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن تاراپتار سۋدى ۇنەمدەۋ جانە ءتيىمدى پايدالانۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ بويىنشا جوعارى دەڭگەيلى كەزدەسۋلەر وتكىزۋ جونىندەگى باستامالاردى قۇپتادى. ارال اپاتىنا قارسى كۇرەستە يتاليانىڭ اتسالىسىپ جۇرگەنى ەرەكشە اتالىپ، وسى وڭىردەگى پيلوتتىق ەكولوگيالىق جوبالارعا ريم تاراپىنان قولداۋ جالعاسا بەرەتىنى ايتىلدى. مىسالى، قازاقستاندىق تاراپ جاقىندا ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاعان تابانىنداعى كليماتتىق جاعدايدى جاقسارتۋ ماقساتىندا سەكسەۋىل ەگۋ، وازيستەر قۇرۋ سەكىلدى جوبالارعا يتاليالىق مامانداردى تارتۋدى ۇسىندى. بۇعان قوسا، تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ سامميتتە اشحابادتا بۇۇ اياسىندا وڭىرلىك كليماتتىق تەحنولوگيالار ورتالىعىن اشۋدى ۇسىندى – بۇل باستاما دا دەكلاراسيا مازمۇنىمەن ۇندەس، ويتكەنى كليمات پروبلەمالارىن شەشۋدە جاڭا تەحنولوگيالار ترانسفەرتى مەن يننوۆاسيالار كلاستەرىن قۇرۋ قاجەتتىگى اتاپ وتىلگەن.

ەنەرگەتيكانىڭ جاڭا ءداۋىرى – بالامالى جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ بويىنشا دا تاراپتار ورتاق پەيىل تانىتتى. دەكلاراسيادا ورتالىق ازيانىڭ كۇن، جەل، سۋ ەنەرگياسى جانە سۋتەگى ءوندىرىسى بويىنشا وراسان زور الەۋەتى بارى ايتىلىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا يتاليانىڭ تەحنولوگيالىق كومەگى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى كورسەتىلدى. شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكاعا تارتۋ ءۇشىن قولايلى قۇقىقتىق بازا قالىپتاستىرۋ، «جاسىل» جوبالاردى مەملەكەت تاراپىنان كوتەرمەلەۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. قازاقستان مەن يتاليا ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك پەن كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ جولىندا سەرىكتەستىكتى كۇشەيتپەك: بۇل ورايدا يتاليالىق Eni كومپانياسىنىڭ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا جوبالارىنا قاتىسۋىن كەڭەيتۋ، جاسىل سۋتەگى ءوندىرۋ بويىنشا بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستاۋ مۇمكىندىكتەرى بار. يتاليان تارابى تەحنولوگيالىق يننوۆاسيالارىمەن ءبولىسۋ ارقىلى ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگيا سەكتورىن جاڭعىرتۋعا اتسالىساتىنىن مالىمدەدى. مىسالى، قۋات تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن وزىق جابدىقتار مەن اقىلدى جەلىلەر (smart grid) ەنگىزۋ باعىتىندا يتاليا تاجىريبەسى كادەگە اسپاق.

گۋمانيتارلىق جانە مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋ دەكلاراسيانىڭ جانە جالپى ءسامميتتىڭ ماڭىزدى مازمۇندىق بولىگىن قۇرادى. تاراپتار حالىقتار اراسىنداعى تىكەلەي قارىم-قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋ، ءبىلىم جانە مادەنيەت الماسۋلارىن كەڭەيتۋ تۋرالى ۋاعدالاستى. اتاپ ايتقاندا، اكادەميالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ – ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى اراسىندا كونسورسيۋمدار قۇرۋ، بىرلەسكەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ، ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلاردىڭ ءوزارا تاعىلىمدامالارىن ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. پرەزيدەنت توقايەۆ عىلىم مەن تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى سەرىكتەستىككە ەرەكشە نازار اۋداردى. ول ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن يتاليانىڭ وزىق اگروتەحنولوگيا، بيوينجەنەريا، تۇراقتى ەگىنشىلىك جانە مال شارۋاشىلىعى تاجىريبەسى زور قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىندىعىن اتاپ ءوتتى. وسى سالالاردا بىرلەسكەن ءعىلىمي-بىلىم بەرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ، اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەر اراسىنداعى كونسورسيۋم ارقىلى جاڭا تەحنولوگيالار ترانسفەرتىنە جول اشۋ باستاماسى ۇسىنىلدى. سونىمەن بىرگە سيفرلىق تەحنولوگيالار، تەلەكوممۋنيكاسيا جانە سمارت-قالالار دامۋىندا يتاليانىڭ يننوۆاسيالىق شەشىمدەرى ايماققا پايدالى بولماق. ماسەلەن، سامميت اياسىندا تاراپتار سيفرلاندىرۋ جانە ستارتاپ ەكوجۇيەلەرىن دامىتۋ بويىنشا جاستار اراسىندا حاكاتوندار مەن كونكۋرستار وتكىزۋ مۇمكىندىگىن تالقىلادى.

