قازاقستان – ورتالىق ازياداعى نەگىزگى ەنەرگيا ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى – ىشكى نارىقتاعى گاز باعاسىنا كوپجىلدىق سۋبسيديالاۋ ساياساتىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن توقتاتۋعا كىرىستى. بۇل قادام – كۇردەلى، ءبىراق ستراتەگيالىق تۇرعىدان قاجەت رەفورما. سەبەبى، ۇزاق جىلدار بويى قازاقستان الەمدەگى ەڭ ارزان جانارماي تۇتىنۋشىلار ۇشتىگىنە كىرىپ، جاساندى تومەن باعا جۇيەسى ەكونوميكادا ۇلكەن بۇرمالاۋشىلىق پەن جۇيەلى تاۋەكەلدەرگە اكەپ سوقتى.
ەكونوميكالىق ديسبالانس: سۋبسيديا مەن شىندىقتىڭ اراسى
قازاقستانداعى گاز ءوندىرىسى كوپ جىلدار بويى ءتيىمسىز مودەلگە سۇيەنىپ كەلدى: زاۋىتتار ىشكى نارىققا سۇيىتىلعان مۇناي گازىن جانە مۇناي ونىمدەرىن وزىندىك قۇنىنان الدەقايدا تومەن باعامەن ساتۋعا ءماجبۇر بولدى. ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ءوندىرىستىڭ وزىندىك قۇنى تونناسىنا $128-147 بولسا، ساتىلىم باعاسى $82-96 عانا بولعان. 2025-2026 جىلدارى الماتى مەن الماتى وبلىسى ءۇشىن تاۋارلىق گازدىڭ ەسەپتىك وزىندىك قۇنى $98 بولسا، بەكىتىلگەن كوتەرمە باعاسى بۇدان ەكى ەسە تومەن دەڭگەيدە. بۇل جاعداي ءار ءوندىرۋشى ءۇشىن تۇراقتى شىعىن اكەلىپ، سالادا دامۋ موتيۆاسياسىن جويدى.
وسى جۇيە بويىنشا قازاقستان ىشكى نارىقتا تۋىنداعان شىعىندى ەكسپورتتان تۇسكەن تابىسپەن جاۋىپ كەلدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان الەمدىك ەنەرگەتيكا كارتاسىندا وزىندىك ءبىر انومالياعا اينالدى.
2024 جىلدىڭ سوڭىندا حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا گازدىڭ تۇرعىندار ءۇشىن ورتاشا باعاسى 1 كۆت·ساع ءۇشىن $0.086 بولسا، قازاقستاندا الەمدەگى ەڭ تومەنگى باعا ساقتالدى. بۇل جاعدايدىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ ورتاشا تابىسىنا شاققاندا جىلىنا 10 مىڭ تەكشە مەتر گاز ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋدى – بۇل الەمنىڭ كوپ ەلىندە مۇمكىن ەمەس كورسەتكىش.
سۋبسيديالانعان باعانىڭ «ارقاسىندا» سۇيىتىلعان گازدىڭ ءليترى كەيدە بوتەلكەدەگى اۋىز سۋدان دا ارزانعا ساتىلدى. مۇنداي باعا ساياساتى ارتىق تۇتىنۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، 2024 جىلى ىشكى گاز تۇتىنۋ 9 پايىزعا ءوسىپ، 21،2 ملرد تەكشە مەترگە جەتتى. سۇيىتىلعان مۇناي گازىنىڭ تۇتىنۋ كولەمى 2،42 ملن تونناعا ءوستى. جاڭا قۋاتتار اشىلماي جاتقاندا مۇنداي ءوسۋ تاپشىلىقتى كۇشەيتتى.
ءوندىرىستىڭ توزۋى مەن كولەڭكەلى نارىق
سۋبسيديا سالدارىنان سالادا جۇيەلى تۇردە قارجىلاندىرۋ جەتىسپەدى. سوڭعى ءۇش جىلدا ءىرى زاۋىتتاردا 400-دەن استام اپاتتىق توقتاۋ تىركەلدى. مىسالى، كازگپز-دا قىسىمداعى ىدىستاردىڭ 98 پايىزى 40 جىلدان اسا پايدالانىلىپ كەلەدى.
باعا ايىرماشىلىعى ۇلكەن بولعاندىقتان، قازاقستاندا اۆتوگازدىڭ قارا نارىعى دامىدى: بىزدە ءليترى $0،21 بولسا، رەسەيدە – $0،36. وسىلايشا، قازاقستان شەكارالاس ەلدەردىڭ تۇتىنۋشىلارىن دا ءوز ەسەبىنەن سۋبسيديالاۋعا ءماجبۇر بولدى.
