Estelik jazbalar

Ábish – bútkil sanaly ǵumyrdy birge ótkergen, jastyq shaqtaǵy ejettes dos, qalamgerlik ǵumyrdaǵy qanattas Ábish Kekilbaıulynyń fánıden baqıǵa ozǵanyn men úsh kúnnen soń estidim. Jer-álemniń arǵy beti – sýbtropıkalyq Florıda, Maııamıde teńizge shomylyp, dem alyp jatyr edim. Dem alyp emes, tynys taýyp, es jıyp. Osydan onshaqty kún buryn, Shyńǵys han epopeıasynyń sońǵy, tórtinshi kitabyn támamdaǵam. Týra jeti jylǵa sozylǵan, uzaq, aýyr marafonnyń aqyry, qatty soǵylyp, ábden qaljaýraǵan ekem. Endi assa tórt-bes bettik alǵysóz ǵana qalǵan. Burnada aıtar edim, alaman asyrda qyryq shaqyrym shaýyp kelgen báıge at keıde qaraqshydan óte bere jyǵylady, uly qaǵanymyz týraly ómirlik eńbegim qajetti máresine jetken kezde maǵan abaı bolyńdar dep. Sol sózdiń yqpaly ma, anyǵy – meniń eńsem kóterilse de, qaryǵýǵa jaqyn jaǵdaıymdy kórip turǵannan soń ba, qysqa bolsa da ótimdi demalysqa ala jónelgen. Ulym men kelinim jáne báıbishem. Qamsyz baraqat, mereıli tynym. Álemdik klasık Hemıngýeı negizgi bir shyǵarmalaryn jazǵan, endigi memorıaldyq mýzeı. Ózińniń baryńa masat bolmasa da, qanaǵat, táýba. Ótkenińdi ústirt baıyptaǵan muńdy estelik. Edige balam Ábishtiń aıaq astynan, shuǵyl ótkeni týraly ınternetten sol kúni bilgen eken. Biraq menen jasyrypty. Mejeli mezeti, keshqurym úıge jetip, uıyqtap turǵannan soń, nemereler – oqýǵa, balalar – jumystaryna ketken, tańǵy shaı ústinde báıbishem jaılap otyryp estirtti. Álbette, kóńil buzyldy, dúnıeniń baıansyzyn ǵana emes, burnaǵy qımas kúnderdiń de tylsymǵa batyp, joq bolǵanyn kórdiń, ótken adam qashan da seniń ómirińniń de úlken bir bóligin ózimen birge áketpek, osy oraıda Ábishtiń jóni bólek edi. Kórkem shyǵarmalarynyń jaıy kópke belgili, seniń óziń týraly da, alpys jyldyq kezinde kótermelep, arnaıy jazyp edi, endi jurt aldynda da, qaǵaz betinde de qatarlas ǵumyr, ózara adamdyq qatynasyń týraly eshqashan aıta almaıdy. Endeshe, tirshilik ólshemiń uzaǵyraq kesilgen seniń únsiz qalar jóniń joq. Onyń ishinde Ábishtiń jastyq shaǵy, qalamger retinde qalyptasý kezeńi, sol zamandaǵy minez-qulqy, kisilik keıpi týraly sen ǵana biletin qanshama hıkaıa bar. Túgendemeseń de, negizgi bir turǵylaryn tańbalap ketý qajet eken.

Burnaǵy bir kezeń, qyryq, álde elý jasymda aıtar edim, alpysqa jetip ólgen jazýshynyń  armany joq dep. Jazaryn túgespese de, negizgi shyǵarmalaryn támamdap úlgerse kerek. Alaıda, biz jasaǵan zamannyń syr-sypaty, zorlyǵy men zobalańy basqasha  boldy, oıdaǵy kóp dúnıe ózińmen birge ketýi de múmkin eken, sol arman bolǵan alpystan soń bolmys-bitisi, oı turǵysy men taqyryby ózgeshe taǵy qanshama áńgime, hıkaıat, romandar jazdyq. Ábish negizgi shyǵarmalaryn alpysqa deıin, tipti, elýge jetpeı turyp jaryqqa shyǵaryp úlgergen eken, alaıda, jetpisinde de jazary taýsylmaǵan, kókirekte taǵy qandaı tolǵamdar jatty, bárin jıyp qoıǵanda, jaryq dúnıeniń mehnatymen qatar, qyzyǵy da mol, áli de jasaı tursa kerek-ti. Biraq jazmyshtan ozǵan pende joq. Dese de, kez kelgen jannyń artyndaǵy alys-jaqyn aǵaıynǵa, al qandaı da eleýli tulǵanyń týǵan halqyna tastap ketken aıǵaqty amanaty bolady. Sonyń bir parasy – alashtyń azamatyn keıingi urpaqqa tanyta túsetin, estelik keıipti shyǵarmalar. Osy turǵydan alǵanda, meniń Ábish týraly jazýym – qajetti lebiz ǵana emes, mindetti paryz sıaqty.

Ábishtiń  qalamgerlik  qyzmeti týraly kóp aıtylǵan, áli de aıtyla bermek. Álbette, qalypty uǵymǵa úıleskenimen, meniń de ózindik tolǵamym bar. Kóptegen, ásirese bastapqy jáne jalǵas kezeńdegi áńgime, povesterine súısingenim, súıingenim anyq, odan sońǵy romandaryn, qadir, qasıetin tanı tura, syn kózimen oqyǵanym esimde, al endi bir dúnıelerin, máselen, Shyńǵys hanǵa qatysty hıkaıatyn qabyldaı almadym. Ábishtiń asa mol kósemsóz úlgileriniń baǵamy da kúrdeli. Bul arada bar kiltıpan kórkemdik tanymnan góri, áleýmettik, qoǵamı, tarıhı kózqarasqa baılanysty. Jalpy, men prozaǵa boılap engen «Tazynyń óliminen» soń, ádebı synnan birjola derlik kettim. Qatarlas qalamgerdi madaqtasań, baǵasyn belgileı, jaǵymdy sóıleseń jaqsy, alaıda, bardy-joqty kemshiligin minep, ashyla aıtsań, ózińdi kótergendeı kórinesiń. Tustastaryń ǵana emes, óziń úshin de qolapaısyz jaǵdaı. Sondyqtan bul joly da negizgi sóz – jazýshy Ábish týraly emes, adamı Ábish týraly bolmaq.

Ábishti alǵash ret minberde, maǵnaly sóz ústinde kórdim. 1957 jyl. Men orta mektepti medalmen, úzdik bitirgen oqýshy retinde, Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetine emtıhansyz túskem. Iýn aıynyń sońǵy kúnderi. Arada apta ótpeı, bútkil ýnıversıtet boıynsha qabyldanǵan medalıser qatarynda irgeles Jambyl aýdany hám Otar stansasynda astyq daıyndaý naýqanyna jegildik. Qyzyl qyrmandaǵy, elevatordaǵy erteden keshke deıin sozylatyn aýyr jumystan sharshasam da, jańa ómirdiń bastaýy, shamasy seksen-toqsan kúndik beınetten soń, Almatyǵa kóterińki kóńilmen oralǵan edim. Bir aptadan keıin, 14 oktábrde oqýymyz bastalmaq. Sabaqtan úsh kún buryn, juma, álde senbi, Pýshkın atyndaǵy Ortalyq  kitaphanaǵa  bardym. Bálkim  aldynala estidim, anyǵy – kóldeneń sáıkestik, sol zamandaǵy qazaqtyń eń ataqty jazýshysy Sábıt Muqanovpen kezdesý bolady eken. Úlken oqý zaly, japyrlaǵan jastar. Bári de stýdent qaýymy. Men aldyńǵy bir qatardan oryn taptym. Áýeli Sábeńniń ózi sóıledi. Óte tartymdy, áserli, qyzǵylyqty. Sodan soń qol kóterip tilengen oqyrman jurtqa sóz berilgen. Áýelgi bir balalardyń lepesi madaqty, tamsanysty, biraq mánsizdeý shyqqan. Men sóılesem be, sóılemesem be dep, dúdámal kóńilde otyr edim. Eki, álde úsh jigitten soń, jazýshy jáne kitaphana basshylyǵy jaıǵasqan stolmen qatarlas jupyny minberge shashy jalbyraǵan, kózi oıly, qara-tory bala shyqty. Mine, naǵyz sheshen. Bar lepesi maǵnaly. «Ómir mektebinen» bastap, «Botagózge» tústi. Shyn mánisindegi halyq jazýshysynyń ózindik ereksheligi, til baılyǵy, shynaıy sýretkerligi týraly tógilip bir sóıledi deısiń. Budan soń kezek tıgen onshaqty jastyń ishinde jaqsy pikirler boldy, biraq qara balanyń áýezi bárinen mazmundy, bárinen astam shyqty. Iá, qara balaǵa jete-qabyl, biraq artyq ásiresiz, salmaqty bir sóz boldy, jasy bizden úlkenirek, aqsur jigit eken, joǵarǵy kýrs stýdenti dep shamaladym. Endi men Sábeń týraly sóıleýden aınydym. Myna ekeýinen asyryp aıta almaısyń, onyń ústine, qansha baǵalasam da, tabynbaıtyn jazýshym jáne birtalaı kemshin pikirim bar, máselen, «Botagózdiń» sońǵy taraýlaryndaǵy shartty jasandylyq, dáp osy arada byqsytyp jatý orynsyz, ol zamandaǵy meniń eń úlgili jazýshym – Muhtar Áýezov bolatyn, Sábıt Muqanovtan ólsheýsiz joǵary sanaımyn (qazir ekeýin teńgermesem de, «Ómir mektebiniń» aqyrǵy bettersiz Birinshi kitabyn «Abaı jolynyń» alǵashqy tomymen qatarlas klasıka retinde tanımyn). Sonymen, kózi tiri, ári dańqty jazýshymen alǵashqy kezdesý – mereke ispetti úlken oqıǵa boldy.

Arada eki-úsh kún ótkende ýnıversıtettegi dáristerimiz bastalǵan. Áýelgi sabaq – til-ádebıet jáne jýrnalısıka bólimderiniń jetpis bes stýdenti jınaqtalǵan úlken aýdıtorıada ótkerildi. KPSS tarıhy. Men mundaǵy balalardyń ilkide qatarlas túsip, birge jumystaǵan eki-úsheýinen basqasyn tanymaımyn. Biraq bári derlik ózim qatarlas, órimdeı jas. Tórt-bes qyz ǵana kórindi, qalǵany árqıly, kóbine tym jupyny kıingen jigitter. KPSS tarıhynyń mamany – mánerlep, nyǵyz sóıleıtin, belgili kisi eken, biraq sabaǵyna qaraı, dárisi de qyzǵylyqsyz shyqty. Qyryq bes mınýttan soń úzilis. Mine, osy kezde kórdim, áýelgi bir qatardan aldyńǵy kúngi qara bala kóterildi, sol zamanda «velvetka» atalatyn, qońyr barqyt keýdeshesi bar. Men ortadan shyqqansha, qarsy, betpe-bet kelip qalyppyz. Birden-aq qol usynyp amandastym. «Aldyńǵy kúni Sábıt Muqanovpen kezdesýde boldyńyz ǵoı deımin?..» Moıyl kózin tóńkere, maǵan baıyptaı qarady. «Iá boldym»,  – dedi súlesoq keıipte. «Óte jaqsy sóıledińiz», – dedim. Rızashylyqpen, beıqam jymıdy. «Siz?..» «Men... burynyraq qabyldanyp, jumysta basqa jaqta bolyp edim.» «A-a.. medalıs...» – dedi jadyraı kúlip, ıyǵymnan qaqty. Ábish – Muhtar. Maǵaýın – Kekilbaev... Sońynan baıqadym, orta mektepti altyn, kúmis medalmen bitirip, «eńbeksiz» oqýǵa túsken balalardy keıingi, qatań synaqtan ótip qabyldanǵan stýdentter tym unatpaıdy eken, syn kózimen qarap, ózderinen eshqandaı artyqshylyǵy joǵyn, tipti, kemshin túspegin áıgilegisi kelip turady eken. Ábish meni birden-aq ish tartyp, rıasyz peıil tanytty. Bir topta ekenbiz, budan bylaı kóbine qatar otyryp, erkin áńgimelesip júrdik. Aıtpaqshy, keshegi kezdesýde jaqsy sóılegen qubaqan jigit te sol kúni bizdiń aýdıtorıadan tabylǵan. Sál keıinirek tanystyq, jýrnalısıka bóliminiń stýdenti, esimi – Nurmahan Orazbekov; orys basqan Rýdnyı qalasy, metalýrgıa zavodynda eki jyl jumys jasap kelgen eken, bizden nebári úsh jas qana úlken, alaıda, ómirdi tanyǵan, saqa jigit bolyp kórindi.

Kóp uzamaı, osy úsheýimizdi jáne kýrstas basqa da balalardy birjola jaqyndastyrǵan tótenshe oqıǵa boldy. Fakúltet komsomolynyń jyldyq, esep berý – saılaý jınalysy ótkizilmek. Fılologıa jáne jýrnalısıka bólimderiniń orysy men qazaǵy shamalas jeti júz elý stýdentiniń basym kópshiligi úlken akt zalyna shoǵyrlanǵan. Jınalys oryssha bastaldy, esepti baıandama orys tilinde jasaldy, jaryssóz taǵy da orysqa ketip barady. Men yza, renishim ishime syımaı, sóz suradym. Úsh-tórt kisiden keıin tıdi. Qazaqsha sóıleımin, dep bastadym. Oryssham jetip tursa da ana tilimde aıtar edim. Osynda otyrǵan stýdentterdiń basym kópshiligi – qazaq bóliminen. Bizdiń oqý ornymyz – Qazaq ýnıversıteti atalady. Elimiz – Qazaqstan, Qazaq respýblıkasy. Al manadan beri bir aýyz qazaqsha sóz estimedik. Eger qazaq tili sonshama qajetsiz bolsa, biz nege qazaq bólimderi atalyp, qazaqsha oqyp jatyrmyz? Komsomol sekretary – orys fılologıasy, ekinshi kýrsqa jańa shyqqan Ádilbek degen aqquba, kórikti jigit eken. Jańylmasam, soıy – Saýytbekov. «Ol bylaı ǵoı», dep, taza qazaqsha sóz qystyryp edi, «Sózimdi bólmeńiz, – dedim. – Berilgen bes mınýttan aspaımyn. Jáne meniń bar aıtqanymdy orysshaǵa aýdarmańyz. Ózimizdi ózimiz túsinip alsaq ta jetedi». Bul Ádilbek, keıin ańdadym, óte bir daryndy, jasyna jetpeı aqyly tolysqan, baıypty, salaýatty jigit edi, ýnıversıtetten soń orys ádebıeti kafedrasynda qaldyrylǵan, arada eki-úsh jyl ótkende, KGB-nyń qatysymen, shovınıs áriptesteri uıymdastyrǵan kóldeneń jalaǵa ushyrap, segiz jylǵa sottalyp, sodan birjola joǵaldy. Osy Ádilbek endi maǵan ıshara jasady da, orys jaǵyna bir aýyz túsinik berdi, bizdiń qatarymyzǵa jańa qosylǵan stýdent óziniń ana tilinde sóıleıdi jáne orysshaǵa aýdarýdy qalamady, dep. Men budan ári, biz qazaq bolǵandyǵymyz úshin, osy ýnıversıtet qabyrǵasynyń ózinde kóptegen kemshilik jaǵdaıda júrip jatqanymyzdy aıttym. Eń basty kesel – orys bólimi stýdentteriniń astamdyǵy. Áýelde, anaý kúngi aýyl sharýashylyq jumystarynda baıqadym. Men úzdik oqýshy retinde ýnıversıtetke emtıhansyz túsken edim. Qatarlas qazaq balalary da solaı. Eshkimnen kem emespiz. Alaıda, orys tildi jigitter men qyzdardyń bizge áldebir muhıt aralyndaǵy jabaıylar sıaqty, tym joǵarydan qaraǵanyn kórdim. Árneden syltaý taýyp, kemitkisi, qorlaǵysy kelip turady. Ulttyq namysqa tıgen jaǵdaılar da ushyrasty. Ol – dalada, erkin ómirde bolsa, ýnıversıtet aýmaǵynda da dáp osylaı. Orys bóliminiń jigitteri keýdelep júredi, dálizde qarsy kelseń, jol berýiń qajet sıaqty, qaǵyp, soǵyp ótedi, qyzdary qashanda mazaqqa beıim, kóbine keketip, muqatýǵa áýes. Túıindep aıtqanda, biz Sovet Odaǵynyń teń ququqty azamaty bolmaı otyrmyz, búgingi, bastan-aıaq orys tildi jınalysymyz sonyń naqty aıǵaǵy, dedim. Osydan soń ıý-qıý bastalyp ketti. Zalda emes, minbede. Bizdiń kýrstas jigitter qatar-qatarymen, birinen soń biri sóılegen. Keıinde orta jolǵa jetpeı, turmys jaǵdaıymen, álde basqa bir sebeppen oqýdan ketken, boıy ortadan bıik, ıyqty, aqquba jigit bar edi, atyn umytyppyn, Aqbergen sıaqty, aldymen sol shyqty. Meniń sózimdi odan ármen, biraz jerge aparyp tastady. Odan keıin Seıtjanov Baqyt – qazbalaı sóılegen. Úsh, álde tórt kisiden soń Ábish. Bar sózi keıis, túńiliske quryldy, mundaı ahýal zań, tártip aıasy turypty, adamgershilik moralǵa syıyspaıtynyn aıtqan. Taǵy eki-úsh jigitimiz. Aqyry Nurmahan Orazbekov. Qazaqsha bastap, orysshaǵa kóshti. Jetkizip aıtqan. Adam balasy, onyń ishinde álemniń aldynda turǵan sovet azamattarynyń quqyqtyq teń jaǵdaıda bolýy shart ekeni, bul másele SSRO Konstıtýsıasynyń ózinde bekitilgeni, Lenınniń uly orystyq shovınızmdi aıyptaǵan sózderi. Nurmahan aıaqtaǵan kezde jıynnyń ár tusynan árqıly daýystar shyǵyp jatty, endi oraısyz áńgimege joǵarǵy kýrs stýdentteri de aralasatyn sıaqty. Jınalystyń bıik sahnadaǵy, fakúltet basshylary hám ýnıversıtet partıa uıymynyń ókilderi otyrǵan tóralqasynda úlken abyrjý baıqalǵan. Nurmahannyń sózine jalǵas sybyr-kúbir, azǵana tynystan soń Ádilbek jalpy jurtty tynyshtyqqa shaqyrdy da: «Bizdiń fakúltettiń  bıylǵy jańa tolqyny – asa jaýynger eken, sózderi orynsyz emes, biraq sabyr kerek!» – dep qazaqsha bastap, orysshaǵa kóshti de, jýrnalısıka bóliminiń aǵa oqytýshysy, fakúltet partıa uıymynyń búro múshesi dep tanystyrǵan qartamysh, myrjıǵan qazaqqa sóz berdi, esimi – Zeınolla Turarbekov eken. Partıa qaıratkeri ezip-myjyp, uzaq sóıledi. Álbette, qazaqbaıskıı aksentpen, oryssha. Daýys kótergen joq, urysqan, zekigen joq, biraq aldyńǵy sóılegen balalardyń báriniń de ómirlik tájirıbesi joq, kókórim jastyǵyn, ınternasıonaldyq sana-sezimderiniń áli de jetispeı jatqanyn ashyp kórsetti. Osy turǵyda, partıa tarıhy, marksızm klasıkterinen dáıekteme ala otyryp, qanshama úlgili nasıhat, ǵıbratty keńes aıtqan. Tyńdaǵan eshkim joq, mynaý naǵyz sumyraı, satqyn eken dep otyrmyz. Aqyry, sóılep bitti. Bul kezde saǵat túngi on ekige taqap qalǵan. Komsomoldyń esep berý – saılaý jınalysy adyra qaldy. Esebi – jartylaı, saılaýy bastaýsyz. Budan ári sozsa, tańǵa ketpek. Ádilbek qasyndaǵy úlkendermen azǵana keńesti de, buryn bolmaǵan jaǵdaı eken, jınalystyń ekinshi bóligin kelesi keshke kóshirdi. Erteńine tańerteń sabaq ústinde, bizdiń kýrsqa birneshe oqytýshy kelgen. Bári derlik tanys muǵalimder. Ótken jınalysta sóılegen jeti-segiz bala, árqaısymyzdy leksıadan alyp shyǵyp, jeke buryshtarda arnaıy áńgime ótkerildi. Áýezi belgili. Kinálamaıdy. Biraq maqul da emes. Bóten sózdiń qajeti ne. Internasıonalızm – ıgi qubylys, artyqsha kúsh. Búlinip jatqan eshteńe joq. Áldenendeı kinárat bolsa, dabyrasyz jóndelýge tıis. Komsomol jınalysynyń búgingi jalǵasy yń-shyńsyz, tynysh ótýi kerek. Aqyldy bolyńdar. Sonymen, bar áńgime támamdaldy. Keshki jıynymyz uıymdasqan túrde, tezinen atqaryldy. Ótkendegi daý-damaıdyń elesi de joq. Eń úlken jańalyq – bizdiń ishimizdegi basbuzar jigitterdiń biri Nurmahan fakúltet komsomol komıtetiniń múshesi bolyp saılandy. Sonymen qatar, eńbek maıdanynan ótken saqa jigit esebinde erekshe sanatqa alynsa kerek, tıesili mekeme áldeneshe ret tárbıelik keńeske de shaqyrǵan sıaqty, jaı-japsaryn anyq bilmeımin. Ábish te, men de jalǵas kúnderde eshqandaı qysasqa ushyraǵamyz joq. Biraq esepten shyqpasaq kerek, syrttaı, alystan baqylaý jasalýy ábden yqtımal. Ol zamanda, sovetter aýqymynda baǵymsyz, beısaýat kisi joq.

1957 jyl, 14 oktábr – bizdiń tanystyq, dostyǵymyzdyń basy bolǵanymen, meniń Ábishti alǵash kórýim emes eken. Keıinirek aıqyndaldy, áýelgi bilisim – birshama burnaǵa ketedi eken. 1950 jyl, bizdiń otbasy Semeı, Shubartaý aýdany, ortalyqtan elý shaqyrym jerdegi Alǵabas kolhozynda turamyz. Jaz ortasynda aýylǵa kóshpeli avtoklýb keldi. Ashyq aspan astynda, kolhoz keńsesiniń qabyrǵasyna ilingen appaq ekranda «Jambyl» degen jańa fılm kórsetilgen. Kıno bastalǵan bette «Sary-Arqa» men «Sarjaılaý» kúńirene shalqydy. Sodan sońǵy kórinis, dabyraly jıynda maǵnaly, mándi jyr aıtqan ortalyq keıipkerdi ekpindeı tolǵaǵan jas aqyn bet qaratpaǵan. «Áı, anaý baıdyń aqyny Jambyldy jeńip ketti!» – dedi meni aldyna alyp otyrǵan úlken ákem Maǵaýıa daýystap. Basqa jurt ta dabyrlasyp jatyr. Baıshyl aqyn – ol kezde jap-jas, arýaqty Ǵarıfolla Qurmanǵalıev ekenin keıinde baıyptadym. Men úshin budan góri mándirek jaǵdaıat – fılm aldynda kórsetilgen kınojýrnal bolyp shyqty. Mańǵystaý degen alys aımaqtaǵy eskilikti zırattar. Japyrlaǵan, tozǵan mola emes, qubyla túrlenip, qatar-qatarymen boı túzegen ásem kúmbezder, árqıly ǵajaıyp oıý, órnekter bederlengen eńseli qulpytastar. Ózgeshe sýretterdiń bir tusynda aldyńǵy qatarǵa men quralpas jas bala shyqty. Álde taqpaq, álde jyr, bálkim, qara sóz, tógilip tur. Aryda aıdyndy kúmbez, qasynda ózinen áldeqaıda bıik, ásem órnekti, myǵym qulpytas. Bala óte erkin, bar sózdi óz janynan shyǵaryp turǵandaı ójet keıipte. «Áı, myna bala bizdiń Muhtar sıaqty eken, ǵumyr-jasy uzaq bolsyn!» – dedi meniń atammen dos-jar Ahmetjan degen aqsaqal. Qasıetti Babań – Baıǵotan bıdiń urpaǵy. Ol zamanda qazaqtyń bir-birine tileýlestigi, ásirese, mektepte jaqsy oqıtyn balalarǵa súıinishi erekshe bolatyn. Mine, meniń esimde qalǵan, sýrette emes, jyljymaly, tiri keıipte júzin kórgen on jasar qara bala – keıingi Ábish Kekilbaev eken. Mańǵystaý muralaryn zertteýge kelgen áldebir ekspedısıa kınoǵa túsirip áketkenin biledi, sońynda jurttan estigen, biraq ózi kórmepti. Qazaq dalasynyń ekinshi qıyryndaǵy, aqyry qalamdas, qanattas bolýǵa tıis Muhtar Maǵaýın kóripti. Bul kıno-kadr, ókinishke qaraı, sol beti joǵalǵan eken, keıinde Qazaqfılmde bas redaktor bolyp júrgen kezinde arhıvten qanshama izdestirse de tabylmapty. Óziniń jazǵan, jazbaǵanyn bilmeımin, Ábishtiń bolashaq ǵumyrynyń jurtshylyq aldyna shyqqan áýelgi bir jarıa kórinisi týraly aqıqat kýálik bere ketý meniń úlesime tıgendeı.

Sol alǵashqy kúnnen bastap-aq Ábish ekeýimiz jarastyq taptyq. Jubymyz jazylmaıdy. Sabaq ústinde. Biraq turaǵymyz bólek. Ol Vınogradov kóshesindegi jataqhanada, men – 1-lınıa atalatyn (qazirde Baızaqovtan keıingi) kóshede, aýylsharýashylyq jumystarynda birge bolǵan, ekonomfakta oqıtyn Áıtimbek degen jigit, jáne taǵy bir bala – dúmdeı orys kempiriniń esigi bólek, tapaltaq bólmesin jaldaǵamyz. Ábish ekeýimiz keıde sabaqtan soń úıge qaıtpaı, kóshede júrip qalamyz. Men áýelgi aptalardan bastap, Pýshkın atyndaǵy Ortalyq kitaphanadan berik oryn tepkem. Otyzynshy jyldardaǵy «Qazaq ádebıeti» men «Ádebıet maıdany» jýrnalyn tekseristep jatyrmyn. Kóp uzamaı, osy qatardaǵy eskilikti kitaptarǵa, orystyń tosyn ádebı jýrnaldaryna tústim. Al qazaqy basylymdardy súze qaraǵanda, basqa bir áýen. Shyǵarmalardyń sapasy óte tómen, bala kezimnen meniń júregimde dyq bolyp kelgen 32-33-jylǵy asharshylyqtyń elesi joq, onyń esesine 37-38-jyldardaǵy jappaı qaralaý naýqany aıryqsha kórinis tapqan eken. Páleli-jalaly bylǵanysh maqalalar. 30-jyldar ádebıetindegi bar jańalyq – osy ótken jylda ǵana aqtalǵan, endi aıryqsha nasıhattala bastaǵan Sáken Seıfýllınniń, Beıimbet pen Jansúgirovtyń ázirshe baspaǵa úlgermeı jatqan shyǵarmalary da bar. Bir kúni Ábishke aıttym: Seıfýllınniń «Qyzyl aty» – asharshylyq týraly jazylypty degen daqpyrt beker eken, múlde basqa dep, tuspal da emes, bósteki sóz dep, mazmundap bergenim esimde. Taǵy da basqa hıkmetter. Adam jas kezinde azǵana biliminiń ózin kópke jarıa etkisi kelip turady ǵoı. Onyń ishinde bizdiki – ádebıettiń ótkeni men búgini týraly keńes. Ábish men ashqan «jańalyqtardy» qyzyǵa tyńdaıdy, óziniń kitaphanashyldyǵy joq. Jańadan jazǵan óleńderin oqıdy. Bul ádemi, sol kezdiń ózinde kemel jyrlary ázirshe baspa betine jol ashpaǵan, onyń esesine «Lenınshil jas» gazetiniń betinde árqıly turmystyq maqalalary basylyp turady. Onyń ishinde Mańǵystaýdan qatarlas kelip, ınstıtýtqa túsken bir aýyldasynyń oqý esebine seıil-serýenge boı uryp, aqyry elge qaıtqany týraly, ǵıbratty maqalasy bolyp edi. Ázirshe kórkem prozaǵa qadam salmaǵan. Men bala kezimnen óleńmen áýestenbedim, onyń esesine úlken jazýshy bolam degen senim bar, tek daıyndyq jetpeı jatqandaı; bul kezde árqıly syn maqalalar jazam, Abaı tekstologıasy týraly birshama dáıekti zertteý jasadym, eshqaısyn eshbir gazet qabyl kórmegen. Osyǵan oraı bizdiń kýrsta Ábish tanymal qalamger esebinde, men – jazý ataýlydan tys, bilimdar stýdent sanatyndamyn. Ekeýimizdiń de jasymyz on jetiden jańa asqan, kóp uzamaı on segizge aıaq bastyq, biraq ózimizdi tym eresek sanaımyz, eń bastysy – senim mol, búginimiz – kelisti, bolashaǵymyz – ǵajaıyp kórinedi. Ábish óz ortamyzdaǵy dáribine qaramastan, tym bıazy, beıbit, súlesoq, al men kókirektep turatyn bolsam kerek. Minezimiz úılespeıdi, biraq sonshama túsinisti tatýlyq bar. Ekeýimiz qysqy salqyn  kúnderde tońazyp ta qalady ekenbiz, mundaıda áldebir ashanada boı jylytamyz, sodan soń Ábishtiń jataǵyna bas suǵamyz, bizben kýrstas Baqyt Seıtjanov, Turǵanbaı Dildábekov, Dıdarbek Ramadanov, Marat Nurǵalıev degen, keıinde árqıly taǵdyr, árqıly jaǵdaıda ǵumyr keshken jaqsy jigitter boldy. Álbette, bar áńgimemiz – ádebıet tóńireginde. Qol bos kúnderde men Ábishti kóbine kınoǵa súıreımin. QazPI-de Altyn deıtin, naǵashy ápkem boldy, ákeden erte aırylǵan, bar jaǵdaıy bizdiń shańyraqtan, Ábishti aıryqsha jaqsy kóretin, qashan barsaq ta, azdy-kópti máziri daıyn, bir joly manaǵy jigitterdiń ishinde Turǵanbaımen qosa, arnaıy qonaqqa shaqyrǵany bar.

Alǵashqy jyl, qaıtkende aýyldy saǵynamyz. Kóktem týar-týmasta men ańqam keýip, Sary-Arqanyń qymyzyn izdeı bastadym. Bazarǵa túsedi-mis, biraq kók sý bolady eken, eń durysy – Panfılov parkindegi jazǵy restoran dep estidik. Shirkin, qymyz-aı, deımin men. Qymyz degen ne, shubatty aıtsańshy, deıdi Ábish. Shubat degen – túıeniń ashytylǵan súti, bizdiń aýylda sırek te bolsa ushyrasatyn, túıe-qymyz deıdi, dáp osyǵan jýyq, suıqyltym syıyr-qymyz degen de bar, amalsyzdan shyqqan, naǵyz qymyzdyń jóni bólek qoı, deımin men. Shubatpen salystyrýǵa kelmeıdi, deıdi Ábish. Ádette eshqashan daýlasyp kórgen emespiz, bul joly da árkim óz pikirinde. Ekeýimiz de oń ekenbiz. Sary-Arqanyń qymyzy aıryqsha, al Mańǵystaýdaǵy qymyz, álbette, jerdiń shóbine baılanysty suıqyldaý keledi eken, osyǵan kerisinshe, Sary–Arqanyń shubaty – kópirshigi mol, ashqyltym tárizdi; al keıinde násip boldy, Mańǵystaýdyń shubaty kórer kózge ǵajaıyp, appaq bal sıaqty úıirilip turady, denge – saýlyq, tánge – qýat. Álbette, qazaqtyń qymyzy da, shubaty da álemde teńdesi joq sýsyn, ári tamaq. Aqyry bir kúni parktegi jazdyq restoranǵa qymyz túsipti degen habar jetti. Jeksenbi bolsa kerek, Ábish, Baqyt, Turǵanbaı tórteýimiz týra attandyq. Ras eken. As alǵamyz joq, qalaýymyzsha qymyz keltirdik. Qyrda ósip, qymyzǵa úırengen kisiniń dám-túısigi kirpıaz, qatesiz bolsa kerek, men bar muratym ornyna kelgendeı, raqattana, syzdyqtaı soraptap otyrmyn, Ábish maǵan synaı, jymıa qarap qoıady, keler mezette: «Jaqsy qymyz eken», – dedi, árıne, shubatyna jetpeıdi, meniń kóńilim úshin aıtqany. «Sary-Arqanyń qymyzynan tómen, – dedim. – Áıtkenmen, táp-táýir, aldanyshqa jaraıdy». Tórteýimizge tórt grafın quıǵyzǵan edim, soza tartyp, taýysa almaı, birtalaı otyrdyq. Shyndyǵynda, tórt shıshanyń ekeýin men ishsem kerek, aqyry masaımasaq ta, tym kóńildi jaǵdaıda stol basynan kóterildik. Ol kezde arnaıy estradasynan senbi, jeksenbi kúnderi árqıly konsert, tipti, ataýly operalardyń tutas bir bólimderi qoıylatyn park ishinde tynystadyq, álde sheteldik kınofılmderge bardyq, bálkim, ádebıet tóńiregindegi taýsylmas áńgimemen saıada otyrdyq – naqty esimde joq.

Tym uzaq kóringen alǵashqy kýrs ta ótkerildi. Ábish ekeýimiz jazǵy sesıany dekannyń ruqsaty boıynsha, mezgilinen buryn tapsyryp, maı aıynyń sońyna taman óz aýyldarymyzǵa qaıttyq. Eki qıyrdan eki-úsh ret hat almastyq. Jazdyq demalys ótkerilip bitpeı-aq, keıingi jyldarda, tipti, oqý bite salysymen aıdaıtyn, mindetti aýyl sharýashylyq jumystary bar. Ádette «Tyń ólkesine» jiberedi. Barmaı, boı tasalap qalǵan stýdent jataqhanadan nemese stıpendıadan aırylady, ekeýinen birdeı qaǵylýy da múmkin. Aýylǵa keterde dekanattan suraǵanbyz, mezgildi meje – ıýl aıynyń sońyna qaraı, ekeýimiz eki jaqtan kelip jettik. Sóıtsek, emtıhannyń aqyrǵy kúnderinde áýelgi merzim qysqaryp, osy aıdyń on besinde bútkil ýnıversıtet stýdentteri Aqmola oblysyna arnaıy taýar eshelonymen, eki-úsh lek bolyp attanyp ketipti. Dekanat bizge keshiktińder dep kiná qoıa almady. Fakúltettiń barǵan jeri naqty belgili, artynan ózderiń qýyp jetińder degen. Mynaýsy tipti qıyn boldy. Sóıtip, ári-sári, abdyrap turǵanda, Ybyraıym aǵaı Mamanov kezdese ketkeni. Baıaǵy Jetisýdan áıgili, 1899 jyly jańa úlgidegi «Mamanıa» mektebin ashqan, 1914 jyly romanǵa báıge jarıalaǵan ataqty alpaýyt Maman – Turysbek, Esenǵul urpaǵy. Eńsegeı boıly, tolyqsha kelgen, salmaqty, sabyrly kisi edi. Ótken eki semestr boıy «Qazirgi qazaq tili» páninen dáris bergen. «Sender qaıdan júrsińder?» – dedi bizdi kórgende qýanyp ketip. Solaı da solaı. «Tipti jaqsy bolypty...» Sóıtsek, fılologıa fakúltetiniń  oqý programmasy boıynsha, osy jazda ýnıversıtet stýdentteriniń bir toby fólklor-til taný ekspedısıasyna barýǵa tıis eken. Dekanattyń salaqtyǵy ma, basqadaı jaýapsyzdyq pa, bul sharaǵa mindetti Ybyraıym aǵaı ýaqtyly habarlanbaǵan, endi ıen qalǵan ýnıversıtetten kezdeısoq stýdentter tabý úshin kelgen beti eken.

Sonymen, Ábish ekeýimiz, oılamaǵan jerde, óz turǵymyzdan qaraǵanda, asa mańyzdy ǵylymı ekspedısıanyń músheleri boldyq ta shyqtyq. Ybyraıym aǵaı sol kúni me, álde buryn, nemese keıin be, taǵy úsh stýdent tapqan eken. Eki qyz jáne bizden joǵary kýrsta oqıtyn, keıinde belgili aqyn Eslám Zikibaev. Bular Jambyl oblysyna bólindi. Ábish ekeýimiz – Ońtústik Qazaqstanǵa. Sóıtip, arada kún ozbaı, attanyp kettik. Jetekshimiz birer aptadan soń Sary-Aǵash kýrortyna baryp jatpaq, keıinirek, sońǵy bir kúnderi arnaıy burylyp, áýelgi esebimizdi tapsyrý kerek.

Eń áýeli Túrkstanǵa kelip tústik. Baǵzy bir zamanda Qazaq astanasy bolǵan qasıetti Túrkstan. Ol kezde bizdiń tarıhı biligimiz tapshy, eń negizgi nysanamyz – Áziret-Sultan – Hoja-Ahmet Iasaýı kúmbezi. Keshkilikte qala ortalyǵyndaǵy meımanhanaǵa kelip ornalastyq. Shatyrly, jalǵyzqabat, uzynshaq úı eken. Onshaqty ǵana nomeri bolsa kerek. Bizge eki kisilik, jaıly, keń bólme tıdi. Qyzmet kórsetýshiler – ózbek, qazaǵy aralas áıel, erkek, túr tulǵasy jupyny, júris-turysy da sypaıy. Báriniń de tili qazaqsha. Shaı alǵyzyp ishtik qoı deımin. Birden baıqalǵany – radıo ózbekshe saırap tur. Sońǵy habarlar jáne qulaǵymyzǵa tosań estilgen árqıly, shýyldaq án. Ol kezdegi Túrkstannyń ózgeshe jaǵdaıyn erteńine, kóshege shyqqanda ańdadyq. Halqy aralas eken, biraq ala taqıalar kóbirek. Bazar qaıda dep surastyq. Tym taqaý, birer oramnan keıin. Bizge bazardyń ózi emes, onda ushyrasýǵa tıis úlken kisiler kerek. Alaıda, bul arada qazaq az, ózbek shaldary basym eken. Kóbine sóresiz, tyqyr jerge úıilgen ala qarbyz ben sap-sary, kógiljim, torlama keıipti, sopaqsha, úlken qaýyndaryn saýdalap otyr. Kózimiz tartqanymen, áýeli ózimizdiń birli-jar aqsaqal, qarasaqal kisilerimizben tildestik. Jartymdy áńgime shyqpady, onyń esesine jasamys bir kisi týra jol siltegen. İrgedegi Shornaq deıtin aýylda Ábdireıim degen qarıa bar, aqyn, bilimdar kisi, sóz qýyp júrseńder, túgelin sodan tabasyńdar, degen. Aqyn bolsa, aqsaqal bolsa, odan artyq ne kerek. Jón-jobasyn aıqyndaǵan soń, erteń shyqpaq boldyq. Taqaý bir tusta Áziret-Sultannyń kók kúmbezi kúńirenip tur. Bul kezde kún qaq tóbege kóterilgen, qapyryq ystyq, ári shóldep baramyz. Meımanhanaǵa qaıtýǵa týra kelgen. Ábish úlken bir sary qaýyn tańdap aldy. Munda jemis ataýly Almatymen salystyrǵanda, tym arzan eken. At basyndaı qaýynymyz nebári úsh somǵa tústi. Saýdalaspadyq. Bálkim, eki somǵa berer edi. Kóp uzamaı on ese usaqtaǵan, anyǵy – qymbattaǵan aqsha ǵoı, úsh somymyz otyz tıynǵa teń. Shyn narqyn sodan bilińiz. Meımanhanaǵa oralyp, raqattana otyryp qaýynymyzdy jep, shól qanyp, ári toǵaıyp alǵannan soń bógelmeı, Kók kúmbezge tarttyq.

Alǵan áser, tolqyǵan kóńil jaıyn táptishtemeı-aq qoıaıyn. Ótken dańqty, saltanatty tarıhymyzdyń búginge jetken bir kóleńkesi. Áziret-Sultannyń taqaý tóńiregi, tizeden dep aıtpaıyn, tobyqtan asatyn, maılaqy, usaq, sary topyraq, aıaq basqan saıyn kúrp etip, kóteriledi, dál irgede, oq shalym jerde omyraıa qulaǵan shaǵyn kúmbez, odan beride – mujylǵan, tozǵan, árqıly toqal qabyrǵalar jurnaǵy, keýdesi bıik aspanı Áziret-Sultannyń ózi jat jurt, elsiz ıende jetim qalǵandaı, muńdy, zarly kórindi. Ásem órnekti, kógildir qabyrǵalardy jaǵalap, ońdy-soldy aınalyp, birtalaı júrdik. Keıinde Ábishtiń áldeqalaı jazǵany bar. Biz tóteleı kelgen taraptan basqa, qarama-qarsy tus birshama tazartylyp, soqpaq arshylǵan eken. Shań qaýyp, topyraq jaldap jetken jolymyz eńseli, elbir bolsa, qaıtardaǵy ashyq jolymyz basqasha, unjyrǵamyz túsip, muń arqalap shyqtyq.

Erteńine Shornaqqa jettik. Surastyryp, izdegen úıimizdi ońaı taptyq. Úsh bólmeli toqal tam, eskirip mújilgen alasa dýal, ishki irgede sýarmaly, qýań jerde shaǵyn qaýyndyq. Ábdireıim aqsaqal – jasy alpystan asqan, shoqsha saqal, sarǵysh óń, ıman júzdi qart eken. Arnaıy izdep kelgen balalardy qurmetpen qabyl aldy. Áýelgi shaı ústinde-aq kól kósir áńgimeniń tıegi aǵytylǵan. Aqsaqaldyń úıinde úsh kún jattyq. Qanshama hıkaıa, óleń-jyr, qıssa dastandar. Biraz sózimdi Akademıaǵa tapsyrdym, dedi aqsaqal. Tapsyrmaǵan nusqalardyń ishinen Aqtaban-SHubyryndy zamanǵa qatysty áıgili «Qarataýdyń basynan kósh keledi» tolǵaýyn jazyp aldyq. Birshama uzaq jyr. Tobyqty Topysh aqynnyń sózi dep edi. Men keıinirek, úshinshi, álde tórtinshi kýrsta jańadan kóshirip, Ábish ekeýimizdiń atymyzdan Ǵylym Akademıasyna ótkizgen edim. Arnaıy zerttegen emespin. Sonymen qatar, Ábdireıim Baıtursynuly «Alpamys» jyrynyń jańa bir nusqasyn arab jazýymen qaǵazǵa túsirip, Ádebıet ınstıtýtyna tapsyrǵan eken. Bizge keıbir shýmaqtaryn jatqa aıtyp otyrdy. Biraq bul – Alpamystyń aqyry emes, dedi. Kelesi hıkaıalar batyrdyń urpaqtarymen jalǵasady. Men budan qyryq jyl buryn, Kishi júz Ákimgereı aqynnyń áldebir jıyn-toıda eki kún qatarynan jyrlaǵanyn estip, keıin aldyna baryp, qaıyra pysyqtap, úırengen edim, endi kóp jeri jadymnan shyǵyp ketipti, osy qysqa qaraı, alańsyz, qaptal otyrsam, bes-alty aıda túgendep shyǵar edim, degen. Arasynda birer shýmaq úzigi, jekelegen kórinisteri bar, bastan-aıaq qara sózben baıandap berdi. Bul dastanda Alpamys urpaqtary aǵaıyndas ózbektermen odaqtasyp, pil mingen moǵol áskerine qarsy soǵysady, jaýyn jeńip, ózbekterdi bar páleden aman alyp qalady. Keıinde men bul ózgeshe maıdan – Uly Moǵul ımperıasynyń dáýirlegen zamany, Shah-Jahan padıshahtyń tusynda murager patshazada Áýrengzab pen Buhar handyǵynyń arasyndaǵy almaǵaıyp soǵys, aǵaıyndas jurtqa kómekke júz myń ásker attandyrǵan Salqam Jáńgirdiń Balh joryǵy ekenin aıqyndaǵan edim. Ol kezde, árıne, ózgeshe jyrdyń tereńnen tartqan tarıhı negizderi týraly baılam joq, biraq ózgeshe epos týraly derek bere ketý paryz sıaqty kóringen. Túrkstanǵa qaıtyp oralǵannan soń Ábish ekeýimiz eki buryshta jazýǵa otyrdyq. Ábish keńinen tolǵanyp, Túrkstan, Áziret-Sultannan bastap jazýǵa kiriskende, men nebári úsh bettik, habarlama sypatty maqalany támamdap qoıǵan edim. Sońyna Ábishtiń aty-jónin, sodan soń ózimdi tirkep, aldyna tarttym. Ábish jumysyn tejedi de, jedel sholyp shyqty. Sodan soń rızashylyqpen kúlip, tamasha jazypsyń, degen. Men tym aryǵa ketip qalyppyn, osylaı bolǵany jón, dedi de, óziniń atyn syzdy. Jalǵyz shapqanyń jón, degen. Ádebıet tarıhymen aınalysyp júrsiń, seniń qolaıyń, degen. Men aıttym, bul – men ashqan jańalyq emes, jyrdyń jańa nusqasyn ekeýimiz birge taptyq, eger maqalany sen jazsań, meniń atym qalyp qoıý kerek pe, kim tańbalasa da, ekeýimizge ortaq jaǵdaıat, dedim. Áıtpese jiberip qajeti joq, dedim. Ábish maǵan qadala qarap azǵana otyrdy da, óziniń esim-soıyn menen keıin tirkep jazdy. Men sol arada maqalany qaıyra, tazalaı kóshirip shyqtym. Sol kúni poshtaǵa baryp, «Qazaq ádebıeti» gazetine joldadyq. Bul maqala jaz ótip, kúz ótip, qys túsken soń, ózimiz de umytýǵa jaqyndaǵan shaqta, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń jańa jyldyq, alǵashqy sanynda jarıaǵa jetken edi. Sol beti, aıaq asty qalýy da múmkin eken, keıinde bilgenimizdeı, gazettiń beldi qyzmetkeri, zerdeli ádebıetshi, ol da túrkstandyq Rahmanqul Berdibaevtyń qolyna túsipti. Mundaı maqala Ábish úshin úırenshikti jaǵdaı, al meniń esimim baspasózge shyqqan eń alǵashqy kórinis, on segiz jasta jazylǵan, jurt aldyna jetken alǵashqy eńbegim boldy; keń joldy, uzynshaq bloknottyń úsh betin kóldeneńdeı toltyrǵan, qaralaı, shyn mánisinde izinshe, tazalaı kóshirgende eshqandaı ózgeriske túspegen qoljazba nusqasy meniń Almatydaǵy arhıvimde, alǵashqy áńgimeler, alǵashqy ádebı maqalalar qatarynda saqtalyp tur. Eń sońǵy oramynda Ábishtiń qoly, qara qaryndashpen jazylǵan, bul jaǵdaıatqa Ǵylym Akademıasy nazar aýdarýǵa tıis degen sóılem bar.

Ábdireıim aqsaqalmen úsh kún, úsh túndik keleli keńesten soń bar isimiz baısal tartqan. Osyndaı jańalyq ashtyq degen balalyq masat, Áziret-Sultandy, Túrkstandy kórdik, jańa jer, elimizdiń bir pushpaǵyn tanydyq degen mereıli kóńil. Topyraǵy kıeli Túrkstanda taǵy bógeldik. Qımaımyz. Áýelgi kezekte Syr-Darıanyń jaǵasyna shyqtyq. Men úshin es bilgennen ańyz edi. Bizdiń jurtta meılinshe taza, móldir sýdy «Syrdyń sýyndaı» dep áspetter edi. Sábıt Muqanovtyń bir kitabynda áldenendeı syrqatqa ushyraǵan sulýdyń aýyr halde Syrdyń sýyn iship ólsem degen tilegi bolady, aqyry, tústiktegi tórkinine jetkerilip, Syrdyń sýyn ishkennen soń qulan-taza aıyǵyp ketetini bar. Syrdyń boıy nesheme ǵasyr boıy qazaq halqynyń ustyn-tiregi, qutty mekeni boldy. Jazda Arqaǵa jaılaýǵa shyqsa, qysta kóbine-kóp uıyqty, tizbe toǵaı, qalyń qamysty Syr boıyna jetip panalaıtyn. Arqadaǵy, Batys pen Shyǵystaǵy qalyń qazaqtyń Syr boıynan alystap ketýi – HVİİ ǵasyrdyń basynan, alaıda, uly darıanyń ertegilik arman bitimi kókeıden ketpegen. Shirkin Syr-Darıa!.. Syrdyń sýyndaı móldir, taza... Sol Syrdyń jaǵasynda turmyz. Úıirilip aqqan, aıdyndy, mol sýdyń túsi – laısań sarǵysh eken. Ol kezde keıingi qajetti, qajetsiz bógender salynbaǵan. Syrdyń sýy – budan myń jyl burynǵy tabıǵı qalpynda. Sap-sary. Jáne bylǵanbaǵan, tap-taza. Men halqymnyń jadyna qaıran qaldym. Ábishke aıttym. Osy ótken qysta ǵana fólklordyń tolyq kýrsyn támamdadyq qoı. Eskilikti qanshama ádebıetti úńile zerttegem. Bári de tabıǵı, bári de tamasha. Sulý Syrdyń jaǵasynda turyp, zámzám sýyn alaqanǵa toltyra ishtik. Qaıran Syrdyń sýy!..

Biz Túrkstanda jáne úsh kún boldyq. Bazardy torýyldadyq, kóshe kezdik, biraq aıtarlyqtaı shejire qart ushyraspady. Alaıda, baraqat tynym tapqan edik. Aqyry, jumysymyz ónbegennen emes, mejeli ýaqytymyz jetkennen soń, qasıetti Túrkstanmen qoshtasýǵa týra keldi. Poıyzǵa otyryp, Sháýildirge tarttyq – búginde Otyrar aýdany. Tıesili, Temir deıtin stansaǵa tústik. Biz jer jaǵdaıyn bilmegendikten, ýaqytymyzdy teris esepteppiz. Kesh batýǵa taqaǵan, alakóleńke, aýdan ortalyǵy Sháýildir birshama jer. Amal joq, qazaq jónimen qonalqa izdedik. Shetkeri bir úıdiń aldynda qartań áıel otyr eken. Bizdiń jaǵdaıymyzdy estigen soń, irkilmeı, ishke shaqyrdy. Turmysy tym jadaý. On eki-on úsh jastardaǵy, jete-qabyl uly men qyzy bar. Shaı qaınatyp, dastarqan jaıdy. Máziri joqqa jaqyn. Birneshe úzik, qatqan taba nan. Qysalań jaǵdaıyn aıtyp, jik-japar bolyp otyr. Bizge tamaq emes, bir kúndik túneme baspana kerek. Múmkindiginshe rızalyǵymyzdy bildirdik. Áıtkenmen, meniń kóńil-kúıim tym jabyrqaý edi. Jesir kempirdiń jalbaǵaı turmysyna ǵana emes. Túrkistandaǵy, tirshiligi táýir sanalatyn aqsaqaldyń úıin kórdik. Kóńili kól eken, bizge tym qursa toqty soıyp bere almaǵanyna ájeptáýir qorǵalaqtaǵan. Qaýyn jedik, kóje ishtik, qarnymyz ashqan joq. Bul da táýbalyq. Shornaq aýyly, onyń taqaý tóńiregin aralap júrgende jalpy jurttyń tym aýyr ahýal, kembaǵal turmys-jaıyn ańdadyq. Tipti, áldebir taqyr tóbeshik basynda «Áýlıeniń molasyn» kúzetip otyrǵan, etektegi jerkepede turatyn jetim shaldyń jaǵdaıyn kórgende júrek shymyrlap, kóńil buzylǵan. Endi mynaý sorly kempir. Bizge tym qursa bylamyq jasap bere almaǵanyna qysylyp otyr. Jalǵyz bul emes, jarym qazaq osylaı, qorlyq, kemdikte ǵumyr keship jatyr. Oıǵa berildim be, qajet tappadym ba, sózge aralasqam joq. Onyń esesine Ábish kempir baıǵuspen kádimgideı áńgimelese bastady. Kempir óziniń ótken ómiri, otbasynyń árqıly qıyndyqqa ushyraǵan kebi, shalynyń qalaı ólgeni, áldebir qaıyrsyz aǵaıyndar týraly aıtyp jatyr. Qıyn taǵdyr. Jetimdi turmys, ádepki tirshilik jolyndaǵy mehnat. Áıtse de, men onsha kóńil qoımaǵan hıkaıa Ábishke aıryqsha áser etipti. Kúz ótip, qysqa qaraı, sol oqıǵalar negizinde áńgime jaza bastap, arty kólemdi poveske aınaldy. Birshama uzaq otyryp edi, aqyry bitpeı qaldy, keıin qaıyra oralmasa kerek. Áıtkenmen, bul – aqyn Ábishtiń kórkem proza salasyndaǵy alǵashqy talpynysy bolatyn.

Ertesine Sháýildirge jettik. Keıinde Otyrar atanǵan aýdan ortalyǵy men oqyǵan Barshatas aýylynan da shaǵyn, jadaǵaı, toqal tamdy, jupyny qystaq eken. Tek úıleri bizdiń jurttaǵydaı úıme-júıme, ubaq-shubaq emes, alań-dalań, keń kósheler boıyna salynǵan. Shaǵyn meımanhanasy bar eken, jaqsy ornalastyq. Taǵy bir tustaǵy ashanadan tamaq ishemiz. Alǵashqy kúni aýdandyq orta mektepke bardyq, muǵalimderimen áńgimelestik. Ańǵaldyǵymyz sonshama, balalardyń ádepki sóıleý tilin baıyptaý úshin ádebıet sabaqtaryna suranǵan edik. Dırektordan ruqsat alý kerek eken. Árıne, sypaıy túrde keri qaıyrdy. Budan soń aýyl-úı aralaýǵa kirisken edik. Eskilikti sózge jetik qarıalar jónin surastyramyz. «Aıtbaı aqsaqal bar, – dedi bireý. – Ómirzaq deıtin balasy ýnıversıtette oqıdy, múmkin, biletin de shyǵarsyńdar». Biledi ekenbiz. Bizden shamasy eki-úsh kýrs joǵary, sulý, seri jigit. Fakúltettiń áldebir jıynynda dombyramen án salǵany bar. Kelistirip, kerbez aıtady eken. Keıinde belgili til mamany, akademık. Aıtbaı aqsaqal baqýatty turady eken, aýlasy keńinen qorshalǵan, úı-jaı, qora-qopsysy da jarasymdy. Arsalań qaǵyp jetip bardyq. Aqsaqal eski qazaq jónimen aq daby kóılek, aýy túsińki keń dambal kıgen eken, saqaldy, kórikti, appaq shal. Baıyppen, biraq hosh kórip qarsy aldy. Aq kımeshekti shesheı birden dastarqan jaıǵan, sútti, qoıý shaı, shyraıly qyzyl baýyrsaq. Biz óz jónimizdi aıtyp otyrmyz. Ómirzaqty bilemiz, joǵarǵy kýrsta, etene tanystyǵymyz joq, biraq ýnıversıtettegi kórnekti jigit, ádemi daýysy bar, qyzdarǵa da ótimdi dep qaljyńdap qoıdyq. Aqsaqal keńkildep kúldi. Shesheı rızashylyqpen jymıdy. Aıtekeń bizge barlaı qarap, árqaısymyzdyń aty-jón, aýyl-aımaǵymyz týraly maǵlumat aldy. Sýyrtpaqtap, eskilikti sóz jónin surap edik. «E-e, kóp qoı, qaısy birin túgesersiń...» – dedi tákappar keıipte. Men jaqsy biletin edim, osy anada ǵana, aýylǵa barǵanda ótkenge jetik eki-úsh shalmen sóıleskem. Burynǵy bir áńgimelerin, belgili, belgisiz aqyndar óleńderin jazyp almaq bolǵam. Keshkilikte, qonaqta talaı ret tolǵanǵan jyrlar. Endi arnap baryp, emine surap turǵanda, birden sekem alyp, aýyz ashpaı qoıdy. Al Yntyq degen aqsaqal: «Ol páleni qaıtesiń!..» –- dep, tońtorys qalyp tanytqan. Aıtbaı aqsaqaldyń tartynshaqtaýyn da osy oraıda baǵaladym. Qajetti sózderi bolsa, kózi ashyq balasy jazyp alar dep oılaǵan edim. Endi qolqalap suramadyq. Qaıtkende de bizben ashyla sóılespegen aqsaqalǵa renish joq edi. Shaıǵa qanyp, baýyrsaqqa toıyp, rıza, hosh aıtystyq. Keıinde bildik, Aıtbaı aqsaqal – jarıasy jetpese de, aqyndyǵy bar, eskilikke qanyq kisi eken. Tárizi, tilin taba almadyq. Bizge qajetti biraz sóz ishinde qalǵanyn bilip turmyz. Qaıyra barsaq, taǵy da shaı dámetkendeı bolamyz dep, sol beti kettik. Sháýildir halqy meımandas, erteńine, álde arǵy kúni áldebir toıǵa shaqyrylyp, eń qurmetti qonaqtarmen birge tórgi úıde otyrdyq. İlgerindi-keıindi tórt-bes kún ishinde úlken-kishi biraz jurtpen áńgimelesken edik, Túrkstan-SHornaqtaǵy jańa bir qazynaǵa ushyrasa qoımadyq. Ol kezde Arystan-babty bilmeımiz, áıgili Otyrar qamaly týraly da túsinigimiz joq eken, jergilikti kisiler arnap aıtpady, ekeýine de, ásirese Otyrar-tóbege shań keship, jaıaýlap bolsa da baratyn edik, dáp sol joly násip bolmady.

Bizdiń ózimizshe fólklorlyq-tiltaný ekspedısıasy ataǵan ulanǵaıyr joryǵymyzdyń sońǵy nysana jáne túıindi shegi – Sary-Aǵash  aýdany bolatyn. Munda, ataýly kýrortta jatqan jetekshimiz Ybyraıym aǵaı Almatydaǵy qalpynan óńeıip, jaqsy tynyǵyp qalǵan eken. Jadyraı qýandy. Ústine mol pishilgen, ádemi kók-ala halat kıgen, dálizde ushyrasyp edik, bizdi syrtqa, kóleńkege alyp shyǵyp, azǵana áńgimelestik. Sapar esebin keıin, kúzde beresińder ǵoı, endi osy aýdandaǵy jumystaryńdy yńǵaılaǵan soń, Almatyǵa kete berińder, ýnıversıtet stýdentteri tyńnan oralyp, oqý bastalǵansha kemi bir jarym aı demalys bar, aýyldaryńa baryp qaıtsańdar da bolady, degen. Baısaldy kisi edi, ata násilinen juqqan darqandyǵy bar, aıryqsha mádenıetti, bir jyl boıǵy dáris ústinde meıirban, keńshilik qalpynan taımaǵan; qazir oılap tursam, eskiniń kózi eken.

Boıymyz bosap, syrtqa shyqqan soń, Sary-Aǵashtyń kýrort aımaǵyn qarap shyqpaq boldyq. Ortalyq sanatorıı – jalǵyzqabat, shatyrly, uzynshaq qurylym, assa jıyrma shaqty ǵana bólmesi bar. İrgede shaǵyn kólemdi jáne bir jaı tur – emhana, laborotorıalar sıaqty. Ápsi sol ǵana. Taqaý bir tusta – syrty tikeleı tigilgen jymdas taqtaımen qorshalǵan, syrtqy esigi joq, ıaǵnı, múlde ashyq, úlken shomylǵy dalań bar eken. Ashyq tóbede tynymsyz sý aqqan qanshama dýsh. Jaı sý emes, Sary-Aǵashtyń dárýli, ystyq arasany. Aýzyńdy tosyp, ishýge bolady, sabyn aparyp, kir-qońysyńnan tazarýǵa bolady, nemese, qajetti prosedýra esebinde, basyńnan tómen sorǵalaǵan arasan astynda raqattanyp turasyń. Bireý kirip, bireý shyǵyp jatyr. Kemi on bes, jıyrma kisimen birge tústik. Syrttan syńǵyraǵan kúlki, áldebir daýystar estiledi. Taqtaı kerginiń ekinshi qaptaly – áıelderge arnalǵan eken. Mine, osylaı, em izdep kelgen dertti, dertsiz qanshama jurt arasan sýyna erkin, kúnine neshe márte shomylmaq. Toqtaý, tejeý de, retti júıe de joq. Sóıtsek, arasan basyndaǵy jalpylama, jabaıy em orny osy ashyq dýsh qana emes. Kıinip, syrtqa shyqqannan soń ǵana ańdadyq, áýdem jerdegi jataǵan betkeı boıy burqyraǵan bý, ystyq sýly aspan, shuqanaqtar eken. Beseý, altaý, odan da kóbirek, áldeneshe. Sonyń árqaısynda ekiden-úshten shomylyp, jaılasyp jatqan kisiler kórinedi. Osyndaı shıpa bar dep estip, ár tarap, qanshama jerden kelgen adamdar. Eshqandaı joldama, baǵdarlama joq. Alaıda, budan júz jyl, myń jyl burynǵydaı, jabaıy jaǵdaıda emdelip, dárý, dát taýyp jatqan jurttyń sany birtalaı sıaqty. Keıin Sary-Aǵash arasany ońaldy, qyzmeti de táýir, al sýy ǵajaıyp desedi, men ózim oraıy túsip, barǵan emespin, áýelgi – 1958 jylǵy kórgen qalybym osyndaı edi.

Biz aýdan ortalyǵynda, komsomoldyń birinshi hatshysynyń úıinde jattyq. Jańa úılengen jas jigit eken. Kelinshegi – bizben ekspedısıaǵa qatarlas shyqqan qyzdardyń álde aýyldasy, álde jaqyn týysy. Qoldaǵy adresimiz emes, uıym mekemesi jáne komsomol basshysynyń aty-jóni boıynsha, alǵashqy kúni tapqanbyz. Meımanhanaǵa jibermeı, birden-aq, dańǵyraǵan, tórt bólmeli úıine alyp keldi. Bizden bes-alty jas qana úlkendigi bar, keńqoltyq, meıirban jigit eken. Ókinishke qaraı, aty-jóni esimde qalmapty. Kelinshegi biz quralpas. Bıazy, biraq ashyq. Keshkilikte mol dastarqan jaıylady, árqıly áńgime aıtysyp, máz bolyp otyramyz. Qyzmet oraıymen basqa bir aýdan, bálkim irgeles oblystan kelgen, ázirshe munda tamyr-tanystary joq, eń bastysy – jańa qosylǵan jas jubaılarǵa turǵylas, májilistes serikter kerek eken. Jalpy qazaqtan bir aıyrma – keshkilikte dastarqanǵa sharap qoıylady. Ár joly artyq, kem emes, bir shısha. Qyzylkúreń, úıirilgen bal sharap. Qyzýy jaqsy, onsyz da kóterińki kóńildi shalqytyp jiberedi. Ábish ekeýimiz úshin, buryn dámin tatyp kórsek te,  ádepki jaǵdaıdaǵy ishimdik – múlde tosyn jaǵdaı. Keıin, qatarlas dostar jazǵy demalys pen naýqandy qalaı ótkizgeni jaıynda ázil óleń jazǵan Ábishtiń maǵan qatysty: «Sary-Aǵashta kóp ishti, – Qalpanbektiń sharabyn», – degen sózderi bar edi. «Áý, Qalpanbegiń ne?» – dep suradym. Sondaǵy áıgili sharap zavodynyń aty eken. «Apta boıy, ár keshte bir bótelkeden soraptap ishkende, osynshama sapaly sharaptyń qaıda jasalǵanyn da surap bilmegensiń be?» – dep kúldi. Shyndyǵynda, qaıtalap aıtaıyn, kúnige bir shısha, tórt kisige ortaq. Sonymen, jadyraı jazylyp, túnniń bir ýaǵyna deıin otyramyz. Tańerteńine hatshy dosymyz úsh aıaqty motosıklimen bizdi ne maqtaly alapqa, ne shalǵaı aýyldardyń birine aparyp tastaıdy. Maqtaly atyzdaǵy jumys aıryqsha aýyr eken. Termeshiler qatarynda úlkenderden góri mektep balalary kóbirek. Bári de belderine qapshyq baılap, erteden keshke deıin, shaqyraıǵan kún astynda tintinektep júrmek. Bul jerde qandaı eskilikti áńgime bolsyn. Biraq qajetti shara – maqtaǵa baılanysty kásiptik sózderdi aıqyndaýymyz kerek. Terimdegi ala-qula jurttan emes, ózgeshe qyrmanda jınastyrylyp jatqan, taý-taý bolyp úıilgen maqta tóńireginde júrgen kisilerden surastyryp, bar qajetimizdi túgendedik. Arasynda bir joly qyzyl mataǵa, sútke ezilgen aq bormen eńbek uranyn jazýǵa kómekteskenimiz bar. Kóbirek kóńilge túıgenimiz – Batyspen, Shyǵyspen, tipti, bar taraptaǵy astyq naýqanymen salystyrǵanda, Tústik óńirdegi maqta jınaý jumystarynyń aıryqsha aýyrlyǵy, mundaǵy kári men jastyń quldyq jaǵdaı, aptap pen azap astyndaǵy ólesi mehnaty. Birer ret barǵan shetki aýyldardan da kóńil jubatarlyq eshteńe kórmedik. Bárin de óz basymyzdan ótkerip, óz jelkemizben kóterip jatqandaı, sharasyz ahýal. Áıteýir, munda da, aqyr túbinde ońǵa burylýy múmkin ómir bar demesek. Álbette, qarnymyz ashqan joq, shól qysqan joq. Tústik nesibemiz – ortaq ashanadan, nemese barǵan úıimizden. Ekeýimiz de qatty kúızelgen edik. Keshine bári de kómeski tartpaq. Qaıtadan qońyrjaı bólme, keń dastarqan basynda tabysamyz. Qamsyz, qyzyq saǵattar. Kúndizgi júrisimizdiń ózi tótenshe hıkaıa bolyp kórinedi. Bizdi sonshama qurmetpen qarsylaǵan, meımandos kóńilmen, bar qajetimizdi kóterip alǵan márt jigitimizdiń aty-jónin, bálkim, Ábish esinde saqtaǵan shyǵar, keıinde kezdesýi de yqtımal, ózimiz de ótkende, árqıly jaǵdaıda ushyrasyp, túsinisken biraz kisimen jańadan kórisip júrdik, alaıda, Sary-Aǵashta meımandos kóńiline meılinshe rıza bolǵan abzal azamatpen jolym túıispedi.

Ketýge bir kún qalǵanda, dáp irgedegi Tashkent shaharyna baryp qaıttyq. Baıtaq astana. Bizdiń orys basqan, qazaǵy selkeý Almaty sıaqty emes, álemniń ekinshi bir qıyryndaǵy shet jurt keıipti, ózbek rýhy, shyǵystyq, ulttyq sypaty andaǵaılap tur. Arly-berli qaptaǵan ala taqıa ǵana emes, qalanyń qatynas kólikterindegi habarlamalar, dúkender men mekemeler mańdaıshasyndaǵy jarnama, kez kelgen kósheniń qaltarys buqpasy men ashyq aspan astynda qazan kóterip, palaý basyp jatqan ashanalar, eń aıaǵy, kóshedegi adamdarynyń qadamdaryn nyq basqan, erkin júris-turysy men senimdi lepes-daýsyna deıin. Árıne, súıinesiń, biraq kókirekke taǵy bir qaıǵy qonaqtamaq.

Sonymen, fólklorlyq-tiltaný ekspedısıamyz aıaqtaldy. Almatyǵa jetkennen soń, áldenege ustap qalar degen qaýippen, dekanatqa kirmedik. Ýnıversıtet stýdentteri Tyń ólkesinen áli oralmaǵan, al bizdiń bar sharýamyz támam. Keıinirek áldeqalaı suraý tússe, jetekshimizdiń naqty ruqsaty bar. Ábish ekeýimiz eki taraptaǵy aýyldarymyzǵa qaıttyq. Ǵajaıyp saıahattan sońǵy ǵalamat tynys.

Men el tanyp, jer tanyp, eń bastysy – Ekinshi Meke atanǵan Áziret-Sultandy kórgem, úlken ákem Maǵaýıaǵa qanshama áńgime aıtam ǵoı. Aqyry, Tústik qazaqtarynyń árqıly tosyn sózderi. Bizdiń ekspedısıanyń negizgi maqsatynyń biri – osy óńirdegi jergilikti jurttyń til erekshelikterin aıqyndaıtyn árqıly mysaldar tabý edi ǵoı. Atam murtynan jymıyp otyryp, men dıalekt, ádebıette joq degen sózderdiń bárin bilip shyqqan. Tek maqta sharýashylyǵyna qatysty ataý sózder ǵana beımálim. Túsinikti jaǵdaı, bul jaqta maqta óspeıdi. Al qalǵany – men bilmesem de, atama, ıaǵnı, Shyńǵystaý, Arqaǵa, esebi – bar qazaqqa belgili sózder bolyp shyqty. Ras, keıbirin osy óńir adamdarynyń ózi bile bermeýi múmkin, alaıda, joq emes, bar, aktıv leksıkadan tússe de, qatardan qalmaǵan, úlkenderdiń esinde tur – burnada ǵana jalpy qoldanysta júrgen. Qazaq tiliniń baılyǵy sonshama. Men atam Maǵaýıanyń osy jolǵy tótenshe dárisinen soń, ana tilimniń bar qazynasyn ıgerýge, bizdiń aımaqta keńinen qoldanylmasa da, tipti, umyt, kóleńkede qalsa da, basqa bir óńirde ádepki sanalatyn sózderdiń eshqaısyn jatyrqamaıtyn boldym. Sál keıinirek, birer jyldan soń «Mynaýyń dıalekti ǵoı...» degen syqaqty áńgime jazǵan edim, uzańqyrap baryp, julmalanyp jarıalandy, keıingi, kitap basylymynda qalpyna keltirdim.

Ýnıversıtet dáristeri ádetinshe, taǵy da oktábr aıynyń ortasynan asa bastaldy. Bul joly maǵan da jataqhana tıgen. Trambaı joldy Pasterden tómenirek, Chaıkovskıı kóshesindegi tapaltaq, eski jataqhanadan. Bizdiń fakúltet balalarynyń birazy sonda bólinipti. Ábish kýrstas alty-jeti balamen, eńsesi kóterińkileý, negizgi korpýsta. Maǵan tómendegi, uzyna sozylǵan, árqaısyna jıyrma bala jatatyn, japsarlas eki bólmeniń biri, kún jaq, orta tustan oryn tıdi. Asa jaısyz. Tek túnde uıyqtap turatyn jatyn esepti. Asty torly temir tósek, juqa ádıal, bir ýys, shúıke jastyq, bas jaǵynda bıikteý, kishkentaı tekshe. Kúndelikti, tús aýǵansha sozylatyn, alty saǵat, segiz saǵattyq dáristerden soń birden Ortalyq, Pýshkın kitaphanasyna ketem. Oryssham jetilip, oqý qalypty arnaǵa túsken. Kúnine kemi júz bet (kelesi jáne arǵy jyldary – júz elý, eki júz betten) klasıkalyq proza oqýǵa tıispin. Keshkilikte Ábishterdiń bólmesinde bas qosamyz. Joǵaryda keıbiri atalǵan kýrstas Baqyt Seıtjanov, Turǵanbaı Dildábekov, Dıdarbek Ramadanov, Orazbek Sársenbaev, Bazarǵalı Qýatov, Marat Nurǵalıev deıtin jigitter.

Ózara óte tatýmyz. Ázil-qaljyńda shek joq. Qaısymyz týraly bolsa da bir emes, áldeneshe kúlkili anekdottar bar. Jáne laqap nyspy. Men – Buzaý. Turǵanbaı – Laq. Ábish – Eshki. Bazarǵalı – Daýkes. Marat – Robesper. Dıdar – Átesh. Orazbek – Bozbúırek. Baqyt – Akademık, tolyq nusqasy – Qyrtologıa ǵylymdarynyń akademıgi. Árbir janama esimniń ózindik negizi bar. Baqyt óte kóp biledi jáne ózara otyrysta toqtamsyz kóp sóıleıdi, Akademık – Turǵanbaı bergen esim. Al Turǵanbaıdyń ózin Laq ataǵan osy Baqyt bolsa kerek, bul dosymyz birinshi kýrstaǵy balalardyń ishindegi eń názigi, ári boıy kishkentaı, shashyn mańdaıǵa túsirip qoıatyn; ekinshi kýrstaǵy jazǵy jumystan soń kúrt ósip, boıy ortadan joǵary, asa symbatty jigit bolyp shyqty, biraq Laq ataýy berik ornyqqan. Maǵan at qoıǵan – Nurmahan, áldebir týǵan kúnge barǵanda, bul bala araq ishpeıdi dep, sút alǵyzǵan, sodan bastap Buzaý boldyq. Eshki – Ábishtiń alǵashqy jyly aýyl sharýashylyq jumystaryna barǵandaǵy epeteısiz qımylyna oraı berilgen mártebe, Baqyt qoıypty. Marat – sovetter tusyndaǵy eń kóp taraǵan, revolúsıalyq esim, bizge Robesper artyǵyraq kórinse kerek. Átesh – Dıdarbektiń shashy asa qaıratty, ári qalyń, súıem óskende áteshtiń aıdaryndaı, tikireıe uıysyp turatyn jáne bul jigitimiz qashanda tike, týra sóıleıdi. Bozbúırek – Orazbektiń búıregi únemi aýyryp júredi, óz búıregi ózine bóten eken. Daýkestiń jaıy túsinikti. Bizge osy laqap attardyń bári de óte taýyp, dálme-dál qoıylǵandaı kórinetin. Úırenshigi sondaı, ózara otyrǵanda aıtyla qalsa, «Áý», «Iá» dep jaýap qaıyrǵan jaǵdaılar da ushyrasatyn. Tek Baqyt qana Akademık mártebesin moıyndamaı júrdi, tupa-týra atalsa, arsalańdap alysa ketetin. Jas kezde, ýaıym-qaıǵy, qamsyz kúnderde bári qyzyq.

Al ózara anekdotymyz – bolǵan oqıǵalardyń burmalanǵan qalyby, bolmaǵan jaǵdaıattardyń minezge saı túrlenip qalyptanǵan ózgeshe kórinisi. Kóbine aqymaq emes – ańqaý, batyl emes – qorqaq shyǵatyn, nemese aıaq astynan kúlkili kepke ushyraıtyn, tótenshe oqıǵalar. Ábishke qatysty anekdottar onyń sharýaǵa qyrsyzdyǵy, qol jumysyna shorqaqtyǵy, óleń jazyp otyryp, tamaq ishýdi umytyp ketetini, nemese, shyǵa bere qaıta aınalyp, qatarynan eki ret ashanaǵa barýy týrasynda. Men týraly hıkaıalar ádette qyz-qyrqynǵa qatysty. Máselen, kóshede, kóldeneńnen kórgen boıjetkenniń sońynan erip ketem. Birde osyndaı sulýmen tanysa almaı, trambaıda Tastaqqa deıin baryppyn. Qaı jaǵynan qarasam da, qyz shyraı bermeıdi. Aqyry, sońǵy, tuıyq aıaldamada túsken kezde: «Qaryndas, myna qolyńyz aýyrlaý eken, kóterisip jibereıin», – dep ilige ketem. Sóılestik, tanystyq. Týra úıiniń aýlasyna jetkende kishkentaı eki bala «mamalap», aldan júgirip shyǵady, qyzym – turmystaǵy kelinshek eken. Men ańyryp, basym aınalyp turyp qalam. Sol kezde álgi «qyz» kelinshek: «Qaınym, úıge kir, endi aǵańmen tanys», – depti. Ha-ha-ha... Qansha ret aıtylsa, jigitter sonshama ret máz bolady. Árıne, avtory da, dıktory da Ábish. Jáne bul – qyz tóńiregindegi jalǵyz hıkaıa emes. Óz kezegimde men de qarmalansam kerek. Alaıda, dáp álgindeı ótimdi shyqpady. Osy jáne basqa da árqıly sypattaǵy ózara qaljyń, qısyndy-qısynsyz anekdottar bizdiń bútkil ómirimizge sozyldy. Keıingi bir nusqalary baspasózge de ótip ketipti, sirá, naqtylap, áýelgi qalpynda tańbalap qoıý kerek sıaqty. Sondaı-aq, Ábish ekeýimizdiń Orazbektiń aýrý búıregine qatysty áńgimelerimiz tutas sıkl bolyp shyqqan. Kishi-girim kitap. Syrqaty janyna batyp dárigerge baratyny, aýyrǵan – júrek emes, búırek bolyp shyǵyp, tań azannan ne túrli bylǵanysh analız tapsyratyny, qazyna toltyrylǵan árqıly grafın, gorshok, shylapshyn, bótelkeler syrtyna «Orazbek Sársenbaev», «Orazbek Sársenbaev», «Orazbek Sársenbaev» degen jazýy bar qaǵazdar japsyrylatyny, budan soń osy páleniń bári shıki nannyń keseli ekeni anyqtalýy, budan ári ishim tazarsyn, búıregim jazylsyn dep, neshe kún boıy ash júretini, sol ash qalpynda analızge baryp, tıesili nársesin tapsyra almaı, pushaıman bolǵany... Aqyry, bizge oıyn bolǵan syrqat sebebi anyqtalyp, aýyr operasıa jasalǵan edi. Búıregi bútin, basqa jigitterdiń de jetisip jatqany shamaly. Baqyttyń tóbesindegi sarǵysh tústi bir shoq shashtyń túp-tarıhy, árqıly, maǵnasyz, párýaısyz áńgimesi, Turǵanbaıdyń bı keshinde tanysqan qyzdan adasyp qalyp, shyǵaberis alakóleńkede eden sypyryp júrgen ýborshısa kempirdiń qolynan ustaı alǵany... Osy ekinshi kýrsta burynǵynyń ústine, sarqylyp bitpes jańa taqyryp tabylǵan. Jazda astyq naýqanyna barǵan jigitterimiz Tyń ólkesine kelgen orystarmen tóbelesipti. Alǵashqy kúni qıratyp jeńgen, budan soń jańa desant túsirilip, sany eselegen buzyqtardan tym-tyraqaı qashqan, áıteýir eshkim japa shekpeıdi. Endi osy eki jaǵdaıat qanshama anekdotqa azyq bolypty. Áýelde kimniń qalaı tóbeleskeni, nemese jaltarǵany, keıinde qalaı shyrqyrap qashqany... túgel kúlki.

Álbette, negizgi áńgime – ádebıet tóńireginde. Biz bul kezde Jazýshylar odaǵy tarabynan ótkiziletin, jalpyǵa jarıa qandaı da ádebı sharalarǵa izdep júrip qatynasamyz. Tipti, 1958 jyly kúzde Saıası-aǵartý saraıy atalatyn ǵımaratta ótkerilgen kezekti Quryltaıdy da bastan-aıaq tyńdadyq. Ótken birinshi kýrsymyzda Odaq úıiniń shaǵyn klýbynda, jaladan aqtalyp, qaıtara kóterilip jatqan Sáken, İlıas, Beıimbettiń árqaısyna arnalǵan ádebı keshter boldy. Ómiri men shyǵarmashylyq joly baıyptaldy, óleń, poema, áńgimeler oqyldy, kózkórgen úlkender estelik aıtty. Endi qatar-qatarynan kitaptary shyǵyp jatyr. Buryn da, keıin de bizdiń óz talqymyz bar. Jigitter tamsana madaqtap, osynshama qazynanyń qanshama zaman kózden tasa qalǵanyna ókinish bildirmek. Men kóbine tartynyp qalýshy edim. Ara-tura ǵana ashyq pikirimdi aıtam. Máselen, Sákenniń «Kókshetaýynyń» ekinshi bólimi – haltýra degenim bar, birinshi bólimi de, jekelegen sátti sýretterin aıtpasaq, shyndyqtan aýlaq, olpy-solpy. Beıimbettiń áńgimeleri tym qarabaıyr, negizinen sovettik qurylymdy nasıhattaý, kolhozdasý naýqanyn madaqtaý. Al İlıastyń ǵajaıyp bastalǵan «Kúı» tolǵaýynyń aqyry ótkenniń bárin teriske shyǵaryp támamdalady. Jigitter qısynyn moıyndaı tura, keıde daý aıtyp jatady, al mundaı áńgimelerge boı salyp aralasa bermeıtin Ábish qashanda qoldaıdy. Ádebıet ólkesindegi sońǵy jańalyqtardy da qalt jibermeımiz. Osy kezdegi úlken bir oqıǵa – Hamza Esenjanovtyń «Aq Jaıyq» romany boldy. Manaǵy arystardan sońǵy naýqanda halyq jaýy retinde aıdalyp, nesheme jylǵy qapas, qýǵynnan soń aman shyqqan kisi eken. Álbette, ǵumyr keshýi bir basqa, jazylmaq shyǵarmanyń mán-maǵnasy óz aldyna. Qolymyzǵa jetkeni – álde dılogıa, álde trılogıanyń birinshi kitaby. Baspasózde, onyń ishinde ádebı gazet pen jýrnalda jappaı madaqtaldy. Tym kóterińki baǵalanǵan. Revolúsıa kezeńiniń shynaıy sýretin jasaǵan, keń aýqymdy epopeıa kórinedi. Bizdiń jigitterdiń baǵasy da joǵary. Men bir otyrysta baqaıshaǵyna deıin taldap berdim. Táýir bastalǵan. Alaıda, úlken bıikke jete almaǵan. Jasandylyq mol. Kompozısıasy bosań. Qosalqy, qajetsiz keıipkerler tolyp júr. Tili de oıqy-shoıqy. Men bar sózimdi aıtyp bolar-bolmasta Bazarǵalı jarylyp ketti. «Osy saǵan unaıtyn jazýshy bar ma?! – degen. – Ótkende dáp osyndaı aıdaýdan kelgen Shashkınniń povesin de túkke alǵysyz qyldyń. Tahaýı Ahtanovtyń «Qaharly kúnder» romany da shamaly dúnıe eken, orys jazýshylarynyń izimen jazylypty, odan da tómen, soǵystyń qatań shyndyǵy kórinbegen. Men Hamza aqsaqaldy Juban aǵanyń úıinde kórdim. Qarapaıym, kemeńger adam. Osyndaı keremet shyǵarma jaza turyp, menmendigi joq. Qonaqta aıryqsha qurmet jasaldy. Barlyq qazaq baspasóziniń betinde belgili jazýshy, ataqty synshylar túgel joǵary baǵasyn berip jatyr. Sonda, qatelespeıtin, aq, ádilin tanyp otyrǵan eń bilgir synshy sen ǵana boldyń ǵoı?!» «Men ǵana, – dedim. – Aqyry osy men aıtqandaı bolyp shyǵady. Al «Aq Jaıyqty» ázirshe basqalar tanymasa, batyly barmasa, men arnap jazam. Ekinshi kitaby shyqsyn...» bul áńgime osymen toqtady. Alaıda, birjola tynbapty. Tym kóp uzamaı, romannyń kelesi kitaby basyldy. Bul kezde men tórtinshi kýrstamyn. Ózimdi jarıaǵa shyqpaǵan, biraq qalyptasqan synshy sanaımyn. Úlken maqala jazdym. «Juldyzǵa» usyndym. Bólim maqul kórgenimen, bas redaktor Juban Moldaǵalıev ótkizbedi. Aqyry, arada taǵy tórt-bes jyl ozyp, Úshinshi kitaby jetken kezde synshylar qaýymy «Abaı jolyna» teńestirip qoıǵan. Men amalsyzdan ótkenge ústeme, jınaqty maqala jazyp, ózim qyzmet atqaryp otyrǵan «Qazaq ádebıetine» úlken mashaqatpen, áreń bastyryp edim. Kórispegen, bilispegen áldekimniń sońyna shyraq alyp túsý emes, aǵymdaǵy aqıqat synnyń ádepki bir kórinisi. Álbette, bul kezde trılogıanyń sovetshil, jasandy turǵysyn áshkereleı almaısyń, alaıda, búkil kórkemdeý júıesin qarastyrǵanda, barlyq kemshin, keıde tipti soraqy jaǵdaıaty kórinip turǵan.

Ózimizdi bolashaq jazýshy, aqyn, synshy, qaıtkende de bilgir ádebıetshi sanaıtyn erekshe tobymyzda aıdary jańa shyqqan bala qoraz sıaqty, biraq zilsiz daý-damaı kúnnen kúnge jalǵasyp jatady. Aǵymdaǵy ádebıet pen baspasóz, úlken, tanymal jazýshylardan soń birshama tómen túsip, jańa bastaǵan jas talaptardy saralaımyz. Eń áýeli aýyzǵa ilinetini – Saıyn. Ótken jyly jýrnalısıka bólimine túsken, qatarlas oqyǵanbyz, endi ekinshi jyl basynda úılenip, syrtqa aýysyp, aýylyna ketken. Alǵashqy áńgimeleri jarıalanyp jatyr. Keıingi jastardyń myqtysy osy Saıyn Muratbekov. Joq, Marshal. Osy ótken jazda bitirip ketken Marshal Ábdihalyqov. Ádemi áńgimesi shyqty, «Juldyzda». Marshalyńdy qoı, deıdi jigitterdiń biri. Starshına, serjant qana. Eń myqtysy – Sovhozbek. Áńgimesin oqydyńdar ma? Toǵysbaev. «Ózi bolyp-tolmaı turyp-aq buırakrat eken, – deıdi Orazbek. – Anada «Lenınshil jasqa» óleńderimdi aparyp edim, kekireıip, áreń sóılesti, basylmaıtynyn kóre turyp, tastamaı kettim». Ol synshy emes pe edi, deıdi ekinshi bireýimiz. «Osy synshylyǵy táýir», – deıdi kelesi jigit. «Sovhozbek...» – aty qyzyq eken. «Melis, Emlis degender de bar ǵoı, soǵan qaraǵanda táýbalyq...» Bul kisimiz aqyry synnan ketip, jap-jaqsy prozashy bolyp shyqty. Bek Toǵysbaev. «Osylaryńnyń bárinen Tobyq Jarmaǵambetov artyq...» «Ras, jýrnalda tamasha áńgimesi jarıalandy. Eki ret, eki áńgime. Biz túsken jyly bitirip, Aqtóbege ketipti». «Aqsaqal she, Elemes? Onyń da áńgimeleri shyǵyp júr». «Áı, ol kári ǵoı, bıyl otyzǵa kelipti». «Másele jasta emes, ádebıet tarıhynda odan da kesh bastaǵandar bolǵan, taqyryby kelispeı júrgen sıaqty», – deıdi ekinshi jigitimiz. Bizben kýrstas, óz aramyzda Aqsaqal atanǵan Elemes Salıhov – jýrnalısıka bóliminde oqıdy, keıinde osy salamen ketti. «Hosh. Sonda eń myqtymyz kim boldy? Tobyq pa, Saıyn ba?» «Aý, Buzaý, kóp bilesiń ǵoı, anyqtap bere qoıshy?» – deıdi Daýkes Bazarǵalı. «Jaraıdy, aıtaıyn, – deımin men, – Jáne talassyz aqıqat túıin. Sender alystan izdep jatyrsyńdar. Qazirgi eń myqty jas jazýshy, bolashaq klasık – dáp osy jerde otyr!» «Sen be?» – deıdi Daýkes maǵan kúle qarap. «Buzaýymyz Buqa bolyp ketpesin», – deıdi Akademık. Men de únsiz kúlip alam. «Anaý...» – deımin, ońǵa qaraı ıek qaǵam. – Eshki emes, Serke...» Iaǵnı Ábish. Búgin áńgimege múlde aralaspaı, ótkende Temir stansasynda ushyrasqan ózgeshe taǵdyr týraly povesimen otyr. Kireberisten qaltarys, oń jaq buryshta, tósek shetinde, bas jaǵyndaǵy tekshege tóne túsip, jazyp jatyr. Endi bárimiz qosyla, máz bolyp kúlemiz. Kúmán emes, qaljyń emes, senim men rızashylyq. «Dál taptyń. Eshqandaı talas joq», – deıdi Átesh pen Robesper – Dıdarbek pen Marat.

Ózimizdi túgendedik. Aldaǵyny baǵamdadyq. Búkil qazaq ádebıeti, barlyq jazýshy alaqanymyzda turǵandaı. Endi dáp osy arada sheshimin tabýǵa tıis eń mándi saýal – qazaqtaǵy eń kúshti jazýshy kim, ıaǵnı qazirgi kózi tiri qalamger ataýlyda kimdi úlgi tutýymyz kerek degen másele. Bizdiń jigitter eń kúshti jazýshy – Sábıt Muqanov desedi. Men Muhtar Áýezov deımin. Taǵy da daý. Ár taraptyń ózindik qanshama dáleli bar. Ábish áýelde ekeýi shamalas dep edi, birte-birte meniń jaǵyma shyqty. Endi Muqanovshylardy bet qaratpaı baramyz. Aqyry moıyndasty. Alaıda, eń sońǵy ilgishek: «Muqanov sovet ókimetin áýelden jaqtady ǵoı, al Áýezov keıin oń jolyn tapqanymen, birtalaı adasty». Bizdiń jigitterimizdiń daıyndyǵy kúshti, sanasy joǵary, biraq óz tusyndaǵy balshabektik ıdeologıanyń sheńberinen shyǵa almaı tur. Taǵy bir salaly, ári mándirek áńgime – asa kidi. Ult azattyǵy, táýelsizdik máselesi. Bul kezde kúni keshegi otarlyq Afrıka halyqtary qatar-qatarymen erkindik alyp, ulttyq memleketterin jarıalap jatyr. Sovettik ıdeologıa azat, jańa elderdiń bárin qatty qoldaıdy, baspasóz betinde meılinshe dáriptep, nasıhattap keledi. Al otarlyq ahýal jaıly bizge jaqsy maǵlum. Ótken jáne arǵy jyly jazda jigitterdiń bári Tyń ólkesi atalatyn aımaqta eki-úsh aı qatarynan, astyq jınaý naýqanynda bolyp qaıtqan. Ózimiz oqyp, turyp jatqan Almatyny aıtpaǵanda, Aqmola, Kókshetaý, bútkil soltústik oblystardy orys basypty. Jáne tym óktem, aıryqsha dókir. Árqıly soraqy, namysqa tıer jaǵdaıattardy aıtysady. Ásirese, sol óńirden shyqqan, «tyń ıgerý» naýqanyn áýelgi kezeńinen bastap kózimen kórgen Marat Nurǵalıevtiń qyjyly mol. Bútkil aımaqtaǵy qazaqtardyń ulttyq turǵyda ǵana emes, kúndelikti turmysta da jappaı janyshtalǵan sharasyz ahýalyn, óz aýylyndaǵy jurttyń qorlyq pen mazaq turypty, kópe-kórneý boqtyq pen zorlyqqa qarsy tym qursa aýyz asha almaǵan, tipti, áldebir, kombaınǵa tirkemeshi jigittiń «qazaq bolǵanym úshin keshirińder, esesine jan-júıem naǵyz sovettik» dep jalbaqtaǵan kembaǵal, quldyq keıpin aıtqanda, qalaı túńilgeni, jylarman, renishti qalyby kóz aldymda. Osy turǵylas basqa da áńgime, mysal kóp. Shirkin, Afrıkadaǵy qaralar sıaqty, bizge de táýelsizdik keletin kún týa ma desedi. Ondaı kúnge jetýge bolady eken. Qarýdyń kúshimen emes, saıası, utymdy áreket arqyly. Baqyt Seıtjanov aıtady: biz erte me, kesh pe, qaıtkende OON – Birikken Ulttar Uıymyna múshe bolýymyz kerek. Ana Ýkraına men Belorýssıa sıaqty. Sonda, SSRO konstıtýsıasynyń ózinde bar, odaqtas respýblıkalar bólinip ketýge haqyly degen, BUU-nyń aldyna Qazaqstan táýelsizdigi týraly másele qoıamyz. Eshkim ustap tura almaıdy. Bolashaqta júzege asýǵa tıis, on bes, jıyrma jyldan keıin. Ol úshin Qazaqstan basshylyǵynda aqyly kemel, saıasaty zor, bilimdi, myqty qazaq otyrýy kerek eken... Mine, osyndaı áńgimeler. Bir kesh emes, kúnnen kúnge, aıdan aıǵa jalǵasqan arman. Shirkin, kúni keshe ǵana otarshyldyq túneginde jatqan, endi aıaq astynan derbes el bolyp shyqqan záńgilerdiń ne armany bar eken!.. Júrek shymyrlatar, muńnan bastalyp, ýaıym, qaıǵyǵa ulasar ózgeshe keńes. Ábishtiń bul, bárimizge ortaq áńgimelerge qanshalyq atsalysqany naqty esimde joq, áıtkenmen, eń belsendi bilgir emes, al meniń ózim dáıekti derekter bolmasa, túıindi tujyrym jaǵynan tartynam. Bizdiń áýlet sovet zamanynda aıaýsyz repressıaǵa ushyraǵan, atylǵany bar, aıdalǵany bar, árqıly jaǵdaıda kóldeneń ajalǵa ushyraǵany bar, kóz ashqannan qanshama sumdyq áńgimege qanyqqam, abaqty men lager tozaǵynan áldeqalaı aman shyqqan aýyldas kisilerdiń ǵalamat hıkaıalaryn estigem, ózimniń ákem nemistiń ash-aryq konslagerinen soń, odan áldeqaıda soıqandy, jan shyrqyraǵan azap pen aýyr beınetke toly sovettik konslagerden ótken, meniń on bir jasymda ustalyp, toǵyzynshy klasymda áreń oralǵan; sonshama mol tájirıbeden aldymen túıgenim – úsh kisiniń basy qosylǵan jerde beısaýat sóıleýge bolmaıtyny, ıá, men sovettik sumdyqty tolaıymen bolmasa da, birshama tanyp ósken edim, onyń ústine, ýnıversıtetke túskennen beride jappaı terror kezeńindegi gazet, jýrnaldardy muqıat aqtarǵam, turǵylas balalarmen salystyrǵanda, bul tarapta da meniń tanym, biligim kóbirek edi. Sondyqtan, qandaı jaǵdaıda da kóldeneń, kidi áńgimelerden boıymdy aýlaq salam. Sanasyzdyq emes, aramdyq emes, ádepki saqtyq. Jáne kýrstas balalardyń aq nıetimen qatar, ańǵal tanymyn da kámil kórip otyrmyn. Boı salyp aralasý – mánsiz edi. Men ult máselesi jáne basqadaı keseldi jaǵdaıattar týraly tek Ábishpen ǵana pikirleser edim. Kóldeneń kýásiz, ekeýara ońashada ǵana. Al beısaýat jurtpen qashanda tuıyqpyn. Tek áýelgi, balalyq kezeńde ǵana emes, el tanyǵan azamat bolǵan zamanda, táýelsizdik dáýirine deıin. Tipti, mektepte birge oqyp, birge ósken, ádebıetke qatarlas kelgen dostarymnyń ózimen ulttyq másele, sovettik qurylym tóńireginde pikir almasqan emespin. Bulardyń biriniń adaldyǵyna kúmánim bar, ekinshisiniń adamdyǵyn bile tura, ashyla sóılesýdi artyq kórem, meniki – aram, bóten pıǵyl ataýlyǵa sezik qana emes, ózimniń áýelden berik qalyptasqan, pendelik qorǵanyshym. Al Ábishpen arada eshqashan da tyıym taqyryp joq. Ádette, ozǵyndap, men sóılesem kerek. Dáıektep, dáleldep. Kóp uzamaı-aq ekeýimizdiń bar oıymyz bir arnaǵa toǵysty. Ult máselesi, saıasat taqyryby ǵana emes, ádebı tanym, dúnıege kózqaras. Mine osy, ekeýimiz bar jaǵynan jarastyq tapqan, birge júrgen alǵashqy kezeń – 1958 jyldyń ekinshi jarymynda Ábish mándi, mazmundy, ári kórkem birtalaı óleń jazdy. Nurmahan túsirgen, oıly, muńdy qalyptaǵy ádemi bir sýretiniń syrtyna:

«Jyr shabytyn tóldegen

Ózimmen birge terbegen,

Óren oıly dosyma –

Óleńqumar pendeden», –

degen bir shýmaq jyrymen maǵan syılaǵan edi. Bizdiń ekinshi kýrsymyz, 1958 jyldyń qara kúzi; aıy, kúni esimde joq. Bul sýret Ábish ekeýimiz birge túsken basqa da sýrettermen qatar, Almatyda qaldy, oraıy kelse, keıinde jaryqqa shyǵa jatar.

Sol jyly kúzde Ábish asa ónimdi eńbek etti. Áli on toǵyz jasqa da tolmaǵan bala jigittiń óleńderi sol zamandaǵy qazaq poezıasynyń joǵarǵy deńgeıine jetken. Jáne óleńdermen qatar, aýdarmaǵa da den qoıyp edi. Túpnusqamen deńgeıles, mándi, maǵnaly shyqty. Máselen, Rýdakıden, tórttaǵan:

«Qartaıǵanda saqaldy boıaǵanym qaraǵa,

Kelgeni emes jasarǵym, bataıyn dep kúnáǵa,

Qara kıip joqtasa attanǵandy molaǵa,

Saqal boıap jastyqty joqtamasqa bola ma!?..»

Bul kezde Ábishtiń aıryqsha nazar aýdaryp, úńile, zertteı oqyǵan aqyndary – Pýshkın men Lermontov edi. Lermontovtan tárjimanyń meniń esimde qalǵan bir úzigi:

«Kók bulttary, máńgilik jyljyp kóshken,

Torǵyn kókke merýert shynjyr salyp,

Uqsaısyńdar súıkimdi Soltústikten

Ketken maǵan tústikke qýǵyndalyp...»

Sol sıaqty, táýelsiz Afrıka taqyrybyna qatysty árqıly kóńil áýeni, maqul, súıinishti birneshe óleńi bolyp edi. Osy jáne basqa da aýdarmalary men óleńder saqtaldy ma, saqtalsa sol qalpynda keıingi jınaqtarǵa shyqty ma – naqty aıta almaımyn.

Buryn turmystyq maqala, árqıly ocherkter jazyp, bulary kóbine-kóp aǵymdaǵy baspasózde jarıalanyp júrgen Ábish osy kezde alǵash ret kórkem prozaǵa den qoıdy. Alǵashqy bir áńgimesi – «It tıgen sút» atalatyn. Jasamys, ataqty profesordyń, ańǵalaq, jaqsy kúıeýi bar, kórshiles sulý kelinshekti turmystan azdyrýy týrasynda. Keıin jaratpaı tastady ǵoı deımin. Aıý-adam týraly «Júndi baraq» deıtin ózgeshe mazmundy áńgime jazýǵa daıyndalyp júrdi. Aqyry, jazǵan sıaqty. Biraq stýdenttik jyldarda emes, kóp keıin – birge turǵan, tyǵyz aralasqan kezderimizde kórmedim, bilmedim. Sondaı-aq, biz Temirlan beketinde ushyrasyp, úıine qonǵan beıbaq áıeldiń áńgimesinen óris alatyn poves. Qyzý kiriskenimen, aıaqtalmaı qaldy ǵoı deımin. Shyndyǵynda bul – prozadaǵy alǵashqy qadam bolatyn, atalmysh áńgimelerden buryn bastalǵan.

Ábish men sıaqty emes, jazýda eshqandaı kúı talǵamaıdy. Tósegi tuıyq, tórgi buryshta turatyn. Aldynda shaǵyn tekshe. Ábish, ústinde qoltyǵy salbyraǵan keń maıka, tóseginiń bir jaq shetine otyryp, osy tekshe ústinde qaǵazyna úńiledi. Keıde mańdaıyn súıep, oılana bógelip, kóbine toqtaýsyz jazyp jatady. Kirgen, shyqqan, arly-berli júrgen balalarmen til qatysa beredi, tipti, bólmeniń ekinshi qaptalynda ótip jatqan daý-keńeske ún qosyp qoıatyny bar. Jazýy kún jaryqta bastalsa, keshki tamaǵyn umytyp ketetin retteri de ushyrasatyn. Men kitaphanadan kelgen betimde tamaǵyńdy ishtiń be dep surar edim. Áli ishpegen bolsa, qalaǵa baramyz, bir jaǵy qajetti serýen. Kóbine ashanalar jabyq, taqaý mańdaǵy gastronomnan jemdik birdeńe alamyz, ádette, kólemi sirińke qorabynan jýantyq, folgaǵa oralǵan, «plavlenyı syr» – «balqytylǵan» atalatyn syr bar, on bir tıyndyq jáne on tórt tıyndyq, sonyń qymbatyraq, táýirin alamyz, bireýi bolmasa, ekeýi keshki asqa jarap jatyr, qydyryp áńgimelese júrip, kóshede jeısiń. Ábish jazýǵa kóbirek kóńil bólgenimen, kitap oqýdan da shettemedi. Sol jyly Pýshkın, Lermontov dedim. Basqasy jadymda joq. Tek Tomas Mannyń Góte týrasyndaǵy «Lotta Veımarda» romanyn oqyp, aıryqsha áserlengeni esimde. Keıin ózi de jazý stılinde osy sorapty úlgi tutqanyn ańdadym.

