Qazaqstan – Ortalyq Azıadaǵy negizgi energıa óndirýshi elderdiń biri – ishki naryqtaǵy gaz baǵasyna kópjyldyq sýbsıdıalaý saıasatyn kezeń-kezeńimen toqtatýǵa kiristi. Bul qadam – kúrdeli, biraq strategıalyq turǵydan qajet reforma. Sebebi, uzaq jyldar boıy Qazaqstan álemdegi eń arzan janarmaı tutynýshylar úshtigine kirip, jasandy tómen baǵa júıesi ekonomıkada úlken burmalaýshylyq pen júıeli táýekelderge ákep soqty.
Ekonomıkalyq dısbalans: sýbsıdıa men shyndyqtyń arasy
Qazaqstandaǵy gaz óndirisi kóp jyldar boıy tıimsiz modelge súıenip keldi: zaýyttar ishki naryqqa suıytylǵan munaı gazyn jáne munaı ónimderin ózindik qunynan áldeqaıda tómen baǵamen satýǵa májbúr boldy. Sarapshylardyń málimetine súıensek, óndiristiń ózindik quny tonnasyna $128-147 bolsa, satylym baǵasy $82-96 ǵana bolǵan. 2025-2026 jyldary Almaty men Almaty oblysy úshin taýarlyq gazdyń eseptik ózindik quny $98 bolsa, bekitilgen kóterme baǵasy budan eki ese tómen deńgeıde. Bul jaǵdaı ár óndirýshi úshin turaqty shyǵyn ákelip, salada damý motıvasıasyn joıdy.
Osy júıe boıynsha Qazaqstan ishki naryqta týyndaǵan shyǵyndy eksporttan túsken tabyspen jaýyp keldi. Sonyń saldarynan Qazaqstan álemdik energetıka kartasynda ózindik bir anomalıaǵa aınaldy.
2024 jyldyń sońynda halyqaralyq standart boıynsha gazdyń turǵyndar úshin ortasha baǵasy 1 kVt·saǵ úshin $0.086 bolsa, Qazaqstanda álemdegi eń tómengi baǵa saqtaldy. Bul jaǵdaıdyń saldarynan halyqtyń ortasha tabysyna shaqqanda jylyna 10 myń tekshe metr gaz satyp alýǵa múmkindik týdy – bul álemniń kóp elinde múmkin emes kórsetkish.
Sýbsıdıalanǵan baǵanyń «arqasynda» suıytylǵan gazdyń lıtri keıde bótelkedegi aýyz sýdan da arzanǵa satyldy. Mundaı baǵa saıasaty artyq tutyný mádenıetin qalyptastyryp, 2024 jyly ishki gaz tutyný 9 paıyzǵa ósip, 21,2 mlrd tekshe metrge jetti. Suıytylǵan munaı gazynyń tutyný kólemi 2,42 mln tonnaǵa ósti. Jańa qýattar ashylmaı jatqanda mundaı ósý tapshylyqty kúsheıtti.
Óndiristiń tozýy men kóleńkeli naryq
Sýbsıdıa saldarynan salada júıeli túrde qarjylandyrý jetispedi. Sońǵy úsh jylda iri zaýyttarda 400-den astam apattyq toqtaý tirkeldi. Mysaly, KazGPZ-da qysymdaǵy ydystardyń 98 paıyzy 40 jyldan asa paıdalanylyp keledi.
Baǵa aıyrmashylyǵy úlken bolǵandyqtan, Qazaqstanda avtogazdyń qara naryǵy damydy: bizde lıtri $0,21 bolsa, Reseıde – $0,36. Osylaısha, Qazaqstan shekaralas elderdiń tutynýshylaryn da óz esebinen sýbsıdıalaýǵa májbúr boldy.
Jańa strategıa: qordy ulǵaıtý, ınvestısıa tartý
Qazirgi reformalardyń maqsaty – gaz salasyn ınvestısıaǵa tartymdy, turaqty júıege kóshirý. Úkimet 2028 jylǵa deıin baǵany naryqtyq deńgeıge jetkizýdi kózdeıtin kópjyldyq jol kartasyn iske qosty. Bul sheshim halyq úshin aýyr bolýy múmkin, biraq salanyń damýy men ınvestorlardyń keleshek kirisine kepildik beredi.
Strategıanyń basty baǵyty – qordy jáne óńdeý qýatyn arttyrý. 2030 jylǵa deıin gaz óndirisi 23-ten 31 mlrd tekshe metrge jetkiziledi. 2023 jyly Anabaı, Shyǵys Úriktaý, Rojkov ken oryndary iske qosyldy. 2025-2026 jyldary taǵy úsh iri ken orny (Batys Prorva, Ortalyq Úriktaý, Barhan) iske qosylady.
Atyraý oblysynda Kashagan gazyn óńdeıtin jańa zaýyt salynady (jylyna 1 mlrd tekshe metr, keıin 2,5 mlrd). Bul jobalarǵa katarlyq UCC Holding sıaqty sheteldik ınvestorlar tartylýy – Qazaqstanǵa degen senimniń belgisi. Jańaózende 900 mln tekshe metrlik GPZ salynady, Karachaganakta 4 mlrd tekshe metrge deıingi qýatty zaýyt josparlanýda.
Almatynyń JES gazǵa aýysady, soltústik pen shyǵysty gazdandyrýǵa mán berilýde. Beıneý-Bozoı-SHymkent magıstraliniń ekinshi jelisi salynýda (qýaty 15 mlrd tekshe metr).
Gaz tranzıti de ósip, 2024 jyly 69,6 mlrd tekshe metrge jetti. Qazaqstan aımaqtaǵy negizgi habqa aınalyp keledi.
Zańnamalyq negiz jáne jańa áleýmettik kelisim
Reformanyń túpki maqsaty – gaz-hımıa ónerkásibin damytý, óńdeýdi tereńdetý. Bul úshin jańa satyp alý formýlasy engizilip, bes kompanıa ónerkásiptik óndiris bastaýǵa daıyn ekenin málimdedi.
Parlamentte «Gazdy únemdi tutyný» týraly zań jobasy qaralyp, artyq tutyný úshin kótermeli koefısıentter engizilmek. Avtogaz naryǵyn damytý, avtobýstardy gazǵa aýystyrý, stansıalar jelisin keńeıtý kózdelgen.
Jańa Qazaqstannyń syn-qateri men múmkindigi
Mundaı keń aýqymdy reformalar eldiń ekonomıkalyq júıesiniń jetilýin synaıtyn mańyzdy test. Degenmen, memleket áleýmettik qoldaýdy da nazarda ustap otyr. 2024 jyly halyqtyń áljýaz tobyna gazǵa vaýcher (jeńildik) berý júıesi engizildi. Gazdandyrý shalǵaı aýyldarǵa deıin jetti: 2025 jyldyń basynda eldegi gazdandyrý deńgeıi 62,4 paıyzǵa jetip, 12,6 mıllıon adamdy qamtydy. 2040 jylǵa deıin gazben qamtylýy múmkin turǵyndardyń 90 paıyzyna deıin jetkizý kózdelgen.
Iaǵnı, gazdandyrý – tek bıznes emes, aımaqtardyń sapaly ómiri men turaqtylyqtyń kepili. Qazaqstannyń energetıkalyq betburysy – eldiń jańa ekonomıkalyq baǵytynyń bastaýy.
