Abý Dabıden Peterborǵa deıin
2023 jylǵy Airbus 330 izderine kóz salsaq, bıyldyń alǵashqy sheteldik sapary 16-shi qańtarda Birikken Arab Ámirlikteriniń Abý-Dabı qalasyna jasaldy. Onda Qasym-Jomart Kemeluly Ámirlik óziniń álemdik ımıjin júrgizýge qoldanatyn «ADSW 2023» samıtine qatysqan bolatyn. Bul turaqty damý, klımat, aýyz sý syndy máselelerdi talqylaıtyn alań. Qazaqstan úshin keremet máseleler sheshilmese de, biraz ınvestormen áńgime-dúken qura bildik. Jyldyń ortasyna qaraı osy ınvestorlar jeke borttaryn Astanaǵa jaqqa da bura bastady. Demek, paıdasy tıdi.
Keshe Peterborda Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń joǵarǵy keńesi jıyny ótip, bıyldyń qorytyndysy shyǵarylyp, Reseı Qazaqstanǵa tizgindi bosatyp berdi. Endi EAES-ti 2024 jyly Qazaqstan basqaratyn bolady.
Óz adamymyz retinde Baqytjan Saǵyntaevti kresloǵa otyrǵyzyp kettik.
Árıne, munyń bári reglamentti, protokoldy dúnıeler. Munda biz úshin eń mańyzdy jańalyq – Eýrazıalyq Odaqtyń Iranmen erkin saýda týraly kelisim-shartqa qol qoıǵany bolyp otyr. Iran biz úshin Ońtústik korıdor. Iaǵnı Parsy shyǵanaǵyna, álemdik muhıtqa shyǵýǵa múmkindik beretin eń qysqa jáne utymdy jol.
Serdar bahadúr nemese qazaq úmit kózimen qarap otyrǵan Bender-Abbas
Qazaqstan kelesi jyly Eýrazıalyq Odaq keńistigin óz maqsatyna paıdalanatyn bolady. EAES biz úshin budan bylaı kóp aqsha tabýǵa múmkindik beretin logıstıkalyq plasdarm.
Reseıdiń ózi úmitti Taıaý Shyǵys, Iran, Pákistan jáne Úndistan elderine shyǵatyn «Soltústik – Ońtústik» dálizin damytýǵa Qazaqstan da belsendi at salysyp, óz dıvıdendin almaq. Biz kezinde «Chelábınsk – Bolashaq – Iran» baǵytyn iske qosý jobasyn kótergen bolatynbyz. Qazir ol júzege asa bastady. Osy logıstıkalyq magıstraldi damytý úshin Qazaqstan «Beıneý – Mańǵystaý», «Maqat – Qandyaǵash» temirjol jelisi men «Beıneý – Shalqar» avtomobıl joldaryn kúrdeli jóndeýden ótkizbek.
Osy rette, biz teńizben Iranǵa tikeleı shyqsaq ta, qurlyq arqyly Iranǵa tek Túrkimen eli arqyly bara alatynymyzdy túsiný kerek. Sondyqtan Ashhabadty óz jaǵymyzǵa shyǵarý biz úshin asa mańyzdy.
2023 jyly Qazaqstan jan-jaqqa sabylyp, múmkindiginshe kólik dálizderin daıyndaýǵa tyrysty. Biz buıyrtsa kelesi jyly Qytaıdyń Sıan qalasynda jáne Grýzıanyń Potı portynda qazaqstandyq termınaldardyń qurylysyn aıaqtaýǵa jaqyndadyq. Reseı, Qytaı, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstanmen aradaǵy shekarada jáne Kaspıı teńizinde bes transshekaralyq kólik-logıstıkalyq habyn iske qosýdy josparlap otyrmyz. Taıaý jyldary 1300 shaqyrym jańa temirjol, «Baqty» jáne «Qaljat» qurǵaq porttaryn, Irannyń Bender-Abbas qalasynda teńiz portyn salý josparlanǵan. Bender-Abbasta qazaq eliniń óz porty bolsa, onda bizdi eshkim toqtata almaıdy. Sebebi, ol ýaqytqa deıin bizde dedveıti álemdik deńgeıdegi (alyp ólshemde) 8 tanker men sýhogrýz bolmaq. Qazir ondaı 4 kememiz bar jáne olar Qara teńiz ben Jerorta teńizinde júk tasýda.