ءبىلىم، مادەنيەت، ەكولوگيا سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق تا جاڭا سەرپىن الماق. تاراپتار مادەني الماسۋلاردى جۇيەلەۋگە، ونەر مەن سپورت سالاسىنداعى بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە كەلىستى. ەكى ەل پارلامەنتتەرى جانە ايماقتارى اراسىندا تىكەلەي بايلانىستاردى ورناتۋ دا گۋمانيتارلىق ارىپتەستىكتى ينستيتۋسيوناليزاسيالاۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە قاراستىرىلۋدا. پرەزيدەنت ق.توقايەۆ يتاليامەن پارلامەنتارالىق ىنتىماقتىستىق تەتىكتەرىن نىعايتۋ باستاماسىن كوتەرىپ، زاڭناما تاجىريبەسى جانە مادەني-گۋمانيتارلىق جوبالار بويىنشا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى. يتاليان تارابى دا قازاقستانمەن ءبىلىم جانە مادەنيەت سالاسىنداعى الماسۋلاردى كەڭەيتۋگە مۇددەلى. بۇگىندە كوپتەگەن قازاقستاندىق جاستار يتاليانىڭ ونەر اكادەميالارىندا، كونسەرۆاتوريالارىندا ءبىلىم الۋدا، ەكى ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ارىپتەستىك بايلانىستار قالىپتاسقان. الداعى ۋاقىتتا ستۋدەنتتىك ۇتقىرلىق باعدارلامالارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ، بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ىسكە قوسۋ جوسپارى بار. دەكلاراسياعا سايكەس، تاراپتار جاستار الماسۋىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە كەلىسىپ وتىر – ورتالىق ازيا مەن يتاليا جاستارى ءۇشىن ورتاق فورۋمدار، جازعى مەكتەپتەر ۇيىمداستىرۋ جانە ۆولونتەرلىك جوبالارعا قاتىسۋ مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلماق. بۇل قادامدار جاس بۋىننىڭ ءبىرىن-بىرى جاقىن تانۋىنا، مادەنيەتارالىق تۇسىنىستىكتىڭ ارتۋىنا جول اشادى.

مادەني مۇرا جانە تۋريزم باعىتىندا دا ىنتىماقتاستىق الەۋەتى جوعارى. يتاليا يۋنەسكو اياسىندا قازاقستاننىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ ىسىندە قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى، قازاقستاندىق ماماندارعا رەستاۆراسيا بويىنشا تاجىريبە بولىسۋدە. بولاشاقتا يتاليا مەن ورتالىق ازيا اراسىندا ورتاق تاريحي جىبەك جولى مۇرالارىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا تۋريستىك مارشرۋتتار قۇرۋ مۇمكىندىگى ايتىلۋدا. ەكولوگيالىق تۋريزم، اسىرەسە ءالپى مەن تيان-شان اراسىنداعى تاجىريبە الماسۋ، ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردى باسقارۋ ىسىندە ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جوسپارى دا بار. جالپى، سامميت ناتيجەسىندە قابىلدانعان كەلىسىمدەر عىلىم، مادەنيەت جانە ەكولوگيا توعىسقان كەشەندى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشپاق. مىسالى، سۋ رەسۋرستارىن كەشەندى پايدالانۋ بويىنشا 2026 جىلى ارنايى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزۋ، ەنەرگيانىڭ تۇراقتى ءوندىرىسى مەن تيىمدىلىگى جونىندە 2027 جىلى كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار قۇپتالدى. مۇنداي شارالار عىلىمي ساراپتامامەن بولىسۋگە، يننوۆاسيالىق شەشىمدەردى بىرلەسە ىزدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