Kýrstas balalarmen birge turǵannyń paıdasymen qatar, zıany da bar. Eń bastysy – ońashalyq, erkindik joq. Onyń ústine, japyrlaǵan jataqhana qaı jaǵynan da qolaısyz shyqty. Kezekti stıpendıaǵa úsh-tórt kún qalǵanda qarnymyz ashady. Aqshamyzdyń tapshylyǵynan emes, amalsyz taralyp ketýinen. Ábish ekeýimiz de baı stýdentter sanalamyz. Men oqýǵa túsken jyly kókem Shubartaý aýdanynyń qıyr shalǵaıy – Jezqazǵanmen shektes alys otarly otgonǵa muǵalimdikke suranǵan, joǵary jalaqynyń ústine úlken kótermesi bar. Ortalyqpen qatynas oraıynda, árbir toqsanda molynan jiberedi. Bul eki aralyqta úlken ákem pensıasynan salyp turady. Kókesi soǵysta ólgen Ábishtiń jaǵdaıy menen kem emes. Muqyr degen, álde ákeniń inisi, álde nemere týys, áb-aǵasy bar, aı qurǵatpaıdy, onyń ústine turmystaǵy eki ápkesi aqsha salyp jatady. Ekeýimiz de kóterińki stıpendıa alamyz. Soǵan qaramastan qarnymyz ashýy – ol kezdegi stýdentterdiń kóbiniń arttan kómegi joq, stıpendıaǵa jalǵas onshaqty kúnde táýir júredi, sodan soń taryqpasa da, ólsheýli mázir, al kelesi stıpendıaǵa tórt-bes kún qalǵanda kópshiligi tamaqqa jarymaıdy, jaǵdaıy bar balalardan qaryz suraı bastaıdy, eski aqshanyń kezi, bes, on som, assa jıyrma som. Árıne, Ábish ekeýimizden. Stıpendıa ala salysymen qaıyrmaq. Qaltańda tur, qalaı tartynasyń. Áıtkenmen, dáp osy rette keregirek aqsha, qaryzyń qaıtardan birer, eki-úsh kún buryn sarqylmaq. Ábish baryn irkilmeı beredi, keıde tap-taqyr qalady. Meniń de taýsylatyn kezderim bar. Onyń ústine, jataqhanadaǵy ornym tipti jaısyz. Orys, qazaq aralas jıyrma shaqty jigit. Árqıly minez, dabyr-dubyr áńgime. Kóbine orys bóliminiń jigitterimen daýlasyp jatamyz. Sender nadan boldyńdar, saýatsyz boldyńdar, turmystaryń tómen boldy desedi. Meniń bir joly aıtqanym bar, Týrgenevti, Tolstoıdy oqydyńdar ma, Orel men Kýrsk gýbernıalaryndaǵy mujyqtardyń, máselen, Ermolaı men Sýchoktyń saýaty qanshalyq boldy, dep. Saýaty turypty, turmysy qandaı edi, ataýly qaıyrshylardy aıtpaǵanda; qazaqta baı da, kedeı de boldy, biraq qaıyrshy bolǵan joq, dep. Oǵan toqtamady. «Sender artta qalǵan feodalızm dáýirinde ǵumyr keshtińder, endi kapıtalızmnen attap, sosıalızmge jetip, bizben birge komýnızmge ótkeli jatyrsyńdar», – degen. Men: «Al sender 1861 jylǵa deıin quldyq qoǵamda ómir súrdińder, endi bir emes, eki formasıadan attap otyrsyńdar!» – dedim. Sonymen, qarymta jaýap taba almaı, bir jolǵy áńgime bizdiń paıdaǵa shyqqan. Alaıda, daý-damaı toqtalmady. Kóbine-kóp áńgime qazaqtyń kemdigi, orystyń jáne basqalardyń artyq bolmys, turmysy tóńireginde. Shydamnyń da shegi bar ǵoı, bir joly keshkilik, Ábishterden kelip edim, tósek arasy, tar jerde tóbeles bolyp jatyr eken. Sol sátinde, enteleı alǵa umsynǵan Toqtasyn Berkimbaev degen suńǵaq boıly bokser jigitimiz, sary shash, tórtpaq, myǵym deneli orys jigitin uryp jyqty. Orystyń bir ózgesheligi, jasqana berseń, basyna túsedi, al eleýli qarsylyq týsa, áýelde qansha aryndap turǵanymen, beti tez qaıtady. Eń zor, qaıratty jigitteri omyryla jyǵylǵan soń, basqalary jýasyp qaldy. Sonymen, eki jaqty azǵana kinálastan keıin bar sharýa dabyrasyz tynǵan. Bul Toqtasyn – jýrnalısıka bóliminde, bizden joǵaryraq kýrsta oqıtyn, uryp jyqqan jigit te qatarlas topta eken, ol kezde jýrnalısıkanyń orys, qazaq bólimderi kóp rette sabaqtaryn birles oqıtyn, burynnan tanys, bilis balalar bolsa kerek. Qaıtkende de, osy oqıǵadan soń, bizdiń qoı qoraǵa taqaý jatyn bólmemizde tynyshtyq ornady. Anyǵy – orys jigiti kináli, daý-damaı órshı kele, ulttyq namysqa tıipti. Qolma-qol sazaıyn tartty. Keıin, 60-jyldardyń aqyry, «Jazýshy» baspasynda jetekshi qyzmette otyrǵan kezimde, osy Toqtasyn Berkimbaevtyń shytyrman oqıǵaǵa qurylǵan kólemdi hıkaıatyn kitap qylyp shyǵaryp berdim, ol kezde jospar máselesi qıyn, ári beımálim, jas avtor, syrttaı tanı tura aldyma kelgen joq, biraq sol bir namysty qaıraty úshin alqaǵan edim. Bul Toqtasyn óz tusynda belgili jýrnalıs boldy, jolymyz túıisken emes, búginde dúnıeden ótip ketse kerek. Hosh. Ábish ekeýimiz ǵumyr keshken orta týraly aıǵaqty, kóp derektiń biri dep bilińiz. Iá. Dese de, jataqhanadan jerýimniń zańdy jaǵdaıattarymen qatar, naqty bir sebebi boldy. Jańa jyldan soń, meniń basymda turǵan teksheden asa qundy eki kitap joǵalǵan. Kitap urlaý – urlyq emes degen uǵym bar. Urlyqtyń eń úlkeni. Qylmys dep aıtar edim. Aqsha joǵalsa, ornyna keledi, dúnıe joǵalsa, basqasy tabylady. Meniń eki kitabym da ǵajaıyp edi. Bul kezde birshama jınaqtalyp qalǵan qazynam – aeroport aýmaǵyna kóship kelgen, nemereles atamnyń úıinde turatyn, shaıtan túrtip, azǵana buryn jataqhanaǵa ákele qalyppyn. Munyń biri – 1948 jyly Muhtar Áýezovtyń basshylyǵymen shyǵyp, tıym salynǵan Ádebıet tarıhynyń birinshi tomy bolatyn, fólklorıstıka, jap-jańa, ketpekteı kitap, aýyldaǵy úıden arqalap ákelgem. Ekinshisi – Plano Karpını men Gılom Rýbrýktyń Shyńǵys han ordasyna saıahat jazbalary, taqaýda ǵana, 1958 jyly basylǵan; bul da orny tolmas qazyna. Keıin, arada elý jyl ótkende, «Shyńǵys han» epopeıasyna kiristim, tarıhı derekterdi toptap, jaza bastaǵanda eske túsip, ishim ashyp otyrǵan edim, jáne eski taýarıhty tóńkergen jeti jyl boıy  jetpis márte eske alǵan shyǵarmyn; álbette, keıingi bir basylymyn taýyp alyp, paıdaǵa jarattym, alaıda, on segiz jasymda serik bolyp, kókjıegimdi keńeıtken ǵajaıyp nusqa kóz aldymda turǵan da qoıǵan. Bul urlyqtyń bizdiń kýrstan tys, alaıda fılfakta oqıtyn suǵanaq stýdentke qanshama paıda keltirgenin, nemese sor bolyp jabysqanyn bilmeımin. Bálkim, qazaq emes, ilkide daýlasyp, aldyn tosqan orys jigitteriniń biri qasaqana alǵan shyǵar. Qaıtkende de umytylmas olqylyq.

Aqyry, Ábish ekeýimiz jataqhanany tastap, páterge ketpek boldyq. Úı izdeýdiń men ótken jyly tájirıbe alǵan ózgeshe tásili bar. Jalǵyz qabatty, jekemenshik úıler tizilgen shetkeri bir kóshege shyǵasyń da, qatarlasa esik qaǵyp, jón suraısyń. Ábish ekeýimiz birge qydyryp, áńgimelese júrip, úıden úı aqtadyq. İstiń sáti, birer saǵattan soń tabyla ketkeni. 2-lınıa, 142-A. Qazirde naqty aıta almaımyn, ol kezde 5-lınıa atanǵan Áýezov dańǵyly men Stroıtelnaıa atanǵan Muratbaev kóshesiniń aralyǵy. Qatarlas on segiz «lınıa» bolatyn. Bizdiń úıimiz – Kırov, qazirgi Bógenbaı kóshesinen sál-pál joǵaryda, sol jaq qaptal. Trambaı júretin Komsomol, qazirde Tóle bı kóshesine taqaý, qatynasqa qolaıly. Balalary joq, bálkim bólek turatyn kempir-shal eken. Orys. Aqsaqal – aǵash sheberi, ol zamanda dúkenderge túse bermeıtin, árqıly múkámal – shkaf, tekshe, oryndyq, stol jasaıdy. Sózi joq, kempiri de tynysh, birtoǵa kisiler. Shatyrly, sharshy bitimdi úıi – aýyzǵy uzynshaq dáliz jáne jınaqy, keńis úsh bólme; birshama kólemdi aýlasynda – alma baǵy. Bizge tústik-batys buryshtaǵy tap-tuınaqtaı, aýasy keń, taza bólme tıdi. Eki qabyrǵada eki tósek, ortada úsh oryndyqty jadaǵaı stol. Biz sol zamannyń esebinde asa kóp aqsha – eki júz som, birer jyldan soń, aqsha aýysqan esep boıynsha jıyrma som tóleıtin boldyq. Raqat ómir bastalǵan. Raqaty – mazaly, baısal jaǵdaı ǵana emes. Osy oqý jylynyń aıaǵy jáne kelesi kýrs – eń eleýli bir kezeńde tynysh, ońasha turǵan bir jarym jyl Ábish ekeýimizdiń de qalamger jáne azamat esebinde qalyptasý jolymyzdaǵy ózgeshe asý, tańbaly beles bolyp shyqty.

Endi ýnıversıtettegi leksıalarǵa qatynaýdy múlde derlik doǵardyq. Onsyz da ýaqyt jetpeıdi. Jazý jáne oqý. Men aeroport jaqta turatyn áb-aǵamnyń úıindegi kitaptarymnyń birazyn alyp keldim. Stendaldyń on bes tomdyq tolyq jınaǵy, Geıneniń on tomdyq ádemi basylymy, Hemıngýeıdiń ótken kúzde ǵana satymǵa túsken aıdyndy eki tomdyǵy, jáne «HH ǵasyrdaǵy shet el romany» atalatyn serıamen shyqqan birtalaı kitap, ıá, Shıllerdiń qalyń eki tomǵa jınaqtalǵan tolymdy basylymy, taǵy basqa da klasıka úlgileri. Álbette, bári de orys tilinde. Onshaqty kúnde bir ret kitap dúkenderin aralap, ol kezde Karl Marks – búgingi Qonaev pen Gorkıı kósheleriniń qıylysyndaǵy býkınıske soǵyp, jańa, sırek kitaptar izdeımiz. Men Draızerdiń qońyr muqabaly on eki tomdyǵyn túsirdim. Ábish óleń kitaptaryn alady. Pýshkın, Lermontovtan soń Robert Berns jınaǵy esimde. Jáne men aıryqsha áspettegen Mıskevıch pen Pótefı. S.Marshak aýdarǵan Bernstiń keıbir óleń úlgisi Ábishtiń keıingi «Mahambet» poemasynyń qurylymyna eleýli áser etti; Mıskevıchtiń azattyq jyrlary ekeýimizdi de qatty tolqytatyn, al Pótefıdiń eń sońǵy, qazaly urys qarsańyndaǵy «Alapat zaman» tolǵaýyn neshe qaıyra oqyp, kózimizge jas alǵanymyz bar. «El-jurtymyz apat aldynda, bálkim, Kóktiń jarlyǵy osylaı shyǵar, jarym álem ústimizden janyshtap, birjola qurtqaly kele jatyr!..» – deıdi ǵoı, qazirgi qazaqtyń jaǵdaıy. Álbette, úıde turǵan barlyq kitap ekeýimizge ortaq paıdada. Ábish kóbine-kóp jazý ústinde, meniń negizgi jumysym – oqý, endi kúnige júz elý bet, áıtpese eki júz bet klasıkalyq proza úlgilerin oqyp shyǵyp, jıyrma jasyma deıin álem ádebıetiniń eń ozyq nusqalaryn túgeldeı zerdelep bitirý – paryz sıaqty. Komsomol – Tóle bı kóshesiniń Dzerjınskıı – búginde Naýryzbaı kóshesimen qıylysyndaǵy áldebir kitaphanadan soń, Panfılov parkiniń ishkeri, shyǵys qaptalyndaǵy, Chehov atyndaǵy qalalyq kitaphanaǵa den qoıdym. Kisisi az, ári qajet ádebıetińdi qaǵaz toltyrmaı, tezinen surap alasyń. Birden-aq Mopassannyń on eki tomdyǵyna túsken edim. Keler jyly býkınısen taýyp aldym. Meniń qalamgerlik jolymdaǵy eń súıikti jazýshylarymnyń biri. Al Ortalyq, Pýshkın kitaphanasynan jańa bir qazynalardyń betin ashtym. Gerodot, Plýtarh pen Svetonıı bastaǵan álemdik shejiremen qosa, resmı tanymnan tysqary qalǵan Reseı jáne Ortalyq Azıa tarıhy: Karamzın, Solovev, Klúchevskıı, aqyry Bartold, Veselovskıı, Bahrýshın. Jáne Batys ádebıetiniń sovette tyıym salynǵan ózgeshe úlgileri: keıde jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardaǵy basylymdar, kóbine-kóp soǵysqa deıingi kezeńde júıeli túrde jarıalanǵan «Internasıonalnaıa lıteratýra» jýrnaly arqyly – Djoıs, Prýst, Andre Jıd, Dos Passos jáne basqalar. Qadarynsha keńinen qamtýǵa tyrysam. Sonymen qatar, bul kezde ýnıversıtettegi arnaıy pán nátıjesinde, arab jazýyn tanyǵam, osyǵan oraı, qazaq tildi, eskilikti gazet, jýrnaldar men jekelegen basylymdar. Ádette, úıdegi Ábishtiń de oqýy tıanaqty. Draızerdiń «Amerıkan tragedıasynan» bastady. Sodan soń «Djennı Gerhardt», «Sińili Kerrı». Ol kezde bar jaǵynan jańalyqty Hemıngýeıge den qoıystyq. Kimniń ne oqyp jatqanyn túgendemeımiz jáne ádebı shyǵarmalardy talqylap, pikirlesý de ádetimizde joq, onsyz da oıymyz bir jerden shyǵatyn sıaqty. Áıtkenmen, Ábishtiń negizgi ýaqyty jazýǵa ketetin. Úshinshi kýrs – 1959 jyldyń aqyryna qaraı, aqyn retinde zor bıikke jetti. Ázirshe jarıadan, ataqtan tys. Tek jekelegen shyǵarmalary ǵana «Lenınshil jas» pen «Qazaq ádebıetinde» kórinis taýyp júr. Ádebı gazette ózin alǵashqy kýrstan bastap qanatynyń astyna alǵan Qabdolov otyr. Jastar basylymyndaǵy bedeli de zor, tipti shtattan tys qyzmetkeri sıaqty. Birde gazettiń stýdentter qaýymyna arnalǵan tutas bir nomerin daıyndap berdi. Alaıda, aqyr sońyna Ábishtiń esim-soıy ysyrylyp, azǵana qatysy bar, esesine basshylarǵa jaqyn júrgen joǵarǵy kýrs stýdenti Faızolla Orazaevtyń atymen shyqty. Ekeýlep keıidik. Áıtkenmen, mánsiz pendelik dep tanyǵan edik. Sondaı-aq, Ábish ár barǵan saıyn bir dorba hat-habar, áńgime, óleń ákeledi. Jaramaı qalǵan dúnıeler eken, redaksıa esebinen jaýap jazýy kerek. Ondaǵylar ústinen qarap, blankti qaǵazǵa máshińkemen bastyryp, tıesili avtorǵa óz attarynan joldamaq. Ábish keıde jaramsyz deıtin dúnıelerdi jaramdy, tipti, jaqsy dep taýyp, qaıyra aparatyn, budan qansha ret, qandaı nátıje shyqqanyn bilmeımin. Endi birde qatty shamyrqanyp edi. Áldebir oblys ortalyǵynda turatyn dıplomdy dáriger, esimi Shaı... birdeńe, redaksıaǵa tutas bir hattama joldapty. Sóz mánisi – endigi, sosıalızmnen ozyp, komýnızmge aıaq basqan ózgeshe zamanda qazaq tiliniń múlde keregi joq, bar qazaq jappaı orys tiline kóshýi qajet. Jaı ǵana jandaıshaptyq emes, ózinshe ult bolashaǵyn oılaǵan tolǵam. Tili joǵalǵannan qazaq quryp ketpeıdi, deıdi. Álemde áýelgi, týma tilinen aırylyp, basqa tilge kóshken, biraq ózinshe tirshilik keship jatqan qanshama jurt bar. Biz de qazaq qalpymyzda qalamyz, biraq ozyq zaman oraıyndaǵy orys tildi qazaq bolyp shyǵamyz, depti. Bul sandyraqty oqyp, men de kúıindim. Bilimdi, ózinshe aqyldy bola tura, munshama satqyndyq qaıran qaldyrǵan. Ábish sol ashýlanǵan qalpy jaýap jaza bastady. Tutas tórt-bes bet. Oqyp berdi. Bári durys. Ótkir, ótimdi, dáleldi. Qazaq óziniń tilimen birge jasaıdy. Bóten tilge kóshse, ótkendegi barlyq rýhanı qazynasynan aırylyp, ulttyq sypatyn joıyp, basqa bir halyq bolyp shyqpaq. Adamnyń ulttyq keıpi – ana tilinde. Túgel jáne dálme-dál jadymda joq, shamasy osyndaı. Óz tarabymnan bir sóılem qostyryp edim. «Qudiretti komedıadan» soń Dantemen eligip, qalǵan shyǵarmalaryn da paryqtaı bastaǵam, «Pır» degen fılosofıalyq traktatynan maqal keıipti tolǵam, ana tili – adamnyń kisilik qasıetiniń aıǵaǵy degen maǵnada, búginde naqty esimde joq. Aqyry, ekeýimizdiń de renishimiz basyldy. Qoja-Nasyrdyń esegine nasıhat aıtqandaı boldyq dep kúlisken edik. Sol beti, basqa da jaýaptarmen qatar, redaksıaǵa aparyp berdi. Osyndaı, alys, ár shalǵaıdaǵy árqıly jurtpen habar almasatyn qara jumysty Ábishtiń ózi de qyzyq kórse kerek. Sonshama qyzmet jasap júrse de, jastar gazetiniń mundaı daryndy aqyn, bilgir synshyny nasıhattap kótergenin baıqamappyn. Anda-sanda birdi-ekili dúnıesi jaryqqa shyǵady. «Qazaq ádebıeti» de aıryqsha jarylqamady. Qalaı desek te, Ábish úlken baspasózge jol ashqan edi.

Al meniń azǵana jazýymnyń bar jol tuıyq shyqty. Qazaq jazýshylarynyń jańa kitaptary týraly syn maqalalarym eshqaıda ótpeıdi, «Abaı tekstologıasy» «Qazaq ádebıetinen» úlken aıqaımen qaıtaryldy, on segiz-on toǵyz jasar bala, shyrqaý bıikte qol sozǵan, dámesi zor, otyrysy myǵym – dáp solaı oılapty, men paryqsyz pikirlerin moıyndamaı, daýlasa bastaǵanda, ádebı-syn bóliminiń qyzmetkeri: «Abaıda ne aqyń bar, Shákárimdi qaıdan bilesiń!» – dep aqyrǵany kúni búginde qulaǵymda tur. (Keıin, 80-jyldarda Ǵylym Akademıasynda qyzmettes boldyq, menimen aýyldas esepti, Shyńǵystaýdan shyqqan, osy jasynda berekeli jumys tyndyrmaǵan, kishi qyzmetker; birtoǵa momyn, tynysh kisi eken, hronıkalyq alqash; álbette, ara-tura tildesip júrdik, ótkendi ózi de umytqan, jańǵyrtyp kórgem joq, mánsiz edi; aqyry, eki kózi birdeı sý qarańǵy tartyp, qorlyqta óldi.) Keler jyly, dáp osyndaı ashý-yzamen: «Mundaı jazý bolmaıdy, sóılem bulaı qurylmaıdy!» – degen óshpendi yzamen, áýelgi áńgimelerim de barlyq gazet, jýrnal redaksıalarynan toıtarys alǵan. Osy rettegi eń úlken ókinish pen renish – on toǵyz jasymda jazylǵan, ol zaman úshin sony pikir, jańalyqty derekteri mol «Abaı jáne Shyǵys ádebıeti» deıtin, birshama kólemdi zertteý eńbegimniń joly kesilýi boldy. Uly ustazym Beısekeń – profesor Beısembaı Kenjebaev, men ekinshi kýrstamyn, 1959 jyly kóktemde, óziniń ejelgi dosy, «Qazaq tili men ádebıeti» jýrnalynyń bas redaktory Tóleýtaı Aqsholaqovqa telefondap, arnaıy pikirmen, jarıaǵa usynyp edi, Tókeń meni ertip aparyp, bólimge tapsyrǵan. Alaıda, mundaǵy B. deıtin ǵylym kandıdaty, ádebıetshi jigit, meniń tótenshe tolǵamdarym basyna syımaı, sozbalaqtap júrip, onshaqty aı ustap, aqyry qurdymǵa jiberdi jáne kóp uzamaı, ózi de dúnıeden ótipti. Bul «Abaı jáne Shyǵys ádebıeti» meniń bolashaǵymdy birjola aıqyndamasa da, áýelgi shyrǵalańdar qarsańynda jolymdy ashyp, jas zertteýshi retinde ájeptáýir ataqqa jetkizetin edi. Keıin, árıne, jaryqqa shyǵarý qolda turdy, alaıda, ýaqyty ótip ketken jáne endigi qalybymnan tómen, ári osynyń ózinde jańadan jazylyp, burnaǵy maqala retinde usynylǵan degendeı kúmán týýy múmkin. Áli kúnge sol qalpynda, jeke arhıvimde jatyr, ár kezdegi basqadaı shımaılarmen birge jyrtyp jiberýge qolym barmady.

Ábishtiń joly basynan-aq oń edi. Jıyrmaǵa tolar-tolmasta taqaý tóńiregimizde úlken ataqqa jetti. Ózinen góri men kóbirek súıinsem kerek. Jalǵyz men ǵana emes, aralas dostarymyzdyń bári de qurmet tutady, osy rette eki-úsh jas úlkender, máselen oqýy qatarlas, keıinde tanymal jýrnalıs, aýdarmashy, baspager Nurmahan Orazbekov aıryqsha ish tartady, týǵan inisindeı kóredi, ekeýimizdi bóle-jarmaı, «balaqan» dep erkeletip júretin. Bul Nurmahannyń ol zamanda qolǵa túspes «Fed» deıtin qymbat fotoaparaty bar, áýesqoıdan ótken, naǵyz professıonal, qanshama sýretke túsirdi. Birinshi kýrstaǵy jańa jyl keshinde, ekinshi kýrstaǵy jataqhana kezinde, keıinirek, páterde jekeleı jáne birge túsken áldeneshe sýretimizdi shyǵardy, solardyń úsheý-tórteýi búginge saqtalyp, Almatydaǵy úıde tur. Mejeli bir ýaqytta jaryqqa jetýge tıis.

Aıtqanymdaı, páterge shyqqan soń, ekinshi kýrstyń sońyna qaraı, ýnıversıtettegi leksıalarǵa sırek baratyn boldyq. Onda da boı kórsetý úshin. Apta aralatyp, aıǵa taqaý kórinbesek kerek. Aqyry bir kúni starostamyz, keıinde fılosofıa doktory, profesor Sonarbaı Tańqaev arnaıy izdep keldi. Bilemiz, grýppa jýrnalynda bizdi qashanda bar, qatynasty dep belgilep jatqan. Biraq shekten shyǵyp kettik, ábden zapy bolǵan sıaqty. Qashanǵy jalǵan kórsetem, kelmedi, joq dep belgileımin, stıpendıadan qaǵylasyńdar, bálkim, ýnıversıtettiń ózi qaýip dep, dońaıbat jasaı bastaǵan. Árıne, jorta, bizdi qaıtkende sabaqqa keltirý. Rasy, oǵan da ońaı emes, únemi jasyryp otyrý, ótirigi shyǵyp, sógis estýi ábden yqtımal. Men aıttym: «Bári jón, sózińniń qatesi joq, biraq aldymen bizdiń jaǵdaıymyzdy, dáleldi sebebin, sabaqqa qatysýǵa múmkindik joǵyn anyqtamaısyń ba, mine, Ábish qanshama klasıkalyq óleń jazdy, men nesheme tom kitap oqydym, áýeli shaı iship alaıyq, sodan soń aqyldasamyz», – dedim. Eki kesken kolbasa, jarty bólke nanymyz bar, shaı ishtik, men qoımaǵan soń Ábish birer óleńin oqydy. Aqyry, Sonarbaı dosymyz keterde aıttym: «Qol tıgen kezde barýǵa tyrysamyz, bara almaǵan kúnderi joq dep belgileı ber, stıpendıadan alyp tastasa, biri ǵajaıyp aqyn, ekinshisi ǵalamat oqyrman eki klasıktiń obaly seniń moınyńda», – dep. «Týý, senderge daýa joq eken...» – dedi eshqashan kúlmeıtin, sol kezdiń ózinde artyqsha salmaqty Sonarbaı múlde túńilip. «Endi baramyz», – degen Ábish, jaımashýaqtap. Osydan keıin, dosymyzdyń kóńilin aýlap birer kún, jarym kún boı kórsettik te, qaıtadan óz ádetimizge kóshtik. Áldeqalaı jazǵanym bar, úshinshi kýrstyń aqyry, fılosofıa páninen mindetti emtıhandy tapsyrýǵa barǵanda, oqytýshymyz meni múlde tanymady. Men esikten erkin kirgende údireıe qaraǵan. Zachet kitapshasyn aldyna qoıyp, bılet alǵanda, qolyndaǵy vedomostige bir, synaq kitapshasyna bir, meniń betime bir, qaıta-qaıta qarap, aıran-asyr bolyp otyryp edi. Men bógelmesten, jaýapqa ázirligimdi aıttym. Aldyndaǵy baladan keıin shaqyrdy. Birinshi suraqty jarym-jartylaı tyńdady, ekinshi suraqty kirispesinen úzdi, úshinshi suraqty bastar-bastamasta «bes» qoıyp berip edi. Almabaı Surapbergenov degen aǵaı. Meniń leksıa ataýlyǵa qatynaspaǵanymdy ańdady, biraq jaýabyma meılinshe rıza bolǵan. Mine, sol zamanda bizdiń ýnıversıtet muǵalimderi osyndaı keń, meıirban, tótenshe tilektes aǵalar eken. Ábish te árbir emtıhanda osyǵan jaqyn jaǵdaıatty bastan ótkerse kerek. Qazir oılap otyrsam, Batys ýnıversıtetterindegi tek bilim ǵana suraıtyn oqýdyń biz óz betimizshe barǵan  tótenshe úlgisi.

Áıtkenmen, Ábish ekeýimizdiń qalmaı, mindetti túrde qatynasatyn bir sabaǵymyz boldy. Sabaq emes, salmaq. Ásker isi atalady. Sovettik soǵys ımperıasynyń qalypty zańy boıynsha, on segizge tolǵan árbir er azamat áskerı mindetti. Onyń ishinde joǵarǵy mektep túlekteri ataýly maman retindegi dıplommen qatar, áskerı ofıser oqýyn da támamdaýy shart. Onsyz beıbit mamandyq dıplomy da berilmeıdi. Árbir ınstıtýt, ýnıversıtette áskerı kafedra, arnaıy oqý korpýsy bar. Ustazdary – otstavkadaǵy kadrlyq ofıserler, kóbine polkovnık sheninde, túgelge jýyq keshegi soǵys-maıdannan ótken, odan keıinde shet elderde, Odaq kólemindegi áskerı quramalarda qyzmet atqarǵan, qatal kisiler. Bizdiń áskerı oqýymyz jyl uzaǵynan emes, ár kýrsta bir semestr, mindetti túrde bir kún, segiz-on saǵattan atqarylady. Bir kúndik bolsa da, tutas aptaǵa tatıtyn aýyr oqý, azapty tájirıbe. Jaıaý áskerdiń qolǵa shaq qarý-quraldarynyń jóni, áskerı strategıa men taktıka. Ábish Kalashnıkov avtomatyn bólshektep buza almaı, buzsa qaıtadan quraı almaı otyrar edi. Polkovnıgimiz ashýlanady, biz Akademık dep at qoıǵan Baqyt Seıtjanov pen sózi shuǵyl Daýkes Bazarǵalı Qýatov, taǵy bir balalar polkovnıkti qostap, kómekke suranyp, mazaqtap kúledi. Jigitter tabıǵatyna jat, jekkórinishti sabaqtyń ózin oıynǵa aınaldyryp, jalpy jaǵdaıdy jeńildetýge tyrysar edi. Bir kúni «Nastýplenıe» – «Shabýyl» deıtin mańyzdy taqyrypty taldap jatqanbyz. Sovet armıasynyń soǵystaryndaǵy sheshýshi tásil dep. Jańylmasam, polkovnık Seregın, syptaı tyǵyz deneli, qyryq bes-elý jastardaǵy, qazymyr, asa qatal kisi edi. Sonda, qalt etken bir sátte, Bazarǵalı bolsa kerek, tótenshe suraq qoıǵan: «Tovarısh polkovnık, anaý jaraqatty osyndaı shabýyl kezinde alǵan bolarsyz?» – dep. Oryssha ǵoı. «Iá, – dedi polkovnık. Jaraqat emes, qysqa qaıyrlǵan shash astyndaǵy tóbel taz, týra qaraqusynda. – Uly Otan soǵysy kezinde, jeńisti shabýyldardyń birinde». «Á-á, net, – dedi Bazarǵalı. – Shabýyl bolsa, qaq mańdaıdan tıetin edi, al mynaý – basqasha jaǵdaı...» Qyran-topan boldyq. Polkovnık aıtqan sózine emes, myna qıqar stýdenttiń qaǵytpasyna qyp-qyzyl yza bolyp, jer tepkiledi. Biraq tezinen basylǵan. «Tynysh! Shýlamańdar! Qane, kezekti suraq. Pálenbaı, sen jaýap bershi...» Osy oqıǵa bútkil ýnıversıtetke jaıylyp, qanshama kún máz bolyp edik, keıinde árkimge bir tańylyp, keńinen tarady. Bazarǵalıǵa eshqandaı qysas bolmady. Onyń esesine basqa bir kúni Ábish ekeýimiz pushaıman jaǵdaıǵa tústik. Seregın emes, kelesi bir polkovnıktiń qaharyna ilingen edik. Popov degen. Ádette, ásker sabaǵy bolatyn kúni erterek qamdanamyz. Sol kúni álde uıyqtap qaldyq, álde trambaı keshikti, Shevchenko–Masanshydaǵy oqý korpýsyna áreń jettik. Biz aptyǵa basyp, ekinshi qabatqa kóterilgende, bizdiń balalar keń dálizdegi tańerteńgi sapqa jańa turyp jatyr eken. Assa bes-alty sekýnd qana keshigippiz. Báribir qatarǵa qospady. Kýratorymyz sanalatyn polkovnık Popov bizdi qarsy qabyrǵada sileıtip qoıyp, túzem rásimi aıaqtalǵan soń kafedraǵa aıdap apardy da, «Dekan Amandosov joldasqa. Myna Kekılbaev pen Magaýlın únemi keshigip júredi, sabaqqa súlesoq, tártipteri nashar» degen turǵyda jazylǵan bir japyraq qaǵaz ustatyp, qoıa berdi. Dekan Taýman Amandosov aǵamyz áldenege qyrysyp otyr eken, sózge kelmesten, basqa sabaq bir bólek, ásker isi oıynshyq emes, bul qalypta oqýdan shyǵyp qalý op-ońaı, ázirshe stıpendıadan alamyn, solaı aıtyp baryńdar!» – dep keri qaıyrdy. Unjyrǵamyz túsip, kezekti sabaǵyn atqaryp turǵan polkovnık Popovtyń aldyna keldik. Boıy ortadan joǵary, bet aýzynda tilim eti joq, tip-tik, aryq, qatqyl kisi edi. Jas shamasy elýdiń ústinde. Eshqashan jymıyp kúlmeıdi, óńi jylymaıdy. «Sender, bos sóz qýǵan fılologtarǵa ásker isin oqytý mánsiz, – deıtin. – Soǵys jaǵdaıynda men senderdi tylǵa, tankke qarsy or qazýǵa jiberer edim, biraq onda da jarytpassyńdar». Qashanda talaby qatty. Biraq artyq sózi joq, bar isi naqty bolatyn. Bizge kekete qarap: «Al, ne boldy?» – dep suraǵan. Ábish sulyq tura berdi, men meılinshe saltanatty túrde: «Polkovnık joldas, baıandaýǵa ruqsat etińiz. Sizdiń ádil talabyńyz boıynsha, dekan bizdi stıpendıadan alyp tastady!» – dep habarladym. Polkovnık, tárizi, múlde kútpegen jaǵdaı, daǵdaryp qaldy. Sol sátinde bizdiń balalar gýildesip ketti. Kóbine jorta: «Oı-oı-oı!..» «Aı-ıaı-áı!..» «Kak jalko!..» – Obal emes pe!.. «Pochemý tak jestoko!..» – Netken qataldyq!.. Polkovnık qyp-qyzyl bolyp ketti. Jappaı joqtaý sál-pál saıabyrlaǵanda Bazarǵalı: «Kekilbaevtyń ákesi Uly Otan soǵysynda erlikpen qaza tapqan!» – dep jarıalady. «Artynan kómek beretin eshkim joq!» – dep bekitti Marat Nurǵalıev. «Kári sheshesi ǵana bar, basqadaı týǵan-týystan ada!» – dep túıindedi Baqyt Seıtjanov. Polkovnık qyzyldan bozaryp, múlde qaýsap, shógip ketti. «A ty Magaýlın?! – dedi sasqanynan maǵan qarata, meniń famılıama tili kelmeıtin. Ádetimshe, «Magaýın», – dep, kezekti túzetý jasadym – «Meniń ákem kontýzıa alyp, aman-esen oralǵan. Onyń ústine dedýshkam bar. Áıtip-búıtip kúnimdi ótkerem». Árıne, jyl aıaǵyna deıingi úsh-tórt aılyq stıpendıa – úlken shyǵyn, alaıda, aıttym, men ǵana emes, Ábishtiń de jaǵdaıy kóteredi. Bizdiń balalardyń gýili men dýyly – tótenshe oqý, qatal polkovnıkke degen qyrys kózqarastyń oraıymen syrtqa shyqqan bir kórinisi ǵana bolatyn. Polkovnıktiń baqytyna qaraı, qońyraý soǵylyp, kezekti sabaǵymyz bitti. Úziliste jigitter polkovnık Popovtyń abyrjyp qysylǵan jaǵddaıyna bir jaǵynan qanaǵattanyp, ekinshi jaǵynan mynanyń da sezimi, ar-uıaty bar eken dep tańyrqap, qaıtadan dabyrlasyp ketip edi. Artynan maǵlum bolǵandaı, bizdi bir aılyq qana stıpendıadan túsirgen eken. Polkovnık aralasty ma, álde dekannyń áýelgi sheshimi de solaı ma, bilmedik. Renish emes, qyzǵylyqty oqıǵa retinde este qalyp edi.

Taǵy bir jaǵdaı. Bizdiń áskerı oqýymyz ǵana emes, Almatynyń bolashaq qurylymyna qatysty. Sabaq únemi tórt qabyrǵada júrmeıdi. Keıde keń dalaǵa alyp shyǵatyn. Endi bir joly, «Qala ishindegi urys» taqyrybyn taldaý úshin, sol kezdegi 13-lınıa, – qazirgi Gagarın jáne, burynǵy atyn umyttym, Jandosov kósheleriniń qıylysy, keń aleıaǵa alyp keldi. Kórikti, uzyna boıyna tórt qatar aǵash egilgen 13-lınıanyń taý beti bitelip, jer qazylyp, asty-ústine túsip jatyr eken. «Mine, – dedi áskerı taktıkadan beretin polkovnık Iakýshev. – Kósheni bitep jatyr. Nege?» «Aqymaqshylyq! – destik jamyrap. – Tamasha prospektini qaq ortasynan qıyp, birjola búldirdi ǵoı!.. » «Joq, – dedi, erni maılaqy, bulaǵy túsińki, tolyqsha polkovnık. – Májbúrli qajettik». Sóıtsek, Almatynyń ejelden qalyptasqan kóshe qurylymy – búgingi zamanǵa sáıkes kelmeıdi eken. Barlyq kósheler taqta keıipti, shyǵystan batysqa, teristikten tústikke qaraı, túpe-túzý sozylyp jatyr. Bir shetinen kirgen tankter, oǵan jalǵas jaıaý ásker, eshqandaı bógetsiz, ekinshi shetinen bir-aq shyqpaq. Sondyqtan da, negizgi kóshelerdiń bári ár tustan bólinip, jańa úı, jańa qurylystar salynýy shart. Sonyń áýelgi bir kórinisi – aldaryńda tur. «Sonda qandaı soǵys, qandaı jaý?» – dep suraıdy balalardyń biri qasaqana. «Qytaı! Almatydan nebári tórt júz shaqyrym jerde tur. Al bizdiń qalamyz strategıalyq jaǵynan óte álsiz, qorǵanysqa qolaısyz. Qytaılar bir shetinen kirse, op-ońaı ekinshi shetinen shyǵady». Mine, keremet! «Sonda qalaı, – deıdi jigitter. – Narynqoldan shekarany buzyp ótken qytaı Almatynyń túbine eshqandaı bógelissiz jetip kele me? Bizdiń aıbyndy áskerimiz qaıda?» «Árıne, – deıdi polkovnık, – Shekaranyń arǵy, bergi betinde talqandaımyz. Alaıda, bárine daıyn bolý kerek. Qytaıdyń áskeri ondaǵan mıllıon, qazirde tehnıkasy da jetilgen. Qajetti qorǵanys sharalaryn esten shyǵarmaý kerek!» Mine, bizdiń Akademıktiń jazyla bir sóıleıtin jeri. «Durys, – deıdi, tamsana bas ızep. – Danalyq sheshim. Ótken tarıhta jaýdy eki ret Moskvaǵa deıin jetektep ákeldik. Fransýzdardy shyǵa bere, nemisterdi dál irgede talqandadyq. Almatyny Qytaıǵa berý de dáp osyndaı utymdy strategıa. Budan soń, Qaskeleńde, nemese Uzynaǵashta birjola qıratamyz. Tek bul qytaı sol beti Moskvanyń bergi jaǵynan bir-aq shyǵyp júrmese...» «Molchat!» – Toqtat! – dep aqyrady polkovnık, sóz mánisin endi ǵana ańdap. «Qaladaǵy urys: qorǵanys jáne qarsy shabýyl» taqyrypty sabaǵymyz odan ári jalǵasady. Mine, shamasy 1960 jyldan bastap, Almatynyń oqtaı túzý, bir qıyrynan ekinshi shetine sozylatyn dańǵyl kóshelerin biteý, aralyqta jańa qurylystar salyp, bútkil shahardy tuıyqtaý – áldebir arhıtektýralyq qatelik emes, sovettik ozyq áskerı strategıadan týyndaǵan, josparly jumys eken. Bar qyzyǵyn endi kórip otyrmyz. Syrttaǵy jaý túgili, myna, mashına basqan zamanda, ishtegi ózimizdiń erkin qozǵalýymyz qıynǵa aınaldy.

Qytymyr áskerı oqýdan sońǵy, qıyndyǵy odan kem túspeıtin aýyr salmaq – mindetti aýylsharýashylyq jumystary. Ekinshi kýrsty bitirgen jazda, aýyldaǵy eki aılyq baraqat demalystan soń, amalsyzdan Almatyǵa oraldym. Ábish kelmeı qalǵan. Iaǵnı, jalǵyz ózim. Jalǵyz bolǵanda, basqa balalar túgel. Baqyt, Turǵanbaı, Marat, Dıdarbek... Avgýst aıynyń basynda bútkil ýnıversıtet stýdentteri qatarynda Tyń ólkesine attandyrylǵan edik. Basqalar sıaqty, bizdiń fakúltetke de, taýar vagondarynan quralǵan tutas bir sostav bólindi. Árbir vagon ishinde eki qatar taqtaı sóreler ornatylǵan. Qamalǵan qoıdaı, qatarlasa, qabat-qabatymyzben jatamyz. Vagonnyń orta sheni, syrǵytpaly qaqpa tusy azǵana keńis, jeldep, topyrlap otyramyz. Jyljýymyzdan turýymyz kóp, Almatydan Kókshetaýdyń qalasyna deıin bes kún júrdik. Men úshin Sary-Arqanyń tórine boılaı engen, ózgeshe bir álem ashylyp edi. Syrly, qasiretti. Jańa jerler, jańa bir ýaıym-qaıǵy. Moıyntydan soń, Balqashtyń batys qaptalyn jaǵaladyq. Budan ary – salqar dala. Beket ataýlynyń bári qaptaǵan orys. Aqmola shegine ilingen soń muń men sher qalyńdaı túsken. Ejelgi jurtyńnyń elesi de qalmaǵan. Múlde basqa bir álem. Sultanmahmuttyń «Jazǵy qaıǵysy» oıǵa oralady

«Betińdi qaıystyryp orys basqan,

Titirep qaharynan jer men aspan...»

Sumdyq qoı. Otarlyq qyspaqtyń eń aýyry bizdiń basqa túsipti. Jeriń mynaý. Jurtyń anaý. Bolashaqta eshqandaı sańlaý joq sıaqty.

«Al endi, bizge kelgen zaman qandaı?

Zamanǵa qarsy turar shamań qandaı?

Basqanyń kókjelke bop tepkisinde,

Talaısyz neden boldyń, ah sormańdaı!!.»

Basyn munarly bult emes, kógiljim qaıǵy basqan Kókshetaý kórindi. Budan soń,  orman, alasty, dóp-dóńgelek, kórikti kólge toly baıtaq ólkeń. Qolyńnan shyǵyp barady. Bálkim, birjola aıryldyń...

Áseri aýyr edi. Eńse basqan, esten aıyrǵan. Sol jyly ǵana emes, qanshama zaman boıy, tún balasynda alaǵyzyp uıyqtaı almaıtyn edim. Qaıran el, qaıran jer!..

Almatyǵa oralǵannan soń, budan keıin de, árqıly jaýlaý, otarlaý, baqytsyz jaǵdaıattar nátıjesinde jer betinen joıylyp ketken halyqtar tarıhyna den qoıdym. Sebep, saldaryn teksergem. Osy, quryp bitken jurttardyń nasharlyǵynan emes, syrttan kelgen zorlyqtyń aıaýsyz óktemdigi, keneýsiz qıanattan eken. Kúni keshe ǵana, halqyńnyń basym bóligin jalmaǵan asharshylyq uıymdastyryldy. Endi mine, ústińe júz myńdap tógip jatyr. Bizdiń qazaq óli men tiriniń arasy, ajal quzynyń jıeginde tur eken... Ne qaıran bar?.. Sátimen ushyrasyp, Kókshetaýda qolǵa túsken ózgeshe bir kitapty neshe qaıyra súzdim. «Indonezıa obvınáet» – «Indonezıa aıyptaıdy». Sýkarno. Týǵan jurtynyń azattyǵy jolyndaǵy kúresker jáne erkindik zamandaǵy alǵashqy prezıdent. Danagóı, kemeńger kisi edi. El-aralyq saıasat jónimen, artyn oılamaǵan ókimettik nusqaý boıynsha orys tiline aýdarylyp basylǵan bul kitaptaǵy júrek-jardy tolǵam, negizgi túıinder – túgeldeı ulttyq oıaný, jáne azattyq jolyndaǵy kúres tásilderi baıyptalǵan baǵdarlama bolatyn. Budan soń, osy jyly ótkerilgen Búkilodaqtyq halyq sanaǵynyń nátıjesine den qoıdym. Birer jyldan keıin, burnaǵy zamandy qosa tarazylaǵan jınaqty kitaby da shyqqan edi, endi álemdik demografıa ǵylymyna boıladym. Onyń ishinde tarıhı demografıa. Adamzat sherýi, ǵasyrlar boıǵy halyqtar kerýeni óz aldyna. Aqyry, emeski úmit sáýlesi kóringen. Áli de tuzymyz taýsylmaǵan sıaqty. Búgingi jalpy sanyń qanshama kemise de, tym az emessiń. Qazaqstan sheginde ǵana úsh mıllıonǵa jýyq. Endeshe, ósemiz, ónemiz. Osy baıtaq jerdiń bir pushpaǵy, máselen, Ońtústik óńirde bolsa da, ózimizdiń násilimizdi saqtap qalamyz. Ol úshin... Qazirgi kezde saǵan qarap turǵan eń basty másele – halqyńa óziniń tarıhyn tanytý, ejelgi rýhyn áıgilep, ulttyq sanasyn kóterý eken. Osy jolǵa bet burdyq. Bar ǵumyrymyzdy báıgege tiktik. Táptishtep, tipti, termelep aıta bergenniń ózinde áldeneshe kitaptyń júgi. Sonyń birazy ótken qalamgerlik qyzmetimizde júzege asqan da sıaqty.

Bul jolǵy áńgime – Ábish ekeýimiz týraly edi ǵoı. Sóz aıaǵyn burmaıyn. Men orys basqan Aqmola-Qyzyljar-Kókshetaýdan ata jurtymnyń arýaǵyn arqalanyp, jańa bir murat tapqandaı edim. Endigi maqsat aıqyn, qaıtkende jassyń. Bar bolashaǵyń alda.

Qońyr kúzde taǵy da taýar vagondaryna tıelip, Almatyǵa oraldyq. Ábishpen jańa kórgendeı, qýana tabysyp edik. Aýylda anasy aýyryp, qasynan shyǵa almady degen anyqtama ala kelipti. Tıanaqsyz ilgishek. Ózine oń qaraıtyn dekan Amandosovqa baryp, keńshilik alǵan eken. Stıpendıasy ornynda, biraq jataqhana berilmeıdi. Al men berip turǵan jataqtan bas tarttym. Ońasha,jaıly, eń bastysy – ózimizge jaqqan páter úıimiz kútip turǵan.

Osy úshinshi kýrs – 1959–1960 jyldar toǵysyndaǵy kúz ben qys jáne kóktem – shyn kámeletke jańa tolǵan jıyrma jas – Ábish ekeýimizdiń qalamgerlik bolashaq ǵumyrymyzdaǵy tańbaly beles boldy dedim. Jáne shyn mánisindegi kemel, kelisti dáýren. Qalyptasqan saqa stýdent qana emes, fakúltet aıasyndaǵy eń kórnekti jigitter sanalsaq kerek. Meniń baspasózdegi jarıa kórinisim kemshin bolǵanymen, keýdem tym joǵary. Bútkil álem ádebıetin jete tanydym dep bilem. Óz uǵymymda jazýym da  birshama dárejege jetken. Ekinshi kýrstyń aqyrynda sáýletti Samarqandqa, Orta Azıa, shyn mánisinde júmlá Eýrazıa ýnıversıtetteri stýdentteriniń ǵylymı konferensıasyna baryp, «Abaı jáne Shyǵys ádebıeti» degen taqyrypta baıandama jasap, maqtaý estip, ataýly gramota alyp, marqaıyp qaıtqam. Ýnıversıtettiń segiz fakúltetinen irikti segiz bala baryp edik. Bárimiz de abyroıly boldyq. Onyń ishinde menen eki-úsh jas úlken, ekonomfaktyń tórtinshi kýrsynyń stýdenti, bolashaqta Ǵylym Akademıasynyń prezıdenti, doktor, profesor, akademık Kenjeǵalı Saǵadıev bar. Úshinshi kýrsta jazý qalypty júıege tústi, jarıa jaǵdaıym alǵa baspasa da, eńsem kóterilip, bar jaǵynan baısal taýyp edim. Al Ábish bar taraptan ótimdi. Jazǵandary toqtaýsyz shyǵyp jatyr. Eń bastysy – 1959 jyldyń aqyry, qysqa qaraı shaǵyn kólemdi, túr-tulǵasy ózgeshe, kórkemdigi kelisti «Mahambet» atty poema jazyp shyqqan. Sol kezdegi uǵym ǵana emes, qazirgi senimim boıynsha da, bul – qazaq ádebıetindegi ózgeshe qubylys edi. Sultanmahmut pen Maǵjannan – 1991 jylǵy jeltoqsan, táýelsizdik kúnine deıingi kezeńde ulttyq sanany áıgilegen, ult azattyǵy ıdeıasyn kótergen jalǵyz jyr. (Májıt bektiń alys shet elde qalyptanǵan shyǵarmalary bizge keıinirek jetti.) Aınalasy bir aptada támam qylyp edi. Men úshin úlken qýanysh boldy. Qashanda eń jaqyn, syrlas dosymnyń bar tabysyna ózimnen ármen mereılener edim. Mynaý – kemel shyǵarma, klasıka dedim. Qazaqtyń ór rýhy kórinis tapqan, qarýly zorlyq pen rýhanı qysas – «patshanyń jıren qoly» janyshtaǵan otarlyq jaǵdaı áıgilengen, tragedıalyq emes, qaharmandyq áýezdegi ózgeshe serpin. Shaǵyn kólemdi, biraq aıryqsha salmaqty, kemel týyndy.

Ábish ýnıversıtettegi «Ádebı birlestik» atalatyn belsendi jas jazarmandar úıirmesin basqarady. Men fakúltet stýdentteriniń Ǵylymı qoǵamynyń tóraǵasymyn. Sonymen qatar, Birlestiktiń «Shaǵala» atalatyn qabyrǵa gazetiniń redaktory. Ózimizshe Jazýshylar odaǵynyń jastar bólimshesi dep biletin Birlestik aı saıyn derlik qatarymyzdaǵy talapker aqyndardyń óleńderin talqylap, qyzý jıyn ótkizedi. «Mahambetti» kóp aldyna tartpadyq. Ábish áýelgi kezeńnen ótip ketken, óz ortamyzda úlken aqyn sanalady. «Shaǵala» gazetiniń kezekti sanyna shyǵardyq. Tıesili mátinderi túgeldeı máshińkemen basylǵan, kóldeneńi birer metr, uzyndyǵy eki qulashtan astam ádebı gazetimiz keń dáliz – dekanatqa qarsy, qazaq ádebıeti kafedrasymen japsarlas qabyrǵaǵa ilinetin, bel ortasy, eń kórnekti tusynda jarqyrap «Mahambet» poemasy turǵannan soń, burynǵydan da mándi, aıdyndy kórinedi. Bútkil qazaq bólimi japyrlaı oqyp jatyr. Ábishti burynnan biletin, aıryqsha baǵalaıtyn ózimizdiń jigitter túgel ǵajap qaldy. Basqa kýrs balalary da jappaı tańyrqap, kóbiniń aqylyna syımaı, biraq meılinshe moıyndap, jaqsy pikirge toqtaǵan sıaqty. Árıne, álemge tanylýǵa jaqyn, úlken qýanysh. Alaıda bul – bizdiń ǵana uǵym eken. Arada eki apta ótkende, «Shaǵalaǵa» qarama-qarsy qabyrǵaǵa fakúltettiń resmı «Fılolog» gazeti ilinipti. Qaq ortasynda, taqyryby qara boıaýmen qoldan jazylǵan kóldeı maqala birden kózge shalynady. «Mahambet» poemasy – ultshyl sandyraq» dep atalǵan eken. Bastan-aıaq áshkereleý. Eshbir sózi este joq, biraq naqtylap aıtpasaq ta belgili bolsa kerek. Ádebıettegi ıdeıasyzdyqqa, jadaǵaı ıdeıasyzdyq emes, býrjýazıalyq pasyq ultshyldyqqa qarsy kúreske úndeıdi. Bizdiń sovettik ýnıversıtette osyndaı zıandy, qaskóı shyǵarma jazylýy – asa qaterli qubylys depti. Alyp turǵan kólemi taldanyp otyrǵan zıandy poemadan áldeqaıda úlken, zárli maqalanyń sońyna qyraǵy avtordyń esim-soıy naqty jazylypty. Bir kýrs tómen oqyǵanymen, bizden eki-úsh jas úlken, alǵashqy óleńderi baspasóz betinde kórine bastaǵan, aryndy, buzaqylaý jigit, ilkide ǵana, Karl Marks kóshesindegi býkınıske bara jatqan jolym, zamanynda abyroıly, keıinde ishimdikke áýes, ashań-jarǵaq qart aqynmen birge araq iship otyrǵanyn kórgem. Keıinde ájeptáýir ataǵy shyqty, sodan soń,  otbasyndaǵy azǵyndyǵy úshin jazaǵa kesilip, tórt-bes jylǵy qapastan keıin, áldebir týysy – quziretti partıalyq qyzmetkerdiń kúshimen bostandyqqa shyqqan jáne beti búlk etpeı, Jazýshylar odaǵy men baspalarda shalqaqtap júrýshi edi. Jıyrmadaǵy balań stýdent, jańa bastaǵan talapker keziniń ózinde ádebıettegi «azǵyndyqqa» qarsy kúresken kisiniń aqıqat beınesin tanyta túsý úshin aıtyp otyrmyn.

Biz jaqsy bilemiz, sovettik qoǵamda kez kelgen kisi saıası baqylaý astynda. Ásirese jastar jaǵy. Ýnıversıtette, árbir oqý tobynda bir, nemese eki-úsh tyńshy bar. Áskerden ótken, nemese jumys istep kelgen, ustamdy, senimdi, saqa jigitter. Shamasy belgili. Partıalyq tuǵyry berik, jekelegen oqytýshylar taǵy tur. Jáne árqaısy óz betimen desek te, joǵaryda bárin biriktirýshi, baǵyttaýshy, basqarýshy mekeme tur. KGB. Ataýly maqala arnaıy tapsyrmamen jazyldy dep oılamaımyn. Sovettik jalaqor qoǵam qalyptastyrǵan áleýmettik qubylys – shyn azǵynnyń óziniń ynta-jigeri. Bákim, jalpyǵa ortaq, úırenshikti tásilder arqyly, boıy ozyq turǵan Ábishti qazirgi jáne bolashaqtaǵy baqtalasy sanap, áý bastan súrindirý, aldyna talqy qoıý. Qaıtkende de, «Shaǵaladaǵy», shyn mánisindegi otanshyl poema da, «Fılologtaǵy» áshkere maqala da eskerýsiz qalmasa kerek. Keıingi bir kóldeneń jazbalarda osydan soń Ábishti anda-mynda shaqyrypty, dabyra Jazýshylar odaǵyna jetipti degendeı sózderge ushyrastym. Jańsaq derek. Tárizi, poemanyń kitapqa shyǵar tusyndaǵy talqy bolar. Men aıtyp otyrǵan kezde tótenshe áńgime týǵan joq. Birge turyp, birge júrmiz, meniń estimeı qalýym múmkin emes. Áıtkenmen, Ábishti saıası polısıanyń seziktiler esebine qosýy kúmánsiz. Birinshi kýrs, komsomol jınalysyndaǵy ultshyldyq daý-damaıdan soń, jalǵyz Ábish qana emes, sol hıkmetti bastaýshy bolǵan meniń ózim de, dáleldi, baıypty sóılegen Nurmahan jáne taǵy  birnesheýimiz sanatqa kirsek kerek. Ataýly, qatań shara qoldanylmaýy – zamannyń birshama tynyshynan jáne úlkenderdiń jaba toqýymen qatar, osynyń bári balalyq, ýaqyt oza kele basylar jelik sanalýy der edim. Sonymen, «Mahambettiń» daýy aıaqsyz qaldy. Qarymta jaýap berýdi qajet tappadyq. Keseldi taqyrypqa nazardy kúsheıtý ǵana emes, kópe-kórneý aqymaqshylyq bolar edi. Jalaly gazetimiz de qysylyp-qymtyrylmaı, bizdiń «Shaǵala»–«Mahambetimiz» de aıylyn jımaı, kelesi sandary shyqqansha, eki aı boıy óz orny, sol qalpynda tura berdi. Biz qansha dúrdısek te, Ábishti qudaı qaqty der edim. Osy oraıda aıta keteıin, sol, álde kelesi jyly, orys bóliminiń oryssha «Fılolog» gazetinde Rapoport deıtin stýdent qazirgi zaman poezıasy týraly maqala jazady, kórkemdik úlgisi retinde «belgili sovet aqynynyń» bir shýmaq óleńi mysalǵa keltirilgen eken; bul, esimi atalmaǵan aqyn osy kezde bar taraptan aıyptalyp jatqan Pasternak bolyp shyǵypty. Al, ketti. Iý-qıý dabyl, oıbaı, attan. Álbette, KGB-nyń tikeleı qatysymen, ýnıversıtet partıa uıymy jáne dekanat tarabynan qatań aıyptalyp, Rapoport oqýdan qýyldy; keıinde, orys fılologıasyn bitirgen jigitterden estýimshe, eki-úsh jyldan soń keshirim alyp, áıtip-búıtip dıplomyn qorǵaǵan eken, budan sońǵy kezeńde Sibir, Baıqal jaqta oblystyq gazetterde qyzmet atqarypty, álbette, qýǵyn-súrgin toqtalmaǵan, aqyry, mezgilinen buryn dúnıeden ótken sıaqty. Mine, osyndaı zamanda ómir súrdik. Saqtyqpen qatar sátti taǵdyr buıyrýǵa kerek edi.

Bul kezde Ábish birshama óleń jazyp tastaǵan. Baryn iriktep, shaǵyn jınaq ázirledi. Kórkem ádebıet baspasyna usynbaq. Baspa qabyldaý úshin áýeli Jazýshylar odaǵynyń maquly qajet eken. Talqylaý jáne ońdy pikir. Soǵan oraı, osy alǵashqy jınaǵy odaqtyń poezıa seksıasyna tapsyryldy. Eki-úsh apta ótti me, birer aı ozdy ma, talqylaýǵa shaqyrypty. Ábishpen birge Seıtjanov Baqyt, Dildábekov Turǵanbaı jáne men – tórteý bolyp bardyq. Bizdiń úshinshi kýrsymyz, 1960 jyldyń alǵashqy, qys aılary.

Poezıa seksıasynyń bastyǵy – aqyn Sattar Seıthazın eken. Sonymen qatar Shámil Muhamedjanov jáne, esimde qalmapty, tárizi, Odaq pen jýrnal, gazet tóńiregindegi úsh-tórt jigit bar. Hám jas peri Ákim Tarazı. Sattar aǵamyzdyń kóńili keń eken.  Osy jaqynda ǵana Máskeýdegi Ádebıet ınstıtýtyn bitirip kelgen. Sol zamandaǵy jáne keıin de erekshe mártebe – ortalyq, Máskeý baspalardyń birinen «Berkýty» degen atpen aýdarma jınaǵy shyqqan. Bolashaǵy tym jarqyn sıaqty edi. Kóterińki otyrdy. Birer eskertpemen qanshama madaq sóz aıtty. Qazaq ádebıetine daryndy, jańa bir jas aqyn keldi, dep túıindegen. Osydan soń álgi, meniń esimde qalmaǵan jigitter, bastapqy lepesti qostaǵanymen, taptaýryn, súreńsiz sóılegen. Budan keıin endi ǵana kóterilip kele jatqan jáne táp-táýir óleńder jazyp júrgen Shámilge kezek keldi. Negizgi pikiri orynsyz synǵa qurylǵan edi, alaıda, jınaq jaramsyz degen sózge barmady. Ábish osy Shámildiń lepesine qatty keıigen eken, úıge kele salysymen, onshaqty jol epıgram jazyp edi, sondaǵy: qanaty jetpeıtin bıikti qalaı tanysyn, tobylǵydan asyp usha almaıtyn «Torǵaıdyń úrpe-shúrpe balapany» degen tirkes esimde qalypty. Áýelgi sheshender tynshyǵan kezde Ákim Tarazı sózge kirdi. Alǵash kórýim. Keýdesin kere, baıyppen, nyq, ári senimdi sóılegen. Tutastaı alǵanda joǵary baǵalady. Alaıda, sońǵy oramdaǵy bir sózi meniń júregime zyrq etip tıgen edi. «Osyndaǵy biraz óleńde aıtylyp jatqan Afrıka – shyn mánisindegi Afrıka emes, avtordyń kóńilinde basqa bir áýen bar...» – dep qaıyryp edi. Maǵan tupa-týra arandatý sıaqty kórindi. Aıtýǵa bolmaıtyn áńgime. Árıne, sózdiń túp tórkini – neshe ǵasyrlyq quldyqtan soń, endi ǵana azattyq alyp jatqan Afrıka emes, otarlyq kepten qutyla almaı otyrǵan Qazaq eli. Arada bes-alty jyl ótkende jaqyn tanystym, kóńilimde únemi kúdik turatyn edi, bile kele seıildi, tarqady, shyndyǵynda, bizden úlkenirek bolsa da, otyzǵa jańa kelgen, endi ǵana jazýǵa shyndap bet qoıǵan Ákimniń lepesi – «Biz de aqymaq emespiz, bárin tanyp, ańdap otyrmyz» degen ıshara tóńireginde ǵana bolsa kerek. Keıin de, áldenendeı alalyǵyn, ult máselesinde teris kózqarasyn, tirshilik keshýindegi arzan quıtyrqysyn kórmedim, jaqsy jazýshy ǵana emes, zaıyrly azamat. Qaıtkende de, Ákimniń sol sáttegi eki-ushty sózine talqyǵa qatysyp otyrǵan synshylarymyzdyń eshqaısy boılamasa kerek. Biz – Ábishtiń jaýynger komandasy, áýelde pátýalasyp alǵanbyz, tarazy basy aýyp, anyq teriske aınalsa ǵana sózge kirisemiz, áıtpese meılinshe beıbit otyramyz dep. Birer saǵattan asqan talqydan sońǵy qorytyndy sózinde Sattar aǵamyz: «Kelisti, jaqsy jınaq. Syn pikirler eskerilsin, biraq osy qalpynda barlyq talapqa jaýap berip tur. Jazýshylar odaǵynyń poezıa seksıasy atynan «Kórkem ádebıet baspasyna» usynamyz», – dep túıindedi,

Ábish «syn pikirlerdiń» eshqaısyn eskergen joq, taǵy birneshe óleńmen tolyqtyryp, máshińkeden qaıyra ótkizip, baspaǵa tapsyrǵan edi. Shamasy – 1960 jyldyń naýryz-kókegi. Bizdiń uǵymda Jazýshylar odaǵy maquldaǵan jınaq tez arada kitap bolyp shyǵýǵa tıis. Olaı emes eken. Baspanyń ózindik rásim,  ququǵy bar. Ábishtiń jınaǵy arada úsh jyl ótkende, ýnıversıtetten keıin ǵana jaryqqa jetti. İlkide, «Mahambet» qalaı boldy dep suraǵanymda, Ábish meılinshe kúıinip sóılegen. «Búldirdi,  kóleńkesi ǵana qaldy, – dep edi. – Eń aqyryna «Shashaǵyn qyzyl týdyń jelbiretti» degen shýmaq qostyrdy». «Nege kelistiń?» – dep edim ańtarylyp. «Onda múlde basylmaı qalatyn boldy», – dedi kúızelip. Baryn joqqa shyǵarǵansha, baspaı-aq qoısa qaıter edi dep aıta almadym. Sóz – tutas jınaq emes, ataýly poema týrasynda ǵana bolatyn. Qanshama zamannan soń, alpysqa tolǵan shaǵynda Ábish bizdiń qatarymyzda alǵashqy bolyp, burynǵy-sońǵy shyǵarmalarynyń on eki kitaptyq jınaǵyn bastyrdy. «Mahambet» poemasy Birinshi tomǵa ense kerek. Áýelgi qalpynda keltirdi me, jańadan ústeme, aıyrymy bar ma – bilmeımin. Bul kezde aýyldarymyz alystap ketken. Maǵan arnaıy syılamady, óz betimmen alýǵa – kitap dúkenderine de túspegen. Keler jyly ǵoı deımin, men on úsh tomdyǵymdy shyǵardym. Záýimen Almatyda bas qosa qalsaq, tartý qylar edim. Sóıtip, Ábishti bilmeımin, men ózim on eki tomdyqtyń naqty quramy men mazmunynan beıhabar qalǵan edim. Eger «Mahambet» qalpyna kelse, qazirde úńile oqyǵan keıbir ádebıetshi, synshylar: «Bastapqysy bulaı emes edi, senzýrasyz zamanda túzetip, táýelsizdik uranyna sáıkes ıkemdepti», – dep, jazbasa da, oılap qalýy múmkin. Joq, Ábishtiń bul shaǵyn poemasy áýel bastan-aq ult urandy, ózgeshe saryndy, ǵajaıyp tolǵaý bolatyn. Aıtpaqshy, óleń jınaǵyn baspaǵa ótkizgennen soń Ábish máshińkege basylǵan qoljazbanyń úshinshi bir danasyn maǵan syılap edi. Jazda aýylǵa ala kettim. Úı ishi, dastarqan basynda «osyndaı daryndy dosym bar» dep maqtanbaımyn ba. Biraz óleńderin oqyp berdim. Ájem basyn shaıqap, tamsanyp otyrdy. Aǵa, ıaǵnı týǵan ákem (men shaldyń qolynda óskem) bastaýysh mektepte muǵalim, soǵystan buryn QazPI-diń ádebıet fakúltetine túsken, qazirgi tanymy da táýir, bar men joqty qadaǵalap otyrady, Ábishtiń óleńderine ábden rıza boldy. Sodan soń suraǵan: «Al, dosyń osyndaı eken, seniń ózińde ol maqtaǵandaı ne bar?» – dep. Tosylyp qaldym. «Men óleń jazbaımyn, – dedim. – Syn maqala, zertteýler. Qazir kórkem prozaǵa den qoıdym. Birer apta demalystan soń qaptal otyram...» Arada týra jıyrma eki jyl ótsin. 1982, qańtar. Tátem, ıaǵnı týǵan anam oqysta dúnıeden ótti, áli alpysqa da tolmaǵan edi. Sonda aýylǵa baryp, bar rásimin atqaryp, endi jalǵyz qalǵan ákemizdi kóshirip áketerde, baıaǵy qoljazba kitap ájem marqumnyń shaı jınaıtyn, kamzol, kóılektik táýir matalar saqtaıtyn sandyǵynyń túbinen shyǵyp edi. Eskilikti Quran kitabymen birge. Juqaltań, qatyrma, sarǵysh papkaǵa salynǵan, árqaısy jeke betke basylǵan óleńder toptamasy. Ábishtiń óz qolyna ákep berdim. Ókinishke qaraı, bul qoljazbalardyń ishinde «Mahambet» joq bolyp shyqty. Daǵdaryp baryp esime túsirdim. Ol zamanda máshińkege bastyrýdyń ózi birshama mashaqat, dál keterimde qaıyra surap alyp edi, áldebir qajetine qaraı. Endi eski jádigerge aınalǵan sary papkany ózine tapsyryp turyp: «Mahambet» áýelgi nusqasynda saqtaldy ma?» – dep surap edim. «Ózimde de qalmapty», – dedi. Baıqaýymsha, Ábish avtorlyq arhıvine tym yqtıatty bolmaǵan sıaqty. Qoljazbasy joǵalsa, qanshalyq dárejede qalpyna keldi, álde áýelgi nusqa sol beti qurdymǵa batty ma – taǵy da anyǵyn aıta almaımyn. Qazir qonysym múlde alystap ketti, atalmysh on eki tomdyqty kitaphanadan bolsa da taýyp alyp, naqtylaýǵa múmkindik joq. Meniń osy oraıdaǵy bar sózim – Ábishtiń ulttyq muratty áıgilegen, eń alǵashqy klasıkalyq shyǵarmasy týraly rıasyz kýálik berý ǵana.

Ýnıversıtettegi bizdiń kýrsymyz óte kúshti edi. Til men ádebıet bóliminde – elý, qatarlas jýrnalısıkada – jıyrma bes, jıyny jetpis bes stýdent. (Aqyry til-ádebıetten otyz bes bala bitirdik, jýrnalısıkadan jıyrma ǵoı deımin.) Alty-jeti qyz, qalǵany – uldar, basym kópshiligi – on jeti, on segizdiń tóńireginde. Keıingi zamanda jappaı qalyptasqan bylyq-shylyqsyz, adal synaq negizinde iriktelgen tańdama balalar. Tek óz aramyzda bir jigit pen bir qyz ǵana jaqyn týystarynyń arqasynda ótti dep aıtylatyn, qyzymyz – óńdi, ári táýir oqydy, ul – ilinip-salynyp júrip, ýnıversıtettiń aqyrynda múlde qulap, eki jyldan soń áreń bitirgen. Fılologıa fakúlteti bolsa, óz qalaýlarymen tússe, – túgeldeı jazǵysh. Oqý jańa bastalǵan kezde bári de dúr. Ádebıet teorıasynan dáris oqıtyn, ol kezde otyzdyń ishindegi, jap-jas, bilgir, ári ásem, áserli sóıleıtin Zeınolla Qabdolov, arada bir jarym-eki aı ótken soń, kezekti sabaǵynda jalpyǵa qaratyp suraq qoıyp edi. «Báriń de bolashaq ádebıetshi, al endi anyqtap alaıyq. Aqyndar, qol kóterińder?» – degen. Til-ádebıet bólimindegi elý balanyń álde otyz, álde otyz besi qol kóterdi. «Proza jazatyndar?» – altaý-jeteý. «Ádebı syn?» – úsheý-tórteý. «Dramatýrgıa, pesa jazatyndar?» – bir bala. Zekeń basyn shaıqap, kishkentaı balalardyń oıynyn qyzyqtaǵandaı, jymıyp turdy. Eshbir janrda joq tórt-bes-aq stýdent qalyp edi. Bizdiń bıazy qyzdar jáne men. Qyzdarǵa talap joq, al maǵan qadala qarap, azǵana bógeldi. «Al siz?» – degen sodan soń. Túrimdi tanyp alǵan. Semınar sabaqtarynda asa belsendi bolsam kerek. Osy ótken aptada ǵana, «Sújet jáne kompozısıa» degen taqyryp boıynsha baıandama jasap, Lermontovtyń «Bizdiń zamannyń qaharmany» romanyn taldap, Isa Baızaqovtyń «Quralaıy», «Aqbópe» men «Qoıshynyń ertegisin» baıyptap, sońǵy bólimde tutas óleń shýmaqtaryn jatqa aıtyp áreń toqtaǵam. Jalpy, Shortanbaı men Dýlattyń qanshama jyr-tolǵaýlaryn, Mahambet, Shákerim, Isa, Qasymdy, Pýshkın men Lermontov jáne basqa da álem aqyndarynyń tutas óleńderi men jekelegen úzikterin jadyma tutqam. Retine qaraı syrtqa tógiledi. Zekeń bul kezde ýnıversıtet ustazdyǵymen qatar, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktory. Ábishke úıirilip túsip, birden qamqoryna alǵan. Kerisinshe, meniń munshama bilgirligim múlde unaǵan joq. Álde basqa bir minezderim. Áıteýir ómir boıy teris qarap ótti. Ol – keıin. Al qazir tupa-týra saýal salǵan: «Poezıa ma, proza ma. Álde syn ba?» – áýestik qana emes, kekesin ańdadym. «Men ádebıet tarıhynan zertteýler jasap júrmin», – dedim. Zekeń bir sát ańyrap qaldy. «Máselen?» – degen sodan soń. «Abaı tekstologıasy týraly. Jáne 30-jyldar oraıyndaǵy ádebı baspasóz». Zekeń ıegin kóterdi. «A-a... solaı ma...» Bolashaq jazarmandar tóńiregindegi bar áńgime osymen bitti. Sabaq ári qaraı jalǵasqan. Tek birimizdi birimiz tanı túskendeı bolyp edik.

Shynynda da. Manaǵy otyz aqynnyń on-on besi respýblıkalyq, nemese árqıly oblystyq baspasózge jol ashqan. Qalǵanynyń da úmiti zor, senimi kúshti. Alaıda, jańa jylǵa jetpeı-aq báıgeniń aıaǵy sozylyp ketti. Sozylǵan joq, birjola derlik toqyrady. Bizdiń aramyzdan sýyrylyp, eki joıqyn aqyn shyqqan. Birinshisi – árıne, Ábish. Ekinshisi – Orazbek, áýelde aqyn esebinde tanylyp, keıinde prozashy retinde qalyptanǵan Orazbek Sársenbaev. Bular jazyp júrgen óleńder, sol kezdegi bizdiń uǵym ǵana emes, qazirgi deńgeıden qaraǵanda, qazaq poezıasynyń aldyńǵy qatarynda. Ábish óleńderi oıly, sýretti, syrly bolsa, Orazbek óleńderi ásershil, beıneli. Birinshi kýrsta ol da páterde turdy. Tastaq qoı deımin. Birde leksıada kórinbegen soń, aýyryp qaldy ma dep, Ábish ekeýimizdiń izdep barǵanymyz esimde. Áldebir uıǵyrdyń úımen japsarlas, jataǵan, qýyqtaı bólmesinde turady eken. Qys kúni. Bólmesi jaıly, ári jyly kórindi. Orazbek shynynda da az-maz tymaý tıgen, jazylypty. Jeıdesi sholaq, tizeden túsken qazaqy keń dambalmen otyr eken. Árıne, óleń jazyp. Jańa ǵana támamdaǵan, ústinen qarap jatqan sıaqty. Amandyǵymyz aıtylyp bitpesten oqyp berdi: «Alaqaı, tań keledi, tań keledi...» Budan ári: «Betke alyp, óńsheń bala Myńbulaqty, – Ketýshi ek minip alyp bir-bir atty...» Esimde qalǵan jyr joldary osyndaı. Balalyq shaqty ańsaý, alysta qalǵan aýyldy saǵyný. Ádebıet birlestiginde óleńderin talqyladyq. Mundaıda men synshy bolyp ketem. Qalǵan bilgishter de meılinshe tushynypty. «Jetip turǵan aqyn», – dep baǵalastyq. Orazbek osyndaı bolǵanda, Ábishtiń óresi tipti bıik. Álgi, bizdiń otyz aqyn, talabynyń kúshtiligi, parasat, tanymynyń moldyǵy kesirge shyǵyp, túgeldeı derlik óleń jazýdy doǵardy. Keıinde múlde ataýsyz ketti. Keıbiri, tolysqan shaǵynda poezıaǵa qaıtyp oraldy. Máselen, túrkstandyq Ahmet Tórequlov pen tarazdyq Arǵynbaı Bekbosynov. Aıtbaı Ramazanov – árqıly maqala, áńgimeler jazyp júrdi. Óte jaqsy bastaǵan Ydyrys Dáribaev ekinshi kýrstan soń jaǵdaıy kelispeı syrtqa aýysyp, sol beti habarsyz ketti. Jáne Nurbatsın Múlik degen taǵy bir azamatymyz. Aqyny bar, ózgesi bar, biraz jigitterimiz basqa salalarǵa oıysty. Ádebıet synshysy Sonarbaı Tańqaev fılosofıa doktory boldy, profesor retinde kóp jyldar ustazdyq jasady. Jalǵyz dramatýrgymyz Seıilbek Isaev – belgili lıngvıs esebinde tanyldy, qazaq tiline qatysty mándi ǵylymı eńbekter jazdy, doktor, profesor, ınstıtýt rektory dárejesine jetti. Saparhan Myrzabekov – ol da fılologıa doktory, profesor, qazaq tili, onyń týma erekshelikteri tóńireginde qundy kitaptar shyǵardy. Bazarǵalı Qýatov Batys óńirde baıyrǵy jýrnalıs retinde maǵlum. Muhıtdınov Mırasbek – tanymal metodıst pedagog boldy. Fadlı Fazlı-oǵly Álıev – keıinde túrik tilinen ulttyq rýhqa qatysty birtalaı aýdarma jasady, zerdeli maqalalar jazyp jarıalady. Men belgili bir dárejede ataqqa shyqqandaryn aıtyp otyrmyn. Dese de, ýnıversıtet bitirgen kezde ár tarapqa bólinip, árqıly jumys sońynda, turmys pen jaǵdaı tozdyrǵan jigitterimizdiń birazy – aqyn, jazýshy bolmasa da, ǵylym qýmasa da, qazaq azamaty retinde óz ortasynda ıgilikti qyzmet atqarsa kerek. Áıtse de, bulardyń ishinde Ulytaýǵa ketken Baqyt Seıtjanov, Qyzylordaǵa qaıtqan Turǵanbaı Dildábekov, aqmolalyq, keıin baspada otyrǵanda men balalarǵa arnalǵan bir kitapshasyn shyǵaryp bergen Marat Nurǵalıev, ýnıversıtetten soń kóp uzamaı, Saryshaǵan polıgony aımaǵynda muǵalim bolyp júrgende «aq qan» – leıkemıa dertine shaldyǵyp, mezgilsiz dúnıeden ótken, jazýshylyq jaqsy talaby bar Dıdarbek Ramadanov – qaı-qaısy da, qoǵamdyq ómirden úlken oryn alýǵa laıyqty jigitter edi. Sátsiz ǵumyr keshti demeımin, áıtkenmen, talaılary tolymdyraq bolýǵa tıis-ti. Áńgime arnasynan aýytqyp, eske alyp otyrǵanym – jańa bastaǵan qalamger kezindegi Ábishtiń ósken, qalyptasqan ortasy, ıaǵnı meniń de taqaý tóńiregim týraly aqpar bere ketý.

Ýnıversıtette buryn «Úıirme», biz «Birlestik» dep kóterip ataǵan ádebı ujymdastyq boldy dedim. Úıirme bastyǵy – alǵashqy bir áńgimeleri baspasózge, onyń ishinde aıdyndy «Ádebıet jáne ıskýsstvo» – keıingi «Juldyz» jýrnalyna da shyqqan Marshal Ábdihalyqov eken. Zamanynda birshama tanymal jazýshy boldy. Ol kezde sońǵy kýrsta oqıtyn. Kelesi kúzde Birlestik bastyǵy mindeti Ábishke kóshti. Fılologıa fakúlteti aıasyndaǵy úlken mártebe. Keıingi jáne aldyńǵy kezeńde qazaq ádebıetine belsene aralasqan ataqty qalamgerlerdiń basym kópshiligi ýnıversıtet qabyrǵasynan shyqqanyn eskersek, fılologıa fakúltetiniń Ádebıet birlestigi, shynynda da alǵashqy ádebı mektebimiz esepti. Úmiti zor, keýdesi bıik, talapker jas aqyndardyń óleń toptamalary talqylanady. Áýelgi bir jıynymyz joǵarǵy, tórtinshi, álde besinshi kýrsta oqıtyn Ráshıt Sábıtov degen jigittiń shyǵarmashylyǵyna arnaldy. Óleńderi táp-táýir, ara-tura respýblıkalyq gazetterde basylyp turatyn. Aqyry únsiz ketti, keıingi taǵdyryn bilmeımin. Bizden eki jyl keıin kelgen Baqtybek Qozykeev degen, qarshadaı bala boldy. Ol da ortalyq basylymdarǵa jol ashqan. Minezi shıraq, qımyly shalt, daryndy jigit edi. Aqyry, tolyq órkendeı almaı, erte qıyldy, ýnıversıtetten soń kóp uzamasa kerek. Fakúltette, Ábish pen Orazbektiń sońyn ala, tanymal talapker retinde, bizden eki kýrs tómen oqıtyn Ǵarıfolla Kóshenov degen jigit boı kórsetken, bir top óleńi ol kezdegi dabyldy, úlken aqyn Taıyr Jarokovtyń alqaý sózimen «Qazaq ádebıetinde» basylǵan. Ony da talqyladyq, kóterińki bedeline qaramastan, birtalaı min taǵyldy. Shyny da solaı bolsa kerek, keıinde múlde kórinbedi, batys oblystardyń birinde gazet redaktory qyzmetin atqardy dep estigenim bar. Bul kezde bizden joǵary kýrsta Qaırat Jumaǵalıev kózge túse bastaǵan. «Qazaq ádebıeti», «Lenınshil jas», tipti «Juldyzda» jarıalanyp júr. Sózge sarań, symbatty, kerbez jigit. Ózin Birlestikten joǵary sanasa kerek, óleńderin talqyǵa salmady jáne bizdiń tóńiregimizben eshqandaı baılanysy joq. Bul Qaırat keıinde belgili aqyn, Ábishpen aqyryna deıin etene aralasty, menimen de uzaq jyldar boıy dos-jar, jaqsy qatynasta boldy. Iá, Úmbetbaı Ýaıdın bar. Túri balań, jasy úlken, óleńdi jańa bastaǵan. Ol kezde syqaqshy emes, lırık. Keıinde jaqsy aqyn bolǵan jáne árqıly janrda jazyp júrgen Aıan Nysanalın de tanymal edi. Óz óleńderiniń talqysy ma, álde basqa bir reti me, áldekimdermen kelispeı qıqyraıyp otyryp alǵany esimde. Ótejannyń óleńderi ortaǵa salyndy. Ataǵy zor. Biz birinshi kýrsta júrgende toptama óleńi Qýandyq Shańǵytbaevtyń alǵysózimen ádebıet jýrnalynda jarıalanǵan edi. Áýezi basqa, ózgeshe turpatty jyrlar. Bar bitimi sony, sezimi kirshiksiz, tolǵamy tabıǵı. Qazirgi úlkendi-kishili aqyndardyń eshqaısyna uqsamaıdy, tyńnan túren tartqandaı. Arada aı ótpeı, Birlestik nazaryna túsken. Burnaǵy, Marshal Ábdihalyqovtyń basshylyǵy kezinde. 1958, kókteme bolsa kerek. Keshke arnaıy shaqyrylǵan Qýandyq Shańǵytbaev elbirep turyp, uzaq sóıledi. Osydan keıin talqy bastalǵan. Bireý súıindi, aldyńǵy úlken aqynnyń sózin qostady, endi bireý naqty taldaýǵa tyrysty, birer jigit mundaı, qalypty poezıa aýqymynan tys, buza-jarǵan óleńderdi áýesqoı dáldúrish dep, múlde teriske shyǵardy. Sodan soń Qabdesh sóılegen. Qytaıdan kelip oqyp jatqan stýdent, bolashaq ataqty jazýshy Jumadilov. Eń mándi, eń nárli lepes bolypty. Madaq oryndy, kústana da túsinikti, dedi. Óıtkeni bul – qazaqtyń jańa poezıasy. Ózi aýylda traktorıst eken. Jasy on segizge endi kelgen. Ómirdi, tabıǵatty tanýy, qabyldaýy basqasha, shynaıy, naqty. Olqy sanaýdyń jóni joq. Tańyrqasaq ta, senimsizdik kórsetý orynsyz. Pýshkın men Lermontov ózderiniń ǵajaıyp óleńderin on alty-on jeti jasynda jazǵan. Ózimizdiń Sultanmahmut jıyrmaǵa tolmaı-aq ónerdiń zańǵar bıigine shyqty. Mine, qazaq ádebıetine Ótejan Nurǵalıev deıtin úlken aqyn kelipti. Bárimiz úshin mereı, qýanysh bolýǵa tıis, dep támamdady. Naqpa-naq emes, biraq uzyn-yrǵasy osyndaı. Sol Ótejan arada jyl ótkende ýnıversıtetke kelip túsken. Bul eki aralyqta «Qazaq ádebıeti» gazetinde taǵy da birneshe óleńi shyqty. Endi Ábish bastaǵan Birlestiktiń talqysyna tartyldy. Burynǵylary belgili, onyń ústine máshińkege basylǵan, álde otyz, álde qyryq bet jańa óleńderin usynǵan. Bárimizdiń de nıetimiz oń edi. Alaıda, jigitter joǵary baǵadan bastap, birte-birte qatań talapqa kóshti. Áýelgi, dáripti jyrlarynan sońǵy kezeńde jazylǵan dúnıelerinen qanshama min tapqan. İzdenis joq, tabysqa mastanyp, toqyrap qalypty, desti. Men sóılemegen sıaqtymyn. Keıbiri artyǵyraq ketkenimen, jigitterdiń mini men syny oryndy edi. Ataqty Ótejan moınyn tuqyrta, alara qarap otyrdy da qoıdy. Basylyp qalypty. Men ózimshe jazam, sender ózderińshe aıttyńdar, qaısymyz da óz ornymyzda qalaıyq, dedi jaýap lepesinde. Aqyr túbi bul talqy Ótejannyń paıdasyna shyqty ǵoı deımin. Biraz jylǵy daǵdarystan soń, jańasha serpilip, úlken bıikke bet qoıǵan, aqyry, óziniń erekshe minezine saı, qazaq poezıasynyń aýqymyn keńeıtken ózgeshe óleńder jazyp júrdi.

Eń belsendi, ári kóp jazatyn aqynymyz – Dúkenbaı bolatyn. Keıinde belgili prozashy Dúkenbaı Dosjanov. Óleńderi keńinen talqylandy, minsiz emes, biraq óte jaqsy dep baǵalanǵan. Dúkenbaı poezıasyndaǵy negizgi bir taqyryp – Ábishtegi sıaqty, azattyq alyp jatqan Afrıka eken. Qaıtqan qustarǵa qatysty bir óleńinde óz atynan: «Jetkizińder jigerli eldiń sálemin!» – deıtin túıindi sózi bar edi. Iaǵnı, biz de azattyqty ańsap otyrmyz, aqyr túbi kúresemiz, alamyz degen emeýrin. Bul óleńniń de saqtalýy, basylymy týraly deregim joq, biraq sondaı bir, júrekjardy tolǵaýdyń bolýy anyq. Bul Afrıka áýezi aqyr túbinde Dúkenbaıdyń óziniń basyn joıa jazdady. Burnada jazǵan sıaqtymyn, birge oqıtyn, birge júretin Sultan Orazalın ekeýi, myna, azattyq alyp jatqan negr jurty sıaqty, bizdiń qazaq ta óz aldyna el bolyp, tý kóterýi kerek degen turǵyda lıstovka – úndeý qaǵazdar daıyndap, úı-úıge taratady. Arada eki kún ótpeı Dúkenbaı ustalǵan. Eń ǵajaby – KGB-da isteıtin tergeýshi, tekserýshi jigitter ary qaraı ýshyqtyrmaı, mundaı aqymaqshylyqty qoıyńdar, dep, aqyl, keńesin aıtyp, máseleni birjola jaýyp tastaıdy. Al Sultanǵa múlde qozǵaý túspepti. Keıinirek aıtýynsha, onymen jáne Dúkeshpen naqty qatynasymyz bar Tólek ekeýimizdiń de izimiz kesilgen. Biraq eshqandaı kúmán tabylmaǵan. Qaıtkende de, ulttyq sanasy joǵary jáne, sóz joq, tilektes, sonymen qatar, janashyrlyq sezimi, adamdyq qasıeti kámil jas jigitter shataqty máseleni orta joldan úzipti. Qısynsyz desek te, aqıqat, bolǵan jaǵdaıat. Bul zamanda bárimizdiń tilegimiz ortaq, bárimiz de jaspyz, talabymyz joǵary jáne bolashaqqa senim zor – qaıtkende de jarasymdy májilis, otyrystar eken. Birlestik jıyndaryna ádette jıyrma-shaqty bala qatynasyp, sonyń teń jarymy belsendilik tanytady. Belgili bir aqynymyzdy baǵalaý ǵana emes, búgingi ádebı ahýal, árqıly kórkemdik tanym men kózqaras, qalamgerlik qyzmet, oqý men eńbek tóńiregindegi tolǵamdar. Birlestik jıyndaryn ádette Ábishtiń ózi qorytyndylaıdy. Taýyp aıtady, naqty aıtady, eń sońǵy, túıindi toqtam bolyp shyǵatyn. Ataýly jıyndaǵy qanshama sóz, ózimizshe bajaıly talqydan keıin, osy jáne basqa da jigitterdiń árqıly óleńderi – Birlestik úni «Shaǵala» gazetinde qabyrǵaǵa shyǵady. Qatań irikteýden soń, tańdamanyń tańdamasy. Biz úshin aqyndyq sapar, ataq-abyroıdyń bastamasy kórinetin.

Birlestikte  óz  ortamyzben  ǵana  shektelmeımiz,  resmı, úlken ádebıet máselelerine qol sozatyn edik. Belgili jazýshylarmen kezdesý. Ózimizge senimimiz sonshalyq, aqyl, ǵıbrat tyńdaý úshin emes, jańa bir shyǵarmalaryn talqylaý úshin. Osy úshinshi kýrs, 1960 jyly ǵoı deımin. Tiri klasıkter sanatyndaǵy Ǵabıden Mustafınniń «Kózkórgen» atty shaǵyn, estelik kitaby shyqqan. Úlken úmitpen oqyp, eshqandaı qanaǵat tappadyq. Arnaıy kezdesýge shaqyrǵan edik. Aqsaqal keldi, otyrdy. Áýelgi, birshama kólemdi taldaý sózdi kim aıtqany esimde joq. Tárizi, Ábish emes, basqa bir jigitimiz. Sodan soń, qatar-qatarymen jeti-segiz bala. Men kópshiliktiń sońyn ala sóılep edim. Úlken jazýshynyń jańa kitabynan ilip alar eshteńe tappadyq. Zaman da joq, adam da joq, bolashaq jazýshynyń ózi de joqqa jaqyn. Ǵabekeń túńilmedi, túnermedi, óńin bermegen baısaldy keıipte bastan-aıaq, únsiz tyńdap otyrdy. Sońǵy sózin de jarytyp aıtpady. Aıaǵy bar dedi me, áli de tolyqtyram dedi me, qysqa ári mánsizdeý sóıledi. Ábish ózińiz de bilesiz, ádebıette árqıly pikir bolady degen turǵyda az-maz jaımashýaqtap, stýdent jáne qalamǵa talapker jastardyń shaqyrýyn qabyldaǵany úshin raqmet aıtty. Aqsaqaldy syrtqa, mashınasyna shyǵaryp saldyq. Basqalardy bilmeımin, aqyr sońynda Ábish ekeýimiz de yńǵaısyzdanyp qalǵan edik. Jigitterdiń sózinde jańsaq joq,  biraq osynyń báriniń qajeti qansha edi degen turǵyda. Aldyńǵylar qaıtkende jańa bir, sony óriske shyǵa almaıdy, shaqyrýymyz qate boldy degen ókinish. Eń bastysy – aqsaqaldyń sonshama syrbaz ustamdylyǵy áser etken. Búginde ózimiz de birazǵa keldik, sol jastan astyq, qandaı ortada da dáp osylaı otyrýymyz neǵaıbyl. Osy sózderden soń oılana qarasam, aqsaqal biz aıtqan olqy men kemisti, jetimsiz ben múkisti túgelge jýyq moıyndaǵan, osy qazir emes, burnada, tipti, jazý, syzý ústinde bilgen, ańdaǵan, alaıda, qyspaq zamanda keńinen kósilip, erkin ashylýǵa múmkindik tappaǵan. Shyn mánisinde biz jastyq aýsar, ańǵal serpinmen, biteý jaranyń aýzyn tyrnaǵan sıaqtymyz.

Ǵabıden aqsaqaldan soń, jańa qazaq ádebıetiniń aldyńǵy qataryna umtylyp turǵan Ábdijámil Nurpeıisovty shaqyrdyq. Kelesi, 1961 jyldyń basy ǵoı deımin. «Qan men ter» atty, álde dılogıa, álde trılogıanyń birinshi kitaby shyqqan. Jiliktep berý, naqty baǵasyn aıǵaqtaý qajet sıaqty kóringen. Ádebıet teorıasynan dáris oqıtyn Zeınolla Qabdolovpen birge keldi. Bul joly, ótkenniń sabaǵy bar jáne kúrdeli taqyrypqa arnalǵan, aıaq alysy kópke unaǵan roman, jappaı oqyp, jumyla daıyndalsaq kerek. Ábish arnaıy baıandamashy boldy. Joǵary baǵalaǵan, túbegeıli taldaǵan jáne shyǵarmanyń jetimsiz jaqtary, alda eskerilýge tıisti jaǵdaıattar jónin de meılinshe qamtyǵan edi. Bizdiń kóp biletin, óz pikirinde betke, júzge qaramaıtyn jigitter bul joly da toqtaı almaǵan. Baryn baǵalaı kele, birtalaı minin de ashyp kórsetkendeı. Ábekeń kúlimsireı otyryp, áýesqoı júz, ashyq kóńilmen qabyldady. Eń sońynda kelesi kitaptar jetige túsetinin aıtyp, Ábishtiń baıandamasyn surap aldy, bárimizge de keńbeıil rızashylyq bildirdi. Keıinde Zekeńnin aýzynan áldeneshe márte estidik, úlken jazýshy Nurpeıisov jas bala Ábishtiń bar pikirin qabyl alǵan eken, kemistik jaqtaryn moıyndap, shyǵarmany jaqsarta túsý jáne aldaǵy baǵyt-baǵdar tarabyndaǵy pikir, usynystaryn túgel maqul kórgen sıaqty. Árneni ásireleı, ádemileı sóıleıtin Zekeńniń: «Ábdijámil Ábishtiń baıandamasyn aldyna qoıyp jazyp jatyr», – degeni esimde. Árıne, aqyr túbinde árkim ózinshe, óz múmkindiginshe jazady, biraq sol bir kezdesýde stýdent Ábishtiń aıtqan barlyq tolǵamy – qalyptasqan, jasamys qalamger Nurpeıisovke aıryqsha áser etýi anyq.

Bul – bizdiń tórtinshi kýrs, 1961 jyldyń basqy toqsanynda ótkerilgen jaǵdaıat dedim. Alǵy jyl, osydan úsh-tórt aı buryn qazaq ádebıeti shejiresindegi ózgeshe bir oqıǵa boldy. Basty keıipkerleri – uly Muhań – Muhtar Áýezov pen taǵy da jańaǵy bala – ýnıversıtet stýdenti Ábish Kekilbaev eken.

Álbette, bizdiń Ádebıet birlestigi úshin eń úlken nysana – Muhtar Áýezov bolatyn. Uly jazýshy ǵana emes, ózimizdiń ýnıversıtet profesory, aıdyndy ustazymyz. Áýelgi bir-eki jylda eshbir oraıy kelmegen. Aqyry sáti tústi. Endi, ótkendegi jazýymdy qaıyra baıandap jatpas úshin, dáp sol kúni, 26 dekabr, biraq otyz bes jyldan soń, Jazýshylar odaǵynda, Muhańnyń júz jyldyq mereıtoıy qarsańyndaǵy estelik keshinde ekspromtpen sóılegen, magnıtofon jazbasy boıynsha on úsh tomdyǵymda basylǵan ataýly lepesimniń bir úzigin keltireıin.

«Birde Ábish “Birlestik Muhtar Áýezovpen kezdesý ótkizse, soǵan oraı, aldyn-ala suraqtar daıyndap bersek” degen usynys aıtty. Saýaldaryn ózi oılap qurady. Men birer ústeme jasadym ǵoı deımin. Keıbirin naqtylaýda Qabıbolla Sydyqov keńes qosqany esimde.

Daıyn suraqtardy Ábish korpýstaǵy jýrnalısıka bólimindegi mashbúroǵa ákelip, túrtip otyryp baıaý basyp, bir bet qaǵazǵa túsirdi. Endi muny Muhańa tapsyrý  ońaı emes. Ondaı kisimen aýyzba-aýyz tildesip, qaǵazdy berý úshin úlken júrek pen batyrlyq kerek edi. Aqyry táýekelge bel baılap Ábish Muhańa baryp sóılesti. Kafedraǵa soǵa qalǵan bir joly. Suraqtardy tapsyrdym, jaýabyn da aldym dep keldi. Biz ustaz óz jaýabyn oılanyp-tolǵanyp asyqpaı aıtady dep oılanǵanbyz. Alaıda, Muhań suraqtarǵa jaýabyn sol arada, qolma-qol jazyp qaıtarypty. Bizdiń Áýezovke suraq bergenimiz, ol kisiniń jaýap qaıtarǵany astana basylym oryndarynda tez tarap ketipti. “Lenınshil jas” gazetiniń qyzmetkeri Ábish ekeýimiz turatyn 2-lınıadaǵy páterimizge arnaıy izdep kelip, Ábishtiń qolyndaǵy Muhań toltyrǵan qaǵazyn surap áketti. Arada eki-úsh kún óter-ótpesten Áýezovke Ábishtiń daıyndap bergen suraqtary, oǵan Muhańnyń qaıtarǵan jaýaptary gazet betinde jarıalandy. Árıne, bul – úlken oqıǵa edi. Biz úshin ǵana emes, ádebıet úshin. Az-maz renjigenimiz, “Lenınshil jastyń” óte kóp biletin qyzmetkeri, bálkim redaktory eki jerde Muhańa túzetý jasapty. Biri – “Lev Tolstoı men Shekspır” degen sózde Shekspırdiń esimin aıǵaqtaǵan: “Lev Tolstoı men Vılám Shekspır...”  Sóılemniń áýezi buzylǵany óz aldyna, Arystan Tolstoımen qatar atalýǵa tıis uly Shekspır bireý-aq qoı; onyń ústine Muhań eshqashan da Vılám dep, oryssha jaıdaqtap aıtpaıdy, ǵylymı ádebıette jáne akademıalyq basylymdarda aǵylshynsha dybystalýyna sáıkes – Ýılám. Ekinshisi – stıldik búldiris edi, qazir naqty esimde joq, Muhańnyń ıntervúin qadaǵalap oqysam, tabar edim. Gazet qyzymetkeri qaǵazdy qaıtaryp ákep berdi, qazir uly Muhańnyń bul qoltańbasy Ábishtiń jeke arhıvinde saqtalsa kerek.

Áýelgi áreket osymen bitti. Biz retin tappadyq pa, Muhańnyń oraıy kelmedi me, kezdesýdiń sáti túspedi. Bul – 59-jyldyń kóktemi bolsa kerek. 60-jyldyń kúzinde, biz tórtinshi kýrstamyz, Ábish ýnıversıtette Áýezov keshin ótkizsek degen oıyn júzege asyrýǵa kirise bastady. Ýnıversıtetti bitirgen Qadyr Myrzalıev biz kelgen jyly tanylyp qalǵan aqyn bolatyn. Ábish ekeýimiz onymen jaqsy aralasyp, páterine jıi-jıi baryp turatynbyz.  Úıdiń sháıin iship kóńilimiz jaılanatyn. Dámdi basylǵan palaý jeıtinbiz. Aqyn úıiniń bir qabyrǵasyna tutas kitap jınalǵan. Biz kóptigine tańdanamyz, ózimiz de kitap jınap júrgenbiz. Endi keńes suraı bardyq. Uzyn-yrǵasy esimde joq. Qadyr biraz aqyl qosty. Kezdesýdi uıymdastyrýda ádebı Birlestiktiń jetekshisi Zeınolla Qabdolov ta birtalaı kómek jasady.

Dúkenbaı men Orazbektiń, taǵy basqa aqyndarymyzdyń, áli kitaby shyqpaǵan ýnıversıtet jastarynyń óleńderi Muhań aýqymyna azdyq etetindikten, bul kezde tanymal bolyp qalǵan, alǵashqy jınaqtary shyqqan eń myqty aqyndardyń, ishinde Qadyr da bar, óleńderin jınastyryp Muhańa tabystadyq. Ábish pe, Muhańa jaqyn oqytýshylardyń biri me – naqty kim aparǵany esimde joq. Ábish ózi baıandamaǵa daıyndaldy. Ol kezde qazirgideı tabaq qaǵaz bizdiń qolǵa túse bermeıdi, Ábish tor kóz dápterdiń qos betine uzynynan jazyp, kólemdi baıandama ázirledi.

Sonymen, ýnıversıtet jastarynyń ómirindegi tarıhı kún – 26 dekabr de kelip jetti. Tarıhı ǵana emes, dástúrli kún der edim. Óıtkeni, Muhań dúnıeden kóshkennen soń, shamasy jıyrma-jıyrma bes jyl boıy sol kúni Qazaq ýnıversıtetinde uly jazýshynyń qurmetine arnalǵan ádebı kesh ótkizý saltqa aınalyp edi. Bálkim, bizdiń búgingi, dál sol kúnge jınalǵan estelik keshimiz baǵzydaǵy ulaǵatty isti qaıta jańǵyrtar.

1960 jylǵy ataýly keshke ýnıversıtettiń búkil ustazdary men stýdentter, astanadaǵy aqyn-jazýshylar túgel jınaldy. İlkide Úkimet úıi bolǵan, qazir Óner ınstıtýty, Bas poshtamt qasyndaǵy Bas korpýstyń buryn memlekettik májilister ótkizilgen sáýletti, akt zaly lyqa toldy. Dárejesi joǵarylaý degen qalamgerlerimiz Muhańdy ortaǵa alyp, aldyńǵy qatarǵa ornalasyp jatty.  Dárejesi tómendeýler olardyń artyn ala, jan-jaǵyn qorshaı ornalasýda.

Keshti uıymdastyryp júrgen bizder asyp-sasyp qatty ábigerge tústik. Meni kózimen izdegen Ábish jan-jaǵyna qarǵyshtap: “Muhtar, Muhtar!” – dep qaıtalap shaqyra beredi. Muny ózi dep bilmese de, túıeden túskendeı qylyp atap turǵan soń, Muhań qatty qysylǵan kórinedi. Ony baıqamaǵan Ábish atymdy qaıtalaı aıtyp, meni izdeýin qoımaıdy. Bul yńǵaısyzdyqty birden ańǵarǵan Qadyr: “Muha, Ábishtiń Muhtar dep shaqyryp turǵany óziniń dosy. Ol da stýdent. Búgingi keshti uıymdastyryp júrgen jigitterdiń biri,” – dep túsindiripti. Muhań da sasqanynan: “Famılıasy kim?” – dep surapty jalma-jan. “Muhtar Maǵaýın”. “E, báli, aty da famılıasy da jaqsy eken”, – dep qalypty Muhań óziniń qysylýyn jýyp-shaıyp. Bul áńgimeni biz kesh bitkesin, Qadyrdyń óz aýzynan estidik.

Ózi aqyn, ózi synshy, talanty erte tanylǵan Ábishtiń jaqsy, mazmundy baıandamasy tusynda, jalpy búkil kesh barysynda Muhań óziniń ishki rızalyǵyn jasyra almaı, jan tolqynysyn, shákirtterine meıirimdi ystyq sezimin aıqyn bildirip otyrdy. Bar bolǵany jıyrma jastaǵy Ábish Kekilbaev ta Muhań nazaryna osy joly ilinip edi. Keıin birneshe jerde, túrli basqosýlarda: “Ótkende jaqsy kesh ótti; sonda Birlestik atynan baıandama jasaǵan bir stýdent – asa talantty jigit eken”, “bolaıyn dep turǵan bala eken” dep Ábishti qaıta-qaıta esine alyp maqtapty. Bizge áýelde uzynqulaqtan jetip edi, keıin ǵylymı jetekshim, profesor Beısenbaı Kenjebaevtyń aýzynan naqty estidim. Muhańnyń osy kezdesý keshindegi qorytyndy sózi kóp uzamaı-aq “Lenınshil jas” gazetine basylyp shyqty. Jáne shaǵyn aqpar berilse kerek. Ábishtiń esimi atalǵan, atalmaǵany jadymda joq. Alaıda, sondaǵy baıandamasy mándi, mazmundy, daıyn turǵan syn maqala bolatyn.  Joǵalyp ketpese, baspasóz betinen áli de jaryq kórgeni jón bolar edi.

Sol keshte Muhań ádebıet aqsaqaly retinde óz shákirtterine, qazaqtyń jańa ádebıetine bata bergendeı edi. Muhań óner salasynyń júgin arqalaǵan qazaq jastarynan Shámshi sıaqty jas kompozıtor, Qanapıa Teljanov sıaqty jas sýretshilerdi ataı kele, alǵashqy kitaptary ǵana shyqqan Tumanbaı, Saǵı, Qadyr aqyndardyń shyǵarmalaryna jeke-jeke toqtalyp, olarǵa taldaý jasady. Olardyń bolashaǵyna úlken senim bildirdi. Muhań atyn ataǵan jas esimder keıin úlken tulǵalarǵa aınalyp,  mádenıet pen ádebıetimizge súbeli úles qosty. Arada qanshama jyl ótse de, uly ustazdyń sonda sóılegen sózi óz kezeńinde qalyp qoımaı búginge kelip jetti. Qaıyra oqyp kórsek, biraz máseleni jańasha baıyptar edik. Máselen, Muhań qazaq sýret-óneriniń bastaýy týraly aıtqanda, Oral Tańsyqbaevtyń esimin ataıdy. Al biz XX ǵasyrdaǵy uly sýretshimizdi tarıhymyzǵa engizýge  áli kúnge oı-sanamyz, tanym-bilimimiz jetpeı keledi. Muhańnyń sóziniń eń sońynda: aldyńǵy býyn aldyńǵy zamannyń kóp jamanshylyǵyn ala keldi degeni bar. Budan artyq qalaı aıtpaq. Sol jamandyqtan endigi jas  býyn aýlaq bolsa, ádebıetke adaldyq, ádildik ákelse deıdi. Bul sózderdi aıtqan kezde Muhańnyń jarty-aq jyl ǵumyry qalǵan eken. Basy – bata, sońy – ósıet, baqul sóz».

Bul lepestiń Ábishke qatysy aıryqsha. Baspasóz betinde kórinis tappasa da, onyń úlken darynyn aıǵaqtap, bútkil ómir jolyn belgilep ketkendeı edi.