Qaı kezde bolmasyn, eldiń logıstıkalyq múmkindigi sheshýshi ról atqarady. Sýes kanalyn ustap otyrǵan Mysyrdyń, Panama kanalyna qojalyq etip otyrǵan Panamanyń, Rotterdamdy baqylaıtyn Nıderlandtyń, Shanhaıdy basqaryp otyrǵan Qytaıdyń álemdik saýdaǵa yqpaly zor. Qurlyqta bizde ondaı múmkindik bar. Biz qurǵaq teńiz bolyp sanalamyz. Altaı men Kaspıı arasyn jalǵap otyrmyz. Qytaıdan kelgen tonna-tonna taýardy Reseı, Iran, Kavkaz elderi, Túrkıa, arab elderine tikeleı baǵyttap jiberýge bolady.
Bıyl júk tasymalynyń jalpy kólemi 895 mıllıon tonnany qurady. Bul ótken jylmen salystyrǵanda shamamen 4 paıyzǵa artyq. Al naqty tranzıttik tasymalǵa keler bolsaq, jyl basynan beri el aýmaǵynan 29,3 mıllıon tonna júk ótken. «Bir beldeý, bir jol» jobasy aıasynda Qytaı - Eýropa - Qytaı baǵytyndaǵy júk tasymaly júz esege ósken. Osy tizbektegi eń mańyzdy bólik – Qazaqstan.
Sońǵy bes jylda kólik-logıstıka sektory myńdaǵan adamdy jumyspen qamtyp otyrǵan iri salalardyń birine aınaldy. Logıstıka – eshqashan taýsylmaıtyn munaı. Osynsha júk, jolaýshy tasýda qalaaralyq tasjoldardyń da mańyzy zor. Bıyl «BAKAD», «Qandyaǵash – Maqat» pen «Úsharal – Dostyq» joldary aıaqtaldy. Taǵy 13 jol salynyp jatyr. Jolymyz sapaly bolsa – ekonomıkaǵa qan júgirmek.
Búdjet. Defısıt dep án salamyz
Jylda bizdiń búdjetimiz defısıtti bolatynyna kóz úırenip aldy. 2024 jyly salyq jáne basqa da túsimderden 16,2 trıllıon teńge jınaımyz, 4 trıllıon teńge transfertten keledi. Sonda búdjet kirisi 20,2 trıllıon teńge bolmaq. Al osy kezde 23,3 trıllıon teńge qurtpaqpyz. Taza búdjettik kredıtti esepke alǵanda, búdjet defısıti 3,5 trıllıon teńge. Biz ony nemen jabamyz?
Búdjettik transfert 4 trıllıon teńge, kepildendirilgen transfert 2 trıllıon teńge, prezıdent tapsyrmalaryn oryndaýǵa nysanaly transfert 1,6 trıllıon teńge. Bir sózben aıtqanda, Ulttyq qor men munaıdan 7,6 trıllıon teńge alynbaq. Al sol Ulttyq qorǵa qansha tústi?
Bıylǵy jyldyń 10 aıynda Ulttyq qorǵa munaıdan 3,6 trıllıon teńge túsken. Bul 2022 jylǵa qaraǵanda kádimgideı az, sebebi bıyl munaı baǵasy birshama quldyrady. Kelesi jyly munaı bıylǵydan qymbat bolmasa arzan túspeıdi degen boljam bar. Munaı ósýin toqtatsa, kerisinshe ýran baǵasy ósip barady. Sondyqtan, ýrannan túsken tabys trıllıondardan asa bastasa, onda ony Ulttyq qorǵa baǵyttaý týraly oılana berý kerek.
Qazaqstan 2023 jyly bar kúshin logıstıka men munaıgaz hımıasyna jumsady. Al 2024 jyl óńdeýshi ónerkásip jyly bolatyny sózsiz. Sebebi, qazir salynyp jatqan kóptegen iri jobalar kelesi jyly ashylady. Bizde bári jaqsy bola ma? Ia, bári jaqsy bolady.
Dúnıejúzilik bank te, S&P de «qazaqtarda bári mamyrajaı, keremet bolady» dep jazady, óz zertteýlerinde. Al olar negizsiz sóılemeıtin halyqaralyq ınstıtýttar.
Sondyqtan, 2024 jyl berekeli bolady. Bereke men yrys – qazaq halqynyń jaqsy kóretin, soǵan umtylatyn qasıetti uǵymdary. Biz óte berekeli halyqpyz. Kóktegi Táńirimiz ár ýaqytta óziniń jerdegi súıikti halqyn qoldap keledi. Kelesi jyly osy qoldaý tipti kúsheıe túspek. Ony siz de, biz de sezetin bolamyz.
Aıbar OLJAI
Arnaıy Dalanews.kz úshin