جاڭا ستراتەگيا: قوردى ۇلعايتۋ، ينۆەستيسيا تارتۋ
قازىرگى رەفورمالاردىڭ ماقساتى – گاز سالاسىن ينۆەستيسياعا تارتىمدى، تۇراقتى جۇيەگە كوشىرۋ. ۇكىمەت 2028 جىلعا دەيىن باعانى نارىقتىق دەڭگەيگە جەتكىزۋدى كوزدەيتىن كوپجىلدىق جول كارتاسىن ىسكە قوستى. بۇل شەشىم حالىق ءۇشىن اۋىر بولۋى مۇمكىن، ءبىراق سالانىڭ دامۋى مەن ينۆەستورلاردىڭ كەلەشەك كىرىسىنە كەپىلدىك بەرەدى.
ستراتەگيانىڭ باستى باعىتى – قوردى جانە وڭدەۋ قۋاتىن ارتتىرۋ. 2030 جىلعا دەيىن گاز ءوندىرىسى 23-تەن 31 ملرد تەكشە مەترگە جەتكىزىلەدى. 2023 جىلى اناباي، شىعىس ۇرىكتاۋ، روجكوۆ كەن ورىندارى ىسكە قوسىلدى. 2025-2026 جىلدارى تاعى ءۇش ءىرى كەن ورنى (باتىس پرورۆا، ورتالىق ۇرىكتاۋ، بارحان) ىسكە قوسىلادى.
اتىراۋ وبلىسىندا كاشاگان گازىن وڭدەيتىن جاڭا زاۋىت سالىنادى (جىلىنا 1 ملرد تەكشە مەتر، كەيىن 2،5 ملرد). بۇل جوبالارعا كاتارلىق UCC Holding سياقتى شەتەلدىك ينۆەستورلار تارتىلۋى – قازاقستانعا دەگەن سەنىمنىڭ بەلگىسى. جاڭاوزەندە 900 ملن تەكشە مەترلىك گپز سالىنادى، كاراچاگاناكتا 4 ملرد تەكشە مەترگە دەيىنگى قۋاتتى زاۋىت جوسپارلانۋدا.
الماتىنىڭ جەس گازعا اۋىسادى، سولتۇستىك پەن شىعىستى گازداندىرۋعا ءمان بەرىلۋدە. بەينەۋ-بوزوي-شىمكەنت ماگيسترالىنىڭ ەكىنشى جەلىسى سالىنۋدا (قۋاتى 15 ملرد تەكشە مەتر).
گاز ءترانزيتى دە ءوسىپ، 2024 جىلى 69،6 ملرد تەكشە مەترگە جەتتى. قازاقستان ايماقتاعى نەگىزگى حابقا اينالىپ كەلەدى.
زاڭنامالىق نەگىز جانە جاڭا الەۋمەتتىك كەلىسىم
رەفورمانىڭ تۇپكى ماقساتى – گاز-حيميا ونەركاسىبىن دامىتۋ، وڭدەۋدى تەرەڭدەتۋ. بۇل ءۇشىن جاڭا ساتىپ الۋ فورمۋلاسى ەنگىزىلىپ، بەس كومپانيا ونەركاسىپتىك ءوندىرىس باستاۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى.
پارلامەنتتە «گازدى ۇنەمدى تۇتىنۋ» تۋرالى زاڭ جوباسى قارالىپ، ارتىق تۇتىنۋ ءۇشىن كوتەرمەلى كوەففيسيەنتتەر ەنگىزىلمەك. اۆتوگاز نارىعىن دامىتۋ، اۆتوبۋستاردى گازعا اۋىستىرۋ، ستانسيالار جەلىسىن كەڭەيتۋ كوزدەلگەن.
جاڭا قازاقستاننىڭ سىن-قاتەرى مەن مۇمكىندىگى
مۇنداي كەڭ اۋقىمدى رەفورمالار ەلدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ جەتىلۋىن سىنايتىن ماڭىزدى تەست. دەگەنمەن، مەملەكەت الەۋمەتتىك قولداۋدى دا نازاردا ۇستاپ وتىر. 2024 جىلى حالىقتىڭ ءالجۋاز توبىنا گازعا ۆاۋچەر (جەڭىلدىك) بەرۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. گازداندىرۋ شالعاي اۋىلدارعا دەيىن جەتتى: 2025 جىلدىڭ باسىندا ەلدەگى گازداندىرۋ دەڭگەيى 62،4 پايىزعا جەتىپ، 12،6 ميلليون ادامدى قامتىدى. 2040 جىلعا دەيىن گازبەن قامتىلۋى مۇمكىن تۇرعىنداردىڭ 90 پايىزىنا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلگەن.
ياعني، گازداندىرۋ – تەك بيزنەس ەمەس، ايماقتاردىڭ ساپالى ءومىرى مەن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق بەتبۇرىسى – ەلدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتىنىڭ باستاۋى.