Ýnıversıtet – bizdiń jastyq jyldarymyz. Negizgi maqsat – oqý, izdený, dáp biz úshin bolashaq qalamgerlik uzaq dúrbeleńniń alǵashqy bir, bastaýysh kezeńi. Eń úlken arman da, eń negizgi eńbek te osy baǵdarda. Áıtkenmen, ómirdiń pándáýı, ózindik kórinisteri de bar. Sonyń eń negizgisi – jastyq jelik, mahabbat áýresi. Biz bes jyl birge oqyp, birge júrgende Ábish óz betinshe eshqashan eshbir qyzben tym qursa bir ret kınoǵa barmapty. Murshasy kelmeıdi, onyń ústine, mekteptiń sońǵy jylynda basy baılanǵan sıaqty. Óz aýylynda, bir mektep qabyrǵasy, toǵyzynshy klasta oqıtyn bir qyzdy qatty unatyp qalǵan eken. Birinshi kýrstan soń elge baryp qaıtqannan keıin sózderi bekip, hat alysa bastady. Bizdiń kóńilde pák, taza, alǵashqy mahabbat romantıkasy bar. Sýretin kórip, keıbir hattaryn oqyǵan soń, men de bul qyzdy Ábishke laıyq dep taptym. Jáne negizgi qamqory, jat kózden saqshyǵa aınalsam kerek. Ábish hat jaǵyna salaq bolyp shyqty. «Mýzadan hat keldi», – deıdi. Qyzdyń Klara esimin ózgertip alǵan. Aqyn ataýlynyń shabyt qaınary – aq-adal piri Mýza. Jón-aq. Hat kelipti. Arada onshaqty kún ótkende ekinshi hat. Keıde úshinshi. Ábish áýelgisiniń ózine jaýap qaıyrmaǵan eken. «Bul qyzdy shyn súıesiń be?» – dep suraımyn. «Jaqsy kórem». «Onda nege ýaqtyly jaýap jazbadyń? Sen óstip, kúndelikti sharýańnan aspaı, kerenaý otyrǵanda kóńili qalyp, múlde sýynyp... Sol kezde áldebir shıraq jigit kóldeneńnen sóz salyp...» Arǵy jaǵy belgili. Ábish hat jazýǵa otyrady. Jáne sóz sońynda, oqýdan qolym bosamaı, aıaqsyratyp alyp edim, Muhtar urysty dep, ázilge súıep qoımaq. Mýzasy meniń jónimdi, Ábish ekeýimizdiń ara qatynasymyzdy jaqsy biledi, endi arnap sálem aıtady. Bir joly ǵana emes, árbir hatynda. Bul – bizdiń ekinshi kýrs. Klara sol jyly mektebin bitirip, qıyrdaǵy Almatydan áldeqaıda jaqyn Aqtóbedegi medısına ınstıtýtyna oqýǵa tústi. Hat almasý odan ári jalǵasqan. Jazda aýylǵa barǵan kezderinde kórisip, syrlasyp tursa kerek. Maǵan aıtyp keledi. Aǵaıyn-týystary da baıqap qalypty, anasyna da unaıdy eken. Árıne, Almatyda ádemi boıjetken kóp. JenPI túgelimen. QazPI jarym-jartylaı. Ýnıversıtet te qyzsyz emes. Ábish bul jaǵyna qanshama súlesoq bolǵanymen, erekshe kóz tartatyn. Tanıtyndar daryndy jas aqyn ekenin biledi. Tanymal emester taǵy da unasymdy qasıetin ańdasa kerek. Biraq Ábish eshqaısyna kóńil burmady. Onyń ústine, Mýzanyń qalt etkizbeı baǵyp otyrǵan aq-adal saqshysy bar. Áıtkenmen, ózgeshe birer jaǵdaı. Oqýǵa jańa túsken kezimizde Ábish kýrstas L. deıtin  qyzymyzdy unatsa kerek. Asa óńdi bolatyn. Jáne minezi bıazy, juǵymdy. Tárbıeli otbasynan shyqqan. Bul qyz da teris kórmes edi, alaıda, birge oqıtyn, ári tym jaqyn, dos-jar B. degen jigitimizben jarasyp qoıǵan. (Aqyry oǵan da buıyrmady.) Keıinde Nurmahan aıtady. Ábish tym táýir kórip edi, meni syltaý etip, bizdiń aýylǵa deıin izdep keldi. Qyz da ket ári bolmaıtyn edi, Ábishtiń ózi tartynyp qaldy, B. dosynyń aldyn kesý – opasyz aıarlyq kóringen sıaqty, dep edi. Maǵan aıtylmaǵan hıkaıat. B. – Ábish ekeýimizdiń ortaq dosymyz, yńǵaısyz kórse kerek. Taǵy bir qyz boldy, Ábishti aıryqsha jaqsy kórgen. Ol da kóriksiz emes-ti. K. degen. Meniń jerlesim, semeılik. Men jalpy, qyzdar jaǵyna jaqyn edim. Tilin tez tabam. Syılas qana emes, syrlas. Aqyry, Ábishke degen, onsyz da baıqalyp turǵan yntyzaryn maǵan jetkizdi. Onyń mektepten tabysqan qyzy bar, dedim. Árıne, jubatyp, eppen aıtyp. Qaıtkende  adam jas kezinde meıirimsiz bolady ǵoı. Jaqsy qyz edi. Kózin shylady. Jalǵastyryp jiberý qıyn emes-ti, biraq amal ne. Sóıtip úmitin úzdi. Biraq ekeý-ara, úsheý-ara rıasyz dostyǵymyz  buzylǵan joq. Sońǵy kýrsta bul tárbıeli, aqyldy K. ózine neshe jyl boıy óle ǵashyq bolǵan aýyldas jigitine kúıeýge shyqty. Er kóńildi azamat edi. Ábish ekeýimiz toılaryna qatynastyq, páter úılerine baryp, áńgimelesip, shaı iship turýshy edik. Arada otyz jyl ótken soń kórdim, baqytty turmys keshken sıaqty, jubaıy oblystyq deńgeıde jaqsy mártebege jetken eken, 1989, Oljas Súleımenovtyń SSRO Joǵarǵy Keńesine usynylǵan depýtattyq saparymen el aralaǵan kezimiz, aýdan basshysy retinde aıryqsha qurmetpen qarsy alyp, iltıpatpen óz úılerinde dastarqan tartqan. Mine, sondaı hıkaıa. Kinásiz pák, ári ótken is bolǵan soń aıtyp otyrmyn. Ábishtiń óz ortasyndaǵy súıkiminiń bir kórinisi retinde.

Qaıtkende de, stýdent jastar arasyndaǵy, oqýdan keıingi, baz-bazynda alǵa da shyǵyp ketetin ózgeshe bir másele – qyz-qyrqyn jaıy. Negizi – ýaqytsha qyzyq emes, bolashaq jar tańdaý jolyndaǵy mashaqat. Bizdiń kýrstaǵy eń ótimdi jigit – Turǵanbaı Dildábekov. Boıy ortadan uzynyraq, bar bitimi symbatty, jap-jaqsy daýsy bar, qazaq ánderimen qatar, Verdıdiń operalarynan arıa aıtatyn. Jáne tamasha bıshi eken. Biraq turaqty qyzy joq. Birde jataqhanaǵa Shet tilderi ınstıtýtynan eki bala izdep kelipti. Turǵanbaı osydan úsh aı buryn, sonda, bı keshine barǵan eken. Áldebir qyzben birneshe ret bıleıdi. Árıne, ázil-qaljyń, beısaýat, jeńil áńgime. Sol beti ketken. Al baıǵus qyz Turǵanbaıdy qatty unatyp qalǵan eken. Tipti, qaırylmastaı ǵashyq bolǵan. Únsiz azap shegip, ýaıym, qaıǵy basypty. Áýeli qasyndaǵy qyzdary biledi. Jubata almaıdy. Sodan soń amalsyzdan, birge oqıtyn, senimdi eki-úsh balaǵa aıtady. Jigittiń bar deregi – Turǵanbaı degen esimi jáne ýnıversıtette oqıtyny. Jáne Qyzyl-Orda oblysynan. Jańaǵy janashyr eki jigit aı boıy izdep, surastyra júrip, aqyry tapqan eken. Turǵanbaı jigittermen birge shyǵyp, sodan soń qyzdardyń jalǵastyrýymen qaıyra tanysady. Aldaǵy demalys keshke kınoǵa shaqyrypty. Jataqhanadaǵy jigitterimiz, estı salysymen, ertegilik oqıǵaǵa tańyrqap, Turǵanbaıdy úgitteı bastaıdy. Baıqap kóreıik, depti nemquraıdy qalypta. Marat Nurǵalıev pen Dıdarbek Ramadanov, olar da baıqap kórý úshin, dostaryna aıtpastan, sol saǵatqa, sol kınoǵa art jaqtan bılet alady. Alystan baqylapty. Sál-pál tolyqsha kelgen, orta boıly, ádemi aqsary qyz eken deıdi. Qatty unapty. Artynan Ábish ekeýimiz de estidik. Turǵanbaı – bizdiń eń jaqyn dosymyz. Kóbine úsheýmiz, keıde Baqytty qosyp tórteý bolyp, ońashalanyp júrer edik. Biz de jańaǵy, kórmegen qyzdyń tilekshisine aınaldyq. Jany taza, qulaı súıip tur, tamasha qyz, sen úshin týǵan, endi aırylma destik. Turǵanbaı taǵy birer ret kınoǵa baryp, sodan soń múlde qaramaı ketip edi. Júrekke ámir júrmeıdi dedi, taptaýryn bolǵan jaıdaq sózdi qaıtalap. Shyn mánisine óziniń úlken baqytynan aıryldy ǵoı deımin. Keıin shyn unatyp, tańdaǵan jaryna úılengen de shyǵar. Qabileti zor, bilimdar ádebıetshi bolatyn. Basqa bir salada qyzmet atqarypty. KGB. Ýnıversıtetten keıin, alty-jeti jyl oraıynda maǵan kelip ketkeni bar. Ábishpen de qaıyra habarlaspaǵan. Bálkim, turmys jaǵdaıyna baılanysty aýysqan tótenshe qyzmet rásimi, bizge kóringisi kelmegen. Osydan on bes jyl buryn estigen emis habarym boıynsha, aýyr syrqatqa shaldyqty, sal bolyp, tósek tartyp jatyp qaldy degen. Bálkim, áýelgi jolynan taıqyǵan, tek táýir tirshilik qamyndaǵy áreketiniń aqyrǵy nátıjesi. İshiń ashıdy. Keýdesi bıik, minezi jaısań, jaqsy jigit edi. Bálkim, saýyǵyp ketken shyǵar, áıteýir aman bolǵaı. Aıttym, Ábish ekeýimizdiń stýdenttik jyldardaǵy eń jaqyn dosymyz. Obal eken.

Minez ornyqpaǵan jastyq kezeń, qyzdar aýysyp jatady, birli-jarym bolmasa, áýelden til tabysyp, qosylyp ketý sırek. Áıtkenmen, ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgende úılenip jatatyndar da bolady. Lına degen, bizdiń tobymyzdaǵy menen basqa jigitter túgeldeı derlik ǵashyq bolǵan sulýymyzdy joǵarǵy kýrstaǵy er minezdi, aýsar, Marat Toǵataev degen jigit alyp ketti. Senderdiń qoldaryń jetpegen dep, toıyna bizden eshkimdi shaqyrmaǵan eken. Budan soń da eshkimmen qatynaspady, tek keıinirek, áldeqalaı ushyrasyp qalǵanda, kóńili kóterińki eken, qoıar da qoımaı, «jalǵyz adal» meni úıine aparyp, qonaq qylyp edi. Ýnıversıtetke bizden keıin kelgen Ótejan Nurǵalıev kelesi, álde arǵy jyly úılenip tynǵan. Bizdiń jigitter kúlip júrdi, Ótejan toı aldynda qalyńdyǵyna arnap: «Bolsa da kóziń qıtar, betiń aıǵyz, – Ekeýmiz Qozy-Kórpesh, Baıandaımyz», – dep óleń jazǵan eken. Toıǵa shaqyrý shýmaqtary da ózgeshe. Ol kezde shaqyrý bıletteri fotografıada jasalady, báriniń bitimi uqsas: bir japyraq foto-qaǵazdyń joǵarǵy jaǵynda qyz ben jigittiń birge, nemese jekeleı túsken sýretteri, astyńǵy jaǵynda – shaqyrý mátini jáne adres. Ótejannyń shaqyrýy óleńmen jazylǵan eken, taǵy da qısyq-qyńyr: «Shampan, shárbat, sharaptar, aq araqtar, – Kóseler, kók tuqyldar, saqaly aqtar, – Tezirek bizdiń toıǵa jınalyńdar, – Bizderge mahabbat bar, mahabbat bar!» Toı – Komsomol, Amangeldi kósheleriniń qıylysy, shet tilderi ınstıtýtynyń bas korpýsyna taqaý jerdegi áldebir mınıstrliktiń ashanasynda boldy. Dástúrli jaǵdaıdaǵy stýdentter toıy. Óziniń kýrstas, aýyldas balalarymen qosa, Ábish ekeýimizdi shaqyryp edi. Qalyńdyǵy – kózi úlken, aqquba qyz eken, betiniń az-maz sekpili bar sıaqty, «aıǵyz-aıǵyzy» osy. Iá. Teksere qaraǵanda, kóziniń bir jaq qıyǵynda eleýsiz dánekúsi baıqalady. Tutastaı alǵanda óńsiz emes. Jarastyqpen qosylǵan ekeýi aqyryna deıin juptas bolypty.

Ol zamandaǵy stýdenttik toılardyń óz rásim, júıesi bar. Ortalarynan úılenbek qyz ben jigit shyqqan grýppalas balalar – aldy on som, arty bes somnan aqsha jınaıdy. Toıdyń bar qarajatyna jetip jatyr, jetpese de taqaý. Toıdyń ózi daraqy dyrdýsyz, sypaıy, ári mádenıetti ótkeriler edi. Dastarqan ortasha ǵana, jupyny, biraq jetimdi kórinetin. Shampan atylady, stolǵa araq-sharap qoıylady, biraq asta-tók, keneýsiz emes. Eń úlken qyzyq – bı: tango, fokstrot, váls. Ol kezde eýropalyq, erkin qımyldy bıler ádetke ene qoımaǵan, jalpy jurt pikirimen eseptespeıtin, birli-jarym qyz ben jigitter ǵana shetin óner kórseter edi. Ótejannyń toıy da osyndaı, jastardyń ózgeshe bas qosý merekesi qatarynda ótip jatty. Áýelgi uzaǵyraq otyrystan soń mýzyka oınap, jappaı yń-jyń bastalǵan. Ábish te, men de qandaı bir bıge joqpyz, alaıda saýyqshy jurtty tamashalap, jańadan tanysqan jigittermen áńgimelesip, kóńildi otyrdyq. Bıden soń taǵy da dastarqan. Aralyqta Ótejan óziniń mahabbat emes, tabıǵat jáne alystaǵy aýyl týraly birneshe óleńin oqyp, ádebı sypat bergen kóńildi toı tún ortasynan aýa áreń tarqady.

Ábish qashanda jaqsy kıinip, taza júretin. Aıttym, ol kezde jalpy jurt jarly-jaqybaı, stýdentter qaýymy da kedeıshilikte ǵumyr keshedi. Bizdiń jigitterdiń birazy demalys kúnderinde temirjol vokzalyna baryp, vagon túsirip, bir keshte on som aqsha taýyp qaıtatyn. Kópshiligi jarym aıda ashqursaq júredi. Kıim de túgel emes. Ábish ekeýimizdiń jaǵdaıymyz basqasharaq boldy dedim. Alǵashqy jyly kúndelikti sabaqqa jáne kitaphanaǵa ol zamandaǵy stýdent, jastar arasyna keńinen taraǵan, velvetka atalatyn, yqsham, yńǵaıly, barqyt keýdeshe kıemiz. Ábish ekinshi kýrstyń basynda Komsomol men Fýrmanov kósheleriniń qıylysyndaǵy sán atelesinen eleýsiz qońyr jolaǵy bar, surǵylt, qymbat matadan qonymdy tigilgen kostúm aldy. Men kitaphanada júrsem kerek, ekeýimizge de qamqor aǵa esepti Nurmahan bastap aparypty. Meniń Almatyǵa kelgen bette, qısynsyzdan sáti túsip, Kók bazardaǵy áldebir shaǵyn dúkennen satyp alǵan, keıinirek, Ýnıversıtettiń birinshi kúni sýretke túsken kóksur kostúmim bar edi. Endi sol Nurmahannyń nusqaýymen, álgi ateleden jańasyn aldym. Kelisti qara-kók. Ekeýimizdiń de kostúmderimiz eń sońǵy modamen tigilgen. Iaǵnı, jalpy jurttan ala-bóten. Keýdesi tarta túımelenip, tyrsıyp turmaıdy, shalbarynyń balaǵy tar. Ol zamanda sovettik úlgi – qynama, tar penjek, dalańdaǵan keń balaq shalbar bolatyn. Stýdentter qaýymynyń arasynda «tar balaq pen keń balaqtyń», ıaǵnı «eskishilder men jańashyldardyń» qyzý aıtysy júrip jatqan. Ol kezdegi jastar da aqymaq emes, biraq kópshilik qaýymnyń qalypty pikiri boıynsha, jańasha úlgidegi kıimge áýestik – býrjýazıashyl azǵyndyq kórinisi sanalady. Ýnıversıtette, ınstıtýttarda tutas bir keshter ótkizilip, «tar balaqshylar» men «keń balaqshylardyń» arasynda bitispes aıtystar  júrip jatady, onyń keıbiriniń tolyq esebi «Lenınshil jas» gazetinde tutas bir bette jarıalanyp, tar balaq shalbar – kapıtalısik, býrjýazıalyq jat ıdeıalar salqyny retinde áshkerelenedi. Soǵan qaramastan, birtalaı jastar taza eýropalyq  úlgige kóshken. Ábish ekeýimiz óz ortamyzda eldiń aldy bolyp buzyldyq. Basqa jigitterimiz de kertartpa emes, biraq kóbiniń jaǵdaılary kelmeı jatyr. Aqyry, keler jazda Tyń ólkesine baryp, azdy-kópti aqsha taýyp qaıtqan soń bári de bir-bir kostúmdi bolyp edi. Ábish ekeýimiz jańa kostúm ǵana emes, úırenshikti moda boıynsha, balaǵy qyryq-qyryq eki santımetrden keletin, áıelderdiń ıýbkasynyń etegindeı dalıǵan, shubala súıretilip, jer sypyryp júretin repeteısiz shalbar ataýlynyń balaǵyn túgeldeı qaıta pishtirip, taryltyp kıdik. Men tipti, artyǵyraq siltep ketsem kerek, on segiz-jıyrma santımetrdiń ornyna on bes-on alty. Asyǵysta ókshemdi áreń ótkizip jatam. Erteli-kesh kóshege shyqpaı turmaısyń. Tar balaqqa qosa, aıaǵymyzda tabany barmaq eliden astam, shet eldik qymbat týflı. Jalańash júrgenińdeı, jurttyń bári tańyrqaı, údireıe qaraıdy, keıde, etajdy úılerdiń aldynan ótkende, balkonda turǵan orys mujyqtary: «Stılága! Darmoed!..» – aramtamaq azǵyn dep balaǵattap jatatyny bar. Basynda tiksinetin edik, aqyr túbinde aınalaıyn esepti qabyldaıtyn boldyq – bizdiń jańashyldyǵymyz, ozyqtyǵymyz áıgilenip jatqandaı. Qazirde múlde senimsiz, tań kóringenimen, ómirden ótken jaǵdaı. «Keń balaq» pen «tar balaqtyń» tartysy – shynynda da, qandaı bir jańalyq pen ýaqyty ótken eskilik arasyndaǵy qaıshylyqtyń eń bir jabaıy, jupyny kórinisi. Zaman oza kele, búginde bizdiń qazaq qaýymy boıǵa sińire almaı júrgen keıbir ǵuryptar men oı-tolǵam, shetin uǵymdar da sol «keń balaqtyń» kebin qushpaq. Áýelgi, daıyn úlgiden sońǵy kezeńde Ábish ekeýimiz birine-biri jalǵas jańa kostúmderdi boıymyzǵa shaqtap, arnaıy tiktiretin boldyq. Modelerimiz – Harlamova deıtin, jasy qyryqty ortalaǵan, tolyqsha, ádemi joıyt áıel bolatyn. Keıingi Ábishti bilmeımin, meniń ózim eýropalyq pishimdegi árqıly kostúmder dúkenderde kóptep jáne erkin satyla bastaǵan 70-jyldarǵa deıin osy atele, sol Harlamovanyń qyzmetine júginip júrdim. Jáne, stýdenttik, aspıranttyq jyldarymda, ara-tura, ár tústi kostúmderdiń shalbary men penjegin aýystyra kıip, ózgeshe keıipte sán qurar edim. Maqtanyp aıtaıyn, mundaı moda Eýropada onshaqty jyldan soń ǵana qalypqa endi.

Qazir oılap tursam, Ábish ekeýimizdiń stýdenttik kezeńdegi, bálkim, jas shaǵymyzdaǵy eń úzdik jylymyz – úshinshi kýrs eken, 1959–1960 oqý jyly. Bilim, tanym, jazý ǵana emes, kóńil-kúı, ýaıymsyz, baraqat tirshilik jóninen alǵanda da. Kóktemde mindetti emtıhandy taǵy da mezgilinen buryn tapsyryp, aýylǵa kettik. Bul joly Tyńdaǵy sharýashylyq jumystaryna belgilengen mejeli ýaqytynda emes, avgýstyń ortasynda ǵana qaıtyp kelmekpiz. Fakúltet balalaryn artynan qýyp jetemiz, birer aı qyrmanda, nemese qurylysta jumys atqaryp, jalpy jurtpen birge sanatqa qosylamyz degen esep. Áıtse de men mezgilinen keshigip, Almatyǵa aıdyń aıaǵynda áreń jettim. Aıtqam, bizdiń úı – Semeı men Jezqazǵan oblystarynyń shegindegi alys otarda, ákem muǵalim, shalǵaı aımaqta aqshasy táýir, onyń esesine aýdan, sovhoz ortalyǵymen qatynas qıyn, kezdeısoq bolmasa, aıyna birer ret qana mashına qatynaıdy, osyǵan oraı poshta qatynasy da úzdik-sozdyq, áýelde Ábishpen birer ret hat almasqan edik, budan soń baılanys úzildi. Qyrsyqqanda, qaıtar jolda kólik kútip taǵy bógeldim. Onyń esesine, úsh aıdan astam qymyz iship, atqa minip, taýǵa shyǵyp, eń bastysy – biraz qaǵaz shımaılap, arqalap aparǵan qanshama kitabymdy túgel tóńkerip, kóńilim toǵaıyp qaıtqam. Almaty tamyljyp tur. Kóshesi tap-taza, aýasy kógildir. Bas poshtada Ábishten eshqandaı habar joq eken. Dekanattan bizdiń balalar Aqmola oblysyna ketkenin estip, poıyzǵa otyrdym. Atbasarda, stýdentter shtabyna jetken bette, aldymnan sýyq habar shyqty. Pálen sovhoz, shóp jınap júrgen kezinde bir bala ashaǵa túsip ólipti. Qazaq fılologıasy, bizdiń kýrs. Júregim zyrq ete tústi. Ábish aýylynan shyqpaǵan bolýǵa tıis. Bálkim, áýelgi sózimiz boıynsha, mezgilinde jetti me. Qol jumysy ataýlyǵa qyry joq edi. Týmysynan aqsaýsaq menen de soraqy. Balalar kúlip júretin. Arǵy jyly, birinshi kýrsqa túsken soń jigitter jemshóp jınaýǵa jegiledi ǵoı. Ábish úıilgen shómelege ashasyn boılata shanshyp, kótere almaı, myqshıyp turady deıdi. Kóterý múmkin de emes, tutas bir kópene. Azyraq alý kerek deıdi ǵoı úlkenderdiń biri. Ábish ashasyn juqalaı salyp, bar kúshimen kóterip qalǵanda, nebári eki-úsh ýys qana shóp ilingen, ekpinimen shalqasynan túse jazdaıdy deıdi. Tym kóp biletin jáne kóbirek sóıleıtin, sondyqtan da «Akademık» Baqyt Seıtjanov, bar qımylyn keltire, naqty beınelep beredi. Bir emes, áldeneshe ret qaıtalanǵan kórinis. Máz bolyp kúlemiz. Al Ábish qashanda burtıyp, ókpelep qalatyn. Endi mine, kúlkiniń sońy sumdyqqa ulaspasa ıgi edi... Degbirim qashty, mazam ketti. Astyq tasyǵan kóldeneń mashınalardyń birimen ataýly sovhozǵa kelgen bette stýdentterge bólindi degen jataq úıge qaraı asyqtym. Keshkirip qalǵan kez. Esik aldyna jeter-jetpeste Dıdarbek Ramadanovqa ushyrasqan edim. Qaıdan, qalaı keldi degendeı, maǵan tańyrqaı qaraǵan. Amandyq joq, «Kim? Kim?» – dep surappyn. Dıdarbek qalyń qabaǵynyń astynan túnere qarap, qarsy keldi de, meni qushaǵyna aldy. «Beısen...» – degen, tunshyǵyńqy daýyspen. Bir sát oqys jeńileıip, keler mezette ózegim órtengendeı boldy. Qısynsyz qaza ras eken. Beısen... Orta boıly, taǵyrshaqtaı sary jigit edi. Jasy otyzǵa shyqqan atpal azamat. Biz úshin mindetti áskerı oqýǵa qatynaspaıdy, arnaıy ýchılıshe bitirgen ofıser eken deıtin. Asa ustamdy, bıazy. Qandaı da joǵarǵy mektepke múmkindigi bola tura, fılologıany tańdaǵan. Jazý jaǵyn bilmeımin, qaıtkende de qatań áskerı qyzmetten jerip, beıbit tynysh muǵalimdik jolyn qalasa kerek. Endi mine... Mashınaǵa shóp tıesip júrgen eken. Ústinen alyp turady. Bir mezette, jıekten ysyrylǵan shómelemen birge, taıyp qulapty. Qolyndaǵy ashasy bir búıirinen qadalyp, búıregin qaq jaryp, ishek-qarnyn talqandap ketken. Óz qolymen julyp tastap, betin basyp, etpetinen túsip jatty deıdi. Kóp uzamaı jan tapsyrǵan. Jigitterdiń bári de qashan qaıtqansha esterin jınaı almaı júrdi. Men barǵan kúnniń aldynda ǵana qalbalaqtap jetken týystary máıitin alyp ketken eken, erteńine keshke ashanada jetisi dep nan aýyz tıip, eresek jigitterdiń biri aıat qaıyryp, eske alystyq. Keıin de oıdan ketken joq. Ásirese, ýnıversıtetti bitirip, tutas kýrsymyzben ataýly eskertkish sýret jasatqanda.

Shet jaǵasyn aıttym, aldyńǵy jyly Tyńǵa barǵanda budan da ótken sumdyq bola jazdaǵan. Bir emes, áldeneshe jigitke zábir, jaraqat, bálkim qaza, al qyzdarǵa bylapyt zorlyq. Ábish ekeýimiz til-folklor ekspedısıasynda júrgende. Bárimizdi de qudaı qaqty der edim. Aqmola, Kókshetaýdyń biri. Bizdiń balalar demalys kúngi kıno, oǵan jalǵas bı keshinde kórshi brıgadadan kelgen orys mehanızatorlarymen baılanysyp qalady. Aınaldyrǵan úsh-tórt qyzymyzdy kezegimen shaqyryp, bılep qana qoımaı, anaıy, ospadar minez kórsetedi ǵoı. Aqyry, qyzdardyń birin dalaǵa súıremek bolady. Álbette, tóbeles shyqqan. Orys jigitteri taıaq jep, keıin qaıtady. Arada úsh kún ótkende, tapa-tal túste bir mashınaǵa tıelip kelipti. Jıyrma shaqty sodyr. Qoldarynda shynjyr, kastet jáne temir taıaqtary bar eken. Bizdiń balalar túski úzilisten soń, qyrman basynda otyrǵan. Analar mashınadan tógile túsip, kádimgideı urandap, tura umtyldy deıdi. Bizdiń jigitterdiń sany shamalas, taısalmaı kirisip ketedi. Abyroı bolǵanda, bıdaı kúreıtin, saby uzyn, basy jalpaq aǵash kúrekteri bar. Bastaýshy, uıystyrýshy kósemderi – Nurmahan. Qarsy uran salady. «Attan, Arýaq!...» Uzyn boıly, ıyqty, qaıratty Saparhan Myrzabekov: «Kúrektiń qyrymen!..»– dep aıqaılap, shabýylshy buzyqtardy moıynnan, ıyq pen sıraqtan uryp jaıpaı bastady deıdi. Ýnıversıtettiń aýyr salmaqtaǵy chempıony Marat Toǵataev degen bokser jigitimiz, qur qolmen uryp qulata berdi deıdi. Qalǵan jigitter de qarap qalmaǵan. Qolda kúrek, qarymdary uzyn. Aqyry, bes-on mınýtta shaıqas támam bolady. Orystar tym-tyraqaı sheginedi, tórteý-beseýi jyǵylǵan, sulaǵan kúıi oryndarynan tura almaı qalypty. «Biz jeńdik, jaraly buzyqtaryńdy alyp ketińder!» – deıdi Nurmahan. Alaıda, bar sharýa osymen bitpesi anyq. Almatyǵa qaıtýǵa bir apta ǵana qalǵan. Jigitter únemi saq, jıyn otyrady. Aqyry, erteń ketemiz degen jeksenbide, tún túse, úsh taraptan birdeı ańdyzdaǵan úsh mashınanyń jaryǵy kórinedi deıdi. Bas qolbasy Nurmahan túgeldeı aǵash, temir kúrektermen qarýlanǵan áskerine qýat berip, taımaı soǵysýǵa úndeıdi. Bárin kúrgeıleı qatarǵa turǵyzyp, eń aldyǵa Fadlı Fazlı-oǵly degen qońqamuryn túrigimizdi shyǵarypty. «Sen jer-álemdi jaýlaǵan er túriktiń tikeleı urpaǵysyń, qalǵanymyz saǵan qarap soǵysamyz!» – deıtin kórinedi. Qater ústindegi qaljyń. Al Fadlı momyn jigit, qorqyp dir-dir etetin kórinedi. Aqyry, tym taqaý tus, jaryǵy óshpegen mashınalarynan túsip, úsh taraptan birdeı ýralaǵan, kemi jetpis-seksen orystyń aıqaı-súreńi shyqqanda, jigitter túrshige bastaıdy. Shynynda da, qyzyl qyrǵyn kele jatyr. «Al kettik, mynalar tórt ese kóp!..» – deıdi áldekim, shepten shyǵyp. Qatar buzyldy. Jıyrma shaqty jigitimiz, artta úrpıisip turǵan tórt-bes qyzdy jeteleı súırep, jaý shapqynynan tysqary qarsy bet – jylǵaly ózen jaqqa tym-tyraqaı qashypty. Tipti, odan ármen ketedi. Orys buzyqtary brıgada turaǵyn basyp alyp, úı-úıdi, buqpa-qaltarysty túgel tekserip, eshkimdi taba almaıdy. Qazaq stýdentteriniń qalaı qaraı ketkeni ańdalyp tur, jardan túsip, jylǵanyń jaǵasyna jetip, odan árirek bes-on qadamda toqtalady. Túngi tymyqta bar daýsy estilip turdy, deıtin edi Marat Nurǵalıev. Tizeleı keship, sýdan ótken aldyńǵylary: «Júrińder, uzap ketken joq, tez!» – dep qansha aıtsa da, keıingi kópshilik attap baspady, «Ýbút, na h...» – aıamaıdy, óltiredi dep, tynymsyz balaǵatpen shekteldi, bul orystyń beti bir qaıtsa, múlde saǵy synyp, ekinshi qaıtara baspaıdy eken, der edi. «Ótkendegi taıaqty umytpapty, belgisiz qarańǵyda boılap izdeýge qoryqty», – deıdi, osy oqıǵanyń basy-qasynda bolǵan Orazbek Sársenbaev. «Seni bilmeımin, bálkim, qashýdyń ózin namys kórgen, qapelimde ary emes, beri júrgen epeteısiz Ábishtiń qolǵa túsip qalýy ábden yqtımal edi», – deıtin. Keıinde, arada qyryq-elý jyl ótkende, tyń ıgerýshi erler men jergilikti qazaq arasyndaǵy kóp qaqtyǵystyń biri retinde, sol, naqty, derekti qalpynda qaǵazǵa túsirem dep júrýshi edi. Búginde marqum, jazyp úlgerdi me, álde biz estigen aýyzeki áńgime esebinde qaldy ma, bilmeımin. Bizdiń jigitter tutas bir jyl boıy, tipti, odan keıin de, osy, úlken tragedıaǵa ulasýy múmkin oqıǵa tóńireginde qanshama ázil áńgime aıtyp júrdi. Kimniń bastap, shepten shyqqany. Álde Bazarǵalı. Álde Baqyt. Joq, Fadlı. Qalǵanynyń qalaı qorqyp, qalaı zymyraǵany, aýlaqtap baryp, saban úıgen maıaǵa jasyrynǵany, birinen biri úrkip qashqany, endi bir jigitterdiń tabany jerge tımeı zymyrap, erteńine Atbasardyń irgesinen áreń qaıtqany... Jastyqta bári qyzyq, bári kúlki.

Kúzde, bútkil kýrsymyzdyń basy qosyldy. Mindetti naýqannan tys qalǵan Ábish dekanatta «jataqhana berilmesin» degen jarlyqqa ilinipti. Onsyz da jataqhana suramaıtyn. Meni de, turmys-jaǵdaıy táýir dep, tek tıesili stıpendıamen qaldyrǵan eken. Tipti jaqsy boldy. (Kelesi jyly jazda ekeýimiz de azat, birjola aýylda qalǵan edik.) Qajetsiz jataqhanamen qatar, osy 1960, qońyr kúz, tórtinshi kýrstyń basynda Ábish ekeýimiz bir jarym jyl turǵan jaıly páterimizden aıryldyq. Balalary keldi me, álde basqa jaqqa kóshpek pe, qabyl almaǵan. Taqaý mań, 1-lınıadan jańa páter taptyq. Qabat-qabat eki terezesi de kúńgirt, jetim bólme. Temir bolsa da jaısyz tósegi joq, eki buryshynda eki maqta matras. Ortada japyraıǵan jaman stol, jalǵyz oryndyq. Onyń ústine, kesh batyp, saǵat on bolar, bolmasta ishki dálizdegi tetigin basyp, jaryǵymyzdy óshirip tastaıdy. Ol az bolǵandaı, qandala shyqty. Eki-aptaǵa tolmaı, azyp-toza bastadyq. Men taqaý tóńirekten jaǵalaı esik qaǵyp, jańa páter izdep kórip edim, eshbir qısyny kelmedi, artyq-aýys bólmesin jaldaıtyn orys kóp, birli-jarym tatar men uıǵyr da bar, biraq eshqaısy bos emes. Bir kúni kitaphanada Tólekke ushyrasyp qaldym. Búginde belgili jazýshy Tileýhanov. Jaǵdaıymdy aıtqam. Ózim de izdep baraıyn dep júr edim, Rymǵalı ekeýimiz Panfılov parkiniń irgesinde, tamasha páter taptyq, baıaǵyda Fýrmanov turdy degen taqtasy bar, sonyń ekinshi qabaty, endi bir oryn syıysady, bizge kósh dedi. Rymǵalı Nurǵalıev, Tólek úsheýimiz mektepte birge oqyp, birge bitirgenbiz, bul ekeýi bolashaq jazýshy eń aldymen ómirdi tanýy kerek dep, aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyna túsken, aqyry ondaǵy oqýlary unamaı, ilgerindi-keıindi ýnıversıtettiń fılfagyna jetip edi. Men Ábishti tastap kete almaımyn ǵoı, dedim. Arada birer kún ótti, ótpedi, Ábishtiń mekteptes dosy, matematık Oraz Telemgenov degen bala keldi. Ótkende ortamyzǵa alyp, biraz ýaqyt birge turǵanbyz. Minezi keń, darqan jigit. «Jaǵdaılaryń nashar eken, – dedi. – Biz úsh adamdyq táýir páter taptyq. Leben ekeýimiz». Bul Leben de mańǵystaýlyq bolatyn. «Muhtar ekeýimizdi syıǵyza alasyńdar ma?» – dedi Ábish. «Bir-aq kisilik oryn bar... Tósek syımaıdy». «Eki kisilikten qoısa she?» – Oraz qysyla bastady. «Men sheshpeımin ǵoı. Úı ıesi...» «Men shesheıin», – dedim. Ábishtiń ózi de jaqsy tanıtyn Tólek pen Rymǵalıdyń jaǵdaıyn aıttym. Men sonda keteıin, sen munda bar. Basqasha amal joq, dedim. Ábish ekeýimiz osylaı bólindik. Álbette, tek jatyn ornymyz ǵana. Áıtpese, jubymyz jazylǵanymen, aramyz ajyraǵan joq. Barysyp, kelisip, ózara qatynasyp, ýnıversıtette jáne basqa da jaǵdaılarda únemi ushyrasyp, burynǵysha áńgime, keńes quryp júrdik.

Osy tórtinshi kýrsta, 1961 jyl, naýryzdan bastap eki aılyq tájirıbe kezeńine shyqtyq. Bizdiń ataýly mamandyǵymyz – fılolog hám qazaq tili men ádebıetiniń oqytýshysy. Endigimiz – pedagogtyq dárister. Bul kezde sanymyz azaıǵan – qyryq bala túp kóterilip, Uzynaǵashqa bardyq. Sondaǵy orta mektepte oqý úrdisin uǵynyp, ózimiz de kádimgideı sabaq berip, bolashaq muǵalim retindegi áýelgi qabiletimizdi tanytýǵa tıispiz. Iaǵnı, naqty ómirlik tájirıbe. Alǵashqy kúni bytyraı jaıylyp, jatyn oryn izdep kettik. Ábish, Sonarbaı úsheýimiz álde boıdaq, álde áıelinen ajyrasqan, orta jastardaǵy jalǵyzbasty tatardyń úıinen táýir bir bólme taptyq. Taza, keń. Áýelgi keshti kóńildi, jaqsy ótkizdik. Úı ıesi shaqtaýly bolsa da, dámdi dastarqan jasady. Ol zamanda bizdiń ortada áldebir toı, jıyn keshter demesek, ishimdikke áýestik ushyramaıdy. Tatar aǵamyzdyń da shetin minezi joq eken. Jadyrap otyryp, tatarsha óleń, jyrlar aıtty, aqyry júıkesi bosap, kózine jas alyp toqtady. Sonarbaı jubatyp jatyr, Ábish ekeýimiz yńǵaısyzdanyp qalǵan edik. Ómirden qıyndyq kórgen kisi sıaqty. Biraq tez jadyrady. Jalpy, bul páterdegi jaǵdaıymyz jaman bolmaıtyn sıaqty, eń bastysy – tynysh.

Erteńine mektepke jınaldyq. Sóıtsek, bizden eki-úsh kún buryn JenPI – Qyzdar ınstıtýtynyń bir top boıjetkeni kelip túsken eken, bulardyń tájirıbe sabaqtary bastalyp ketken. Bizdiń dekanattyń shalalyǵy, nemese, mektep basshylary eki jaqqa qatarynan kelisim bergen. Qaıtkende de bir mekteptke syımaıtyn edik. Bastap kelgen oqytýshylarymyz máseleniń mán-jaıyn anyqtamaq bolyp, Almatyǵa attandy. Bizder ázirshe eshqandaı sharýasyz qaldyq. Qol bos, mindet joq. Tipti jaqsy boldy. Bul Uzynaǵashta, Reseı ısperıasy Qazaq Dalasyn shetinen túre, birjola otarlaı bastaǵan zaman – 1860 jyly qyrǵyn soǵys bolǵan. Qoqan handyǵynyń Almatyny jáne bútkil óńirdi kápirlerden op-ońaı tazartpaq jelikpen shuǵyl attanǵan jıyrma myńdyq qosyny orystyń nebári segiz júz áskerinen qırap jeńilip, túgelge jýyq harap bolǵan. Budan soń Qazaqstannyń baıtaq tústigin, odan ári júmlá Orta Azıany túbegeıli jaýlaýǵa jol ashylyp edi. Aýyl irgesi, bıik qyrqa basynda sondaǵy qolbasy podpolkovnık, keıinde ınfanterıa generaly, Jetisý ólkesiniń gýbernatory Kolpakovskııge arnap ornatylǵan bıik obelısk andaǵaılap tur. Bizdiń jigitter basyna baryp, túkirip, tepkilep qaıtpaq edi, qıa betkeı ezilip jatqan balshyq eken. Kóterilý múmkin emes. Uzynaǵashtyń óziniń Almaty–Tashkent trassasynyń ótkelegi sanalatyn ortalyq dańǵylyna ǵana ensiz, jolaqty asfált tóselgen, qalǵan barlyq jer – kóshelerdiń bútin boıy, úılerdiń arasy jalqyn batpaq, mashına taıǵanaqtaı júrip ótken jol boıy kólkigen laısań. Soǵan qaramastan, bizdiń jigitter jańa qyzdarmen tanysyp, tipti, kelesi kúnderde kınoǵa shaqyrysyp, ájeptáýir japyrlasyp qaldy. Eń bastysy – árqıly, taýsylmas qaljyń, jeńil oıyn. Uldar birin biri qaǵytyp jatady, qyzdarǵa qyryndap, ekiushty ázilder aıtady. Jigitterdi syrttaı tanystyryp, qıly-qıly minezdeme jasaıdy. Turǵanbaı ekeýimiz ǵoı deımin, Sonarbaıdy nysanaǵa aldyq. Bolashaq fılosof Sonarbaı Tańqaev. Qashanda salmaqty keıipte, sózi az, minezi aýyr. Bul Sonarbaı degen úılenip qoıǵan jigit, destik. Myna mańǵaz túrine qarap, aldanyp qalmańdar, naǵyz donjýan. Qyzdar soǵan sendi. Al biz ózimizdiń jigitterge de aıtyp, máz bolamyz. Jáne basqa da qyzyqtar. Keıinirek, Almatyǵa baryp qaıtqan jeksenbi kúnderiniń birinde men «Jańylysý» degen jeńil áńgime jazdym. Bas keıipkerdiń áýelgi qaribi ózgergen – Omarbaı. Biraq bári kerisinshe. Áýelde qyzdar mańǵaz, salmaqty jigit dep, syrtynan maqtaıdy, tipti, bir boıjetken jaqsy kórip qalady. Aqyry, bul mańǵazdyń úılenip qoıǵan jigit ekeni maǵlum bolady. Budan soń jańaǵy qyzdar «aqymaq, sezimsiz topas» dep sógýge tıis. Bizdiń balalardyń arasynda ózara qaljyń, keıde minez ereksheligine qurylǵan, kóbine-kóp áldeneden kótermeleıtin, nemese mazaqtap qaǵytatyn qyzǵylyqty áńgimeler mol bolatyn dedim. Sonyń kezdeısoqta qaǵazǵa túsip qalǵan bir kórinisi ǵana. Alaıda, bizdiń Uzynaǵashta ish pysqan, solqaqtaǵan bos júrisimiz kópke sozylmady. Tórtinshi, álde besinshi kúni qyzdardy sol bastapqy qystaqta qaldyryp, túp kóterildik. Ábish, Sonarbaı úsheýimizdiń az-muz ókinishimiz bar. Erkin ázildeskenmen, múlde juǵyspaǵan qyzdar emes. Páter ıesine bir aılyq jatyn oryn jáne tańǵy shaı, keshki asymyz úshin on somnan otyz som bergen edik. Endi bárin emes, úshten ekisin qaıtarýdy ótingende, manaǵy aǵamyz túgeldeı azyq-túlikke jumsap qoıdym, qolda qalmady dep bezerdi. Ol kezdiń esebinde ájeptáýir aqsha desek te, Ábish ekeýimiz úshin orny tolmas shyǵyn emes, al Balalar úıinde tárbıelengen, artynan eshqandaı kómek kelmeıtin Sonarbaıǵa obal boldy. Búkil kýrsymyzben Qaskeleńge túsip, onda da jatyn páter tapqan soń, bar shyǵynyn kóterip almasaq ta, qadarynsha kómek jasaýǵa tyrysqan edik. Bul joly bizge Baqyt pen Turǵanbaı qosylǵan. Mektepte bastaýysh klasta sabaq beretin muǵalımalardyń biriniń, aldy ashyq, bıik shatyrly úlken úıiniń keń bólmesi. Uıań, ashań júzdi, óte mádenıetti áıel eken. Oqý jasyna jetpegen eki-úsh balasy bar, kúıeýi – taqaý tóńirektegi sovhozdyń birinde táýir qyzmet atqaratyn sıaqty, ertemen ketip, kesh keledi, demalys kúnderi bizdiń balalarmen «doraq» karta oınaıdy. Bıazy muǵalıma bizdi mektep dırektorynyń aıtýymen qabyldaǵan, eshteńe almaımyn, dedi. Almaǵany turypty, oraıymen, ara-tura asqa shaqyrady. Al bizdiń bóten-bastaq isimiz joq. Óte jaıly, tynysh boldy. Aqyry, keterde apaıǵa áldebir sývenır syıladyq qoı deımin.

Men úshin kúndelikti tirshilikte Qaskeleń óte qolaıly bolyp shyqty. Almatymen aralyq jaqyn – jol qatynasy bógelissiz, jarty saǵatqa jetpeıdi, avtobýstyń bir tarap bıleti álde otyz bes, álde qyryq tıyn. Demalys kúnderin, naqty tájirıbe sabaqtarynan bóten barlyq ýaqytymdy Almatyda ótkerdim. Oqý jáne jazý. Bir joly kelsem, jalpy jurt máz-máıram, adam – onyń ishinde sovet adamy alǵashqy bolyp kosmosqa shyǵypty. Gagarın ǵoı baıaǵy. Masat pen maqtanda shek joq. Men óz aýylymda qýatty atom, sýtegi bombalarynyń bastapqy jarylystaryna da kýá bolǵam, odan kúshti ne bar, eshteńege tańyrqamas edim, jón eken, ǵylym-bilimniń damý jolyndaǵy bir kezeń, sonshama es shyǵardaı ǵalamat emes. Bizdiń balalar da jurt qatarly masaıraı qoıǵan joq. Bul ýaqyt, bul jerde de eń bastysy – pedtájirıbeni tezirek ótkerý, odan da mándisi – jadap-júdemeı, úırenshikti Almatyǵa oralý bolatyn. Ol zamanda stýdenttiń qarny ashpaı turmaıdy. Bireýi emes, bári derlik jáne qatarynan áldeneshe kún. Osyndaı jaǵdaıdy baıqaǵan Zekeń – kezekti saparymen stýdentterin kórip, sabaqqa qatysyp, baıqastap qaıtý úshin arnaıy kelgen Qabdolov, avtobýsqa shyǵaryp salǵan balalarǵa bes somdyq kók qaǵaz ustatypty. Qarny ashyp júrgen bes balanyń bir kúndik, eki retki tamaǵy. Jáne qaltamda kelgen bary osy ǵana dep, keshirim suraǵandaı bolypty.

Qaskeleń qystaǵy da Uzynaǵash sıaqty aýdan ortalyǵy. Biraq munda bári basqasha. Kóshelerge túgelge jýyq tas tóselgen. Turǵyn úıleri de kelisti – ret, tártibimen ornalasqan, túgeldeı derlik shatyrly. Shyǵys shette ásem, aıdyndy Mádenıet saraıy bar, ótken, álde arǵy jazda Qazaqfılm osy ǵımaratta «Bizdiń súıikti dáriger» degen kınokomedıa túsirip áketipti, negizgi rolde Ermek Serkebaev oınaǵan, basqa da belgili artıser, eń úlken jańalyǵy – Shet tilder ısntıtýtynan Raıa Muhamedıarova deıtin qyz qatysqan eken, keıinde Ǵabıt Músrepovtyń jary bolǵan belgili aktrısa. Mádenıet saraıynan basqa da eki, úsh qabatty ǵımarattar bar. Onyń ishinde aýdan basshylyǵynyń keńse úıleri. Mine, osynyń bárine kerisinshe, orta mektep úıi tym qorash eken. Aýdandaǵy eń basty, ortalyq mektep qoı. Aýlasy shaǵyn, jer jetpegendeı, qysyp salynǵan. Bútkil mektep úıinde keń, jaryq jalǵyz-aq bólme bar – dırektordyń kabınetine jalǵas muǵalimhana. Oqý tutasymen eki kezekte, sonyń ózinde balalar syıysa almaı, kóbine-kóp bir partada úsheýden otyr. Ár klastaǵy oqýshylar sanynyń artyǵynan ǵana emes, oqý bólmeleriniń mólsherden kemis tarlyǵynan. Eń keremeti – árbir klass jeke-dara emes, birine biri jalǵas eki bólmeli, ıaǵnı, bir esikten kiresiń, japyrlap, pálenbaı bala otyr, qaq jaryp, tórge, ekinshi bólmege ótesiń, onda basqa bir, sen izdegen klass. Balalardyń dabyry, muǵalimniń sabaǵy, – bári-bári eki tarapqa birdeı, anyq estilip turady. Áýelde kóp páterli turǵyn úı bolǵan ba dersiz. Meniń týǵan aýylym Shubartaý – artta qalǵan shalǵaı aýdan esepteletin, aýdan ortalyǵy Barshatas – shıki kirpishten qalanǵan, shatyrsyz, toqal tamdar, kóbine eshqandaı kóshe tártibin saqtamaı, irkes-tirkes, úıme-júıme ornalasqan, aýla arasynda mal órip júretin naǵyz túkpir, biraq ashyq, ór jaqta, keń alańnyń qaq tórinde ornalasqan mektep úıi – aýmaqty, eńseli, ári aıdyndy; osy, aýdan shegindegi jeti-segiz júz bala tańerteń – bir kezekte ǵana oqıtyn eń negizgi mektep qana emes, kolhoz, sovhoz ortalyqtaryndaǵy bastaýysh, jeti jyldyq mektepterdiń úıleri de tóńireginen oqshaýlanyp, andaǵaılap turar edi. Al munda – eń qadirsiz mekeme sıaqty. Jalǵyz men ǵana emes, Qazaqstannyń ár qıyry – shyǵys pen batys, tústik pen teristikten kelgen jigit-qyzdarymyzdyń bári de qaıran qalǵan.

Tájirıbe dáristeri bastalyp ketti. Áýelde osy mektep muǵalimderiniń til, ádebıet sabaqtaryna qatynastyq. Sodan soń, kezek-kezegimen, ózderimiz de segizinshi men onynshy klastar arasynda sabaq ótkize bastadyq. Pán muǵalimderi birnesheý. Ornyqty, baıyrǵy oqytýshylar. Bizdiń balalar, árıne, túgelge jýyq bilimdar, asaý. Sonymen qatar, mádenıetimiz, qazaqy ǵana emes, zamandyq rýhanı bitimimiz de kelisti bolatyn der edim. Álbette, pándi bilý men sabaq ótkizý – eki basqa nárse. Qıyndyqtar bolmaı qalǵan joq. Alaıda, bári ońymen ótip jatqan. Aqyry, toǵyzynshy, onynshy klastar sabaǵynda shataq shyqty. Ádebıet oqytýshysy – qyrmasaqal, qartań kisi eken. Joǵarǵy bilimdi, «Respýblıkaǵa eńbegi sińgen», álde «Halyq aǵartý qyzmetiniń úzdigi» degen turǵydaǵy ataǵy bar. Áýel bastan-aq bizdiń órkeýde jigitterdi unatpaı, anaý-mynaý, bóstekti aqyl aıta beretin edi. Onysy sol eskishil saryn – sovettik patrıotızm men otanshyldyq, partıalyq áýezge aıryqsha mán berý. Jáne qandaı jaǵdaıda da bekitilgen programma, mektep oqýlyǵynyń sheginen asyp ketýge bolmaıdy. Bularyn elegen eshkim joq. Aqyry, biz naqty dárister ótkizip, pedtájirıbeden ataýly baǵa alýǵa kóshkende, múlde qarysty. Eshkimniń eshbir sabaǵy unamaıdy. Bizdiń uǵymda kemistigi bolar, kemtigi joq, bári de jaqsy, tipti joǵary dárejede. Alaıda, jetekshi muǵalim eshqandaı dálel, ýájge toqtamaıdy. Baqytqa úsh qoıdy. Turǵanbaıǵa úsh qoıdy. Meni de solaı qaraı súıremek edi, úlken daý shyǵyp mınýs tórtke kóterdi. Aqyry Ábishke kezek kelgen. Óte jaqsy, qyzǵylyqty ótkizdi. Al talqy kezinde burynǵy áýen. Burynǵydan da tómen. Ábish aıtar sózi taýsylyp, qyzara tuqyryp otyryp qalyp edi. Biz talasa kezektesip, kirisip kettik. Mıpazdap sóılegenimiz shamaly, biraq eshkim ádepten aspaǵan. Tutas bir aı boıǵy barlyq qyjyl syrtqa shyqty. Aqyry, siz – ana zaman, biz – myna zaman, qaıtkende til tabysa almaıdy ekenbiz, endeshe, sizdiń pedagogtyq tájirıbe jetekshisi retindegi qyzmetińizden bas tartamyz degen túıinge toqtadyq. Bizdiń qatań sheshimdi Baqyt pen Turǵanbaı mektep dırektoryna habarlady. Jáne dáp sol kúni, daýdan soń kele qalǵan Manasbaev deıtin tanymal dosentimizge maǵlum qyldyq. Dekanatqa habarlasyp, bizge basqa bir mektep, nemese osy mekteptiń ózinen basqa bir muǵalim tapsyn. Momyn adam edi, shoshyp ketti. Mektep dırektoryna kirip, barlyq jaǵdaıdy bilse kerek. Jáne sol kúni bizdiń bar sózimizdi tıesili jerine jetkizgen eken.

Erteńine tús aýa fılologıa fakúlteti profesor-oqytýshylar quramynyń teń jarymyna jýyǵy Qaskeleńge kelip tógildi. Fakúltet dekany Taýman Amandosov, qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi Mástýra Sarmýrzına, til kafedrasynan Ybyraıym Mamanov pen keshegi Manasbaev, ádebıetshiler – Belgibaı Shalabaev pen Zeınolla Qabdolov jáne taǵy eki-úsh oqytýshy. Mekteptiń muǵalimder bólmesine úlken jınalys shaqyryldy. Dırektor, zavých, tilshi, ádebıetshi hám basqa da bedeldi muǵalimder. Bizdiń qyryq bala túgel syımaıdy, búlik bastaǵan jáne aıryqsha belsendi onshaqty bala bardyq. Dekanymyz Taýman Amandosov ótken soǵysta bir aıaǵyn bergen, tájirıbeli maman jýrnalıs, ádil, ári qatqyl kisi edi, óńi surlanyp, daýys kótermese de, tym aýyr sóıledi, ýnıversıtetke, fakúltet atyna sóz keltirippiz, pedagogtyq praktıka ústinde bolashaq muǵalimniń minez, etıkasymen syıyspaıtyn basbuzar áreketke jol berilgen. Mundaı degen bolmaıdy. Tájirıbe sabaqtaryn osy mektepte aıaqtaý shart. Ol úshin biz respýblıkaǵa eńbegi sińgen qart ustazdan jáne mekteptiń bútkil muǵalimder kollektıvinen keshirim suraýǵa tıispiz. Al osynshama búlikke kimder uıytqy boldy – anyqtaımyz, tıesili shara qoldanylady... dep támamdaǵan. Bizdiń aıtarymyz ázir edi, endi ókpe emes, yza-ashýymyz qabyndap, áreń shydap otyrmyz. Alaıda, sóz tımedi, budan ári Másken apaı jalǵap ketken. Tolyqsha kelgen, kórikti áıel edi. Bul kezde jap-jas, otyzdyń ishinde. Keıinirek JenPI-de rektor boldy, mádenıetti, parasatty kisi. Biraq osy joly apaıymyz aldyńǵy áýenmen ketti. Este qalǵan bir sózi: «Sender tórtinshi kýrsqa shyqtyq, endi jetildik, jettik dep oılaıtyn shyǵarsyńdar. Biraq bul – ómirdiń basy ǵana. Qashanda asyp-taspaı, shekten shyqpaı, ómir súrgen ortanyń talap, tártibine saı júrip-turýǵa úırený kerek», – dedi. Iaǵnı, áýelgi eki ustazymyzdyń áýezine qaraǵanda, bizdiki – basbuzarlyq, úlkender ne qylsa da kóne berýimiz kerek eken. Endi sóz tospaı sóıleýge týra kelgen. Aldynala kelisimimiz boıynsha, eń áýeli – Baqyt Seıtjanovty shyǵardyq. İshimizdegi eń ustamdy jigit. Burnada atap aıtqanymdaı, óte kóp biledi, biraq keıde kóbirek sóılep ketetini bar, soǵan oraı óz ortamyzda «Qyrtologıa ǵylymdarynyń akademıgi» degen qurmetti ataqqa ıe bolǵan. Bul joly birshama qysqa, naqty, ári dáleldi sóıledi. Sodan soń qyzý qandy Bazarǵalı. Odan keıin dáıekti Turǵanbaı. Baıypty Saparhan. Salmaqty Sonarbaı. Bizdiń jigitterdiń bári de alǵashqy eki ustazymyzdyń barlyq aıyptaý sózin negizsiz dep taýyp, osy mektepke kelgennen bergi kertartpa jaǵdaıat ataýlyny, ásirese, bizge jetekshilik jasaǵan qart muǵalimniń búgingi úlken ádebıet týraly túsinigi eskirgeni jáne bizdiń bárimizge degen teris kózqarasy men sabaqtarymyzdy ádiletsiz baǵalaıtyny týraly qatty aıtty. Ábish ekeýimiz eń sońǵy, sheshýshi rezerv retinde artqa qalǵanbyz. Endi sóılemesek te bolatyn edi, alaıda, bitimsiz maıdan beri tóńkerilip, bizdiń paıdamyzǵa oıysqan kezde men de, barlyq sózdiń qorytyndysy esepti, túıindi, qysqa tujyrym jasadym. Mektep muǵalimderi ǵana emes, arttan jetken ustazdarymyz da daǵdaryp qalǵan. Qateligin túsinip, keshirim suraıdy, osynshama aýyr desanttan soń qorqyp basylady degen stýdentteri múlde kóterilip ketti. İs aıaǵy shataqqa aınalyp, bitispes jaǵdaıǵa oıysyp bara jatty. Mine, osy kezde... Zeınolla Qabdolov sózge kirisken. Áýeli bul, Abaı atyndaǵy Qaskeleń orta mektebiniń respýblıkadaǵy eń ozyq, eń úzdik mektepterdiń biri ekeni, bizdiń fakúltet tańdap tapqan, jyl saıynǵy sátti tájirıbe uıytqysy ekeni, mundaǵy muǵalimderdiń báriniń joǵarǵy deńgeıi týraly oıqastap ótti. Sodan soń bizdiń jigitterdi, ázirshe sóılemeı, biraq tunshyǵyp, áreń otyrǵan Ábishten bastap, jańa ǵana sóılegen, Baqyt, Bazarǵalı, Turǵanbaı, Saparhandy, tipti eshqashan eshbir lepesimen unamaǵan meni de qosyp, túgeldeı bilimdar, oqymysty, erteńgi qazaq ádebıetiniń aıtýly tulǵalary bolatyn jas aqyn, jazýshylar dep, jaǵalaı madaqtap shyqty. Endeshe, azǵana daý, daý emes, erkin pikirtalas neden týyndady? Tájirıbe sabaqtarynyń búgingi zaman talabyna saı, eń joǵarǵy deńgeıde ótýi úshin. Bul turǵydan alǵanda, respýblıkanyń eńbek sińirgen muǵalimi Pálenshe-ekeńniń qatań talap qoıýy oryndy. Bizdiń jigitterdiń bilim deńgeıi joǵary, sabaq ótkizý úrdisi de oıdaǵydaı, máni men quny, ótkennen ózgesheligi – jańa deńgeı, jańa bıikke umtylýynda. Sonymen qatar, jańalyq ataýlynyń joly kúrdeli, jáne jastardyń ósý jolynda balalyq aýsarlyq, azdy-kópti kinárat bolmaı turmaıdy, biraq tutastaı alǵanda, órshil talap qashanda maqtaýǵa, maqul ǵana emes, meılinshe qoldaýǵa laıyq. Endeshe, kim de kimniń bura tartatyn jóni joq, kelispeıtin, kerisetin, qıys, qıǵash jaǵdaıatty kórmeı turmyn... Ne kerek, túıelini shógertip, attyny jerge túsiretin sheber tildi, ári tapqyr psıholog Zeınolla aǵamyz bar daýdyń túıinin tarqatyp berdi. Qyrys muǵalimniń de, oǵan qarsy tentekterdiń de býyndary bosapty. Eki tarap ta ózderiniń artyq ketkenin moıyndady. Áýeli qart muǵalim biz sıaqty daryndy balalaryna tek qana jaqsylyq tileıtinin aıtyp, elbireı sóıledi, aqyry kóńili buzylyp toqtady. Biz de jýasydyq – jappaı bitim. Bar sharýa ornyna keldi. Kóp uzamaı Qaskeleńmen de qýana-qýana qoshtasqan edik.

Arada az-kem emes, týra qyryq jyl ótsin. Biz áýelde bas tiregen, ázil-qaljyńdy tórt-bes kún ótkergen Uzynaǵashta otyrmyn. Árıne, kósheler tazarǵan, úıler kórneki, baıaǵy jupyny qystaq endi kishi-girim kentke aınalǵan, tek qyr basyndaǵy Kolpakovskıı eskertkishi ǵana qaz-qalpynda tur. Tipti, burynǵydan da eńselene túskendeı. Qazaqstandaǵy orys qaýymynyń aıryqsha qamqorlyǵynda, ońdap, óńdep, jańartyp, jaqsartyp qoıdy desedi. Múmkindik bolsa da, barýǵa zaýqym soqqan joq. Taǵy qyryq jyl, elý jyl óter, ózinen-ózi tozyp, jermen-jeksen bolar. Qazir bul kenttegi turǵylyqty jurttyń basym kópshiligi, tipti túgelge jýyǵy – qazaq. Meniń munda kelisim – baǵzydaǵy Qunanbaı qajy áýletiniń kelini, Arǵyn-apa degen ataq alǵan, balalary bar jaǵynan jetilgen úlken jeńgemizdiń aýyldas aǵaıyn-týǵandy shaqyrǵan úlken dastarqany qurmetine. Menimen qarama-qarsy otyrǵan, ıntellıgent keıipti, ıman júzdi aqsaqalǵa úı ıeleri tarabynan úlken iltıpat jasalyp jatty. Nursultan Nazarbaevtyń ózin oqytqan ustaz eken. Taqaýda áldebir kezdesýde altyn saǵat baılapty. Men kóńili jarasty úlken aqsaqaldarmen ázildese beretin ádetimshe, árneden qaǵyta bastadym. Nege kók tóbeli úı salyp bermegen. Aıaz bıdiń ertegisine uqsap ketken joq pa... Bári bar eken. Sondaı, zor mártebeli kisiniń elep-eskergeni úshin raqmet. Jaqsy oqydy ma, dep suradym. Óte jaqsy oqydy. Onda ınstıtýtqa nege túse almaı qalǵan? Aqsaqal shynymen qysyla bastady. Oqýǵa túsken, sodan soń, ómirbaıanynda jazǵandaı, ózi bas tartqan. Ol zamanda partıanyń aldymen eńbek tájirıbesinen ótý kerek degen urany boldy... Eger partıalyq nusqaýdy tyńdamaı, birden oqyp ketse, ne bolatyn edi? Onda búgingi jaǵdaıymyz qazirgiden ármen órlep ketýi múmkin be?.. Aqsaqal múlde abdyrady. Aqyry, salaýat suraǵandaı boldy. «Muhtar shyraǵym, men seniń aǵań bolamyn, – dedi. Týǵan aýylym – Shubartaýmen shektes, Aqtoǵaı aýdany, dadan tobyqty. Al seni bala kezińnen bilem. 1961 jyly kóktemde sol mektepke, pedagogtyq praktıkaǵa kelip edińder. Ábish Kekilbaev ekeýiń, taǵy biraz balamen. Sonda mektepti tóńkerip kete jazdadyńdar. Daý talaptaryń oryndy bolatyn. Men – tarıh muǵalimi, sabaqtaryńdy kórgem joq, biraq sońǵy talqysyna qatystym. Basqa jigitterdiń qaısy kim bolǵanyn bilmeımin, báriń de iri, al Ábish ekeýińniń erekshe talaılaryń birden tanylyp edi...» – dep toqtady. Men jeńildim. Aǵamnyń qolyn alyp, rızashylyq tanytqan edim.

Sol pedagogtyq tájirıbe kezeńine jalǵas, Ábishke tikeleı qatysty, ózgeshe bir oqıǵa. Biz joǵarǵy klastarǵa sabaq bergenbiz. Teteles synypta aıryqsha ádemi bir qyz boldy. Balalyqtan ketpegen, boıjetkenge jetpegen, biraq bar turpaty ózgeshe, ýyljyp tur. Sırek sulý. Aıryqsha bekzat. Júrgen júrisi, otyrǵan otyrysy, uıań bolsa da, sabaq kezindegi erkin jaýaptary, kóz qarasy men zıfa boıy bul balanyń ózgeshe peshenesin áıgilegendeı. Bárimiz de – úlken aǵa, tilektes ápke retinde súıine qaraıtyn edik. Osy bala, sábılik jas kóńilimen Ábishti jaqsy kórip qalypty. Qazaq on úshte – otaý ıesi degen, al on tórt – qaıtkende balıǵat jasy. Bizge qanshama balań kórinse de, alǵashqy mahabbat seziminiń oıanar mezeti. Ábish áýelde ańdady, ańdamady, bizdiń qyzdarymyz baıqap qalypty. Tańyrqaı qyzyǵyp, jeńil qaljyńdap júretin. Aqyry shynǵa aınaldy. Arada azǵana ýaqyt ótken soń Ábishti ózi izdep kelipti. Jalǵyz Ábish emes, taǵy da bir aǵalaryn kórgisi kelgen. Qasynda eresekteý, álde týys, álde dos qyzy bar. Qaıdan tapqanyn bilmeımin, áıteýir ushyrasqan. Ábish eki balany zooparkke aparyp, balmuzdaq áperip, sodan soń demalys parkinde, kúnuzaq aldandyryp júrip, avtobýsqa shyǵaryp salypty. Elbiregen bala, adamnyń jany ashıdy dep edi, bar jaǵdaıdy aıtyp. Álbette, maǵan ǵana. Men qatty tolqydym. Shyǵys dastandary, qazaq eposyndaǵy qyz ben jigit hıkaıalaryn eske salyp, eshqandaı oǵashy joq, desem kerek. Alaıda, arada úsh jyl ótkende bul bala mektebin bitirip, boı jetip, teńdessiz qalyńdyq bolyp shyǵady dep aıta almadym. Meniń ózimniń kandıdatýram bar. Jastyq shaqta, tipti, eresek zamannyń ózinde úsh jyl – óte uzaq ýaqyt, dúnıe neshe márte qubylýy múmkin. Onyń ústine, úlken jigittiń kámeletke jetpegen mektep oqýshysymen beıkúná jaǵdaıda bolsa da, sonshama ýaqyt boıy ara-tura kezdesip júrýiniń, tipti, hat-habar almasýynyń ózi eshqandaı qalypqa syımasa kerek. Dese de, ómirde ne bolmaıdy. Dúdámal, biraq yqtımal jaǵdaı. Nebári úsh jyl. Ázirshe bárimizdiń de basymyz bos. Búgin-erteń úılengeli jatqan eshkim joq. Ras, ilkide Turǵanbaı aıtqandaı, júrekke ámir júrmeıdi. Kerisinshe, Ábish sol júrekke ózi ámir bergen sıaqty. Qaıtkende de romantık bolmaı shyqty. Keshegi Turǵanbaı da, búgingi Ábish te. Sonymen, bar hıkaıa támam bolǵan. Qyz, árıne, kóp uzamaı-aq birjola jetildi, boı túzedi. Biraq taqaýdaǵy úsh-tórt jyl oraıynda qaıyra kezdespegen sıaqty. Arada jıyrma-jıyrma bes jyl ozǵanda, alysta qalǵan zaman, burnaǵy, jańa bastaý kezimizdi eske alyp otyrǵanda, áldeqalaı surap edim. Sol qyzdyń taǵdyry ne boldy eken dep. Ábishke maǵlum shyqty. Qazir Almatyda turady, kúıeýi – birshama tanymal aqyn, dedi. Esimin aıtty. Biz quralpas, kóldeneń jurtpen aralasy joq, birtoǵa jigit edi. Eptep ishetinin baıqaǵam, biraq salynǵan maskúnem emes. Úlken ataqqa jetpese de, balalar ádebıeti tarabynda mándi, paıdaly eńbek etip júrgen qalamger, mektep oqýlyqtaryna engen... Odan beri de shırek ǵasyr. Jigitimiz jeti-segiz jyl buryn dúnıeden ótken sıaqty. Al qyzymyzdy burnada, bir ret qana áldeqalaı, syrtynan kórgem. Keshkilik, qatarlas úılerden qonaqtan shyǵyppyz. Eki jaqta eki mashına kútip tur. Aqynymyz meni