قورىتىندى
يتاليا پرەمەر-مينيسترىنىڭ بۇل ساپارى جانە استانادا وتكەن ءبىرىنشى «ورتالىق ازيا – يتاليا» ءسامميتى قازاقستان-يتاليا ارىپتەستىگىن جاڭا بەلەسكە شىعاردى. كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتار مەن قول قويىلعان قۇجاتتار ەكىجاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلدى ساپالى تۇرعىدا تەرەڭدەتىپ قانا قويماي، ونى وڭىرلىك كوپجاقتى فورماتتا وربىتۋگە نەگىز قالادى. بۇعان دەيىن قازاقستان مەن يتاليا نەگىزىنەن ەكىجاقتى جەلىدە ىنتىماقتاسىپ كەلسە، ەندى العاش رەت بۇكىل ورتالىق ازيا اۋقىمىندا ينستيتۋسيونالدىق ديالوگ ورنادى. بۇل فورماتتى تۇراقتى ەتۋ تۋرالى شەشىم حالىقارالىق قاتىناستار ارحيتەكتۋراسىندا جاڭا ولشەم اشادى – ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ەۋروپانىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرى بىرىگىپ تالقىلايتىن الاڭداردىڭ كەڭەيگەنىن كورسەتەدى.
ارينە، استانا ءسامميتى بىردەن بارلىق ماسەلەنى شەشىپ بەرگەن جوق؛ الايدا ونىڭ قورىتىندىسى وتە مازمۇندى بولدى. ەنەرگەتيكادان باستاپ بىلىم-مادەنيەتكە دەيىنگى سان-سالالى باعىتتاردى قامتىعان كەلىسىمدەر تاراپتاردىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنىڭ توعىسقان تۇسىن اڭعارتتى. قازاقستان مەن يتاليا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ەندى «ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك» دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ونىڭ ناقتى مازمۇنى ينۆەستيسيالىق جوبالار، تەحنولوگيا الماسۋ، ساياسي ديالوگ جانە مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار ارقىلى بايي ءتۇستى. ەڭ باستىسى – ءوزارا سەنىم مەن تۇسىنىستىك نىعايدى. بۇل جونىندە ق.توقايەۆ: «قازاقستان مەن يتاليا حالىقارالىق ارەنادا ءارقاشان سەنىمدى ستراتەگيالىق ارىپتەستەر بولىپ قالا بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن» دەپ اتاپ ءوتتى.
ورتالىق ازيا مەن يتاليا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جۇيەلى تۇردە جالعاستىرۋ ءۇشىن ناقتى قادامدار بەلگىلەنگەن. كەلەسى ءسامميتتى 2027 جىلى قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر، ال 2026 جىلدىڭ كوكتەمىندە يتاليادا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزەكتى كونفەرەنسياسى شاقىرىلاتىن بولدى. بۇل كەزدەسۋلەر اراداعى ديالوگتى ۇزبەي، قابىلدانعان مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. دج.مەلونيدىڭ ءوزى استاناعا ساپارىن «جاي پروتوكولدىق ءراسىم ەمەس، ناقتى مازمۇنعا تولى كەلىسسوز» دەپ سيپاتتادى. راسىندا دا، 4 ملرد ەۋروعا جۋىق كەلىسىمدەرگە قول قويىلىپ، ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا كوكجيەكتەرى اشىلعان بۇل تاريحي ساپار قوس تاراپتىڭ دا گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنە جاۋاپ بەرەدى.
قازاقستان مەن يتاليانىڭ ارىپتەستىگى وسىلايشا جاڭا كەزەڭگە قادام باستى. گەوگرافيالىق تۇرعىدا بىر-بىرىنەن الىستا ورنالاسسا دا، ورتاق ماقسات-مۇددە ەكى ەلدى جاقىنداستىرىپ وتىر – ول ماقسات ەكونوميكالىق ورلەۋ، وڭىرلىك تۇراقتىلىق جانە حالىقتارىنىڭ يگىلىگى. ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن يتاليا سەنىمدى سەرىكتەسكە، ەۋروپاعا اشىلعان تاعى ءبىر قاقپاعا اينالۋدا. ال يتاليا ءۇشىن ورتالىق ازيا جاڭا مۇمكىندىكتەر مەكەنى، ەنەرگيا مەن رەسۋرستاردىڭ بالاما كوزى، سونداي-اق شىعىسقا جول اشاتىن ستراتەگيالىق وتكەل ىسپەتتى. استانا ءسامميتى بۇل ءوزارا بايلانىستى رەسمي تۇردە بەكىتىپ، ونىڭ ۇزاقمەرزىمدى بولاشاعىن ايقىنداپ بەردى. ەندى وسى كەلىسىلگەن باستامالاردى ىسكە اسىرۋ عانا قالدى. ەگەر ۋاعدالاستىقتار تولىعىمەن جۇزەگە اسسا، الداعى جىلداردا قازاقستان-يتاليا قاتىناستارى جانە تۇتاس ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا ىنتىماقتاستىعى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە وركەندەي تۇسپەك. بۇل ساپار تاعىلىمى – گەوگرافيالىق الشاقتىقتى ستراتەگيالىق سەنىم مەن ءوزارا ءتيىمدى ءىس-قيمىل ارقىلى جاقىنداتۋعا بولاتىنىن دالەلدەۋىندە دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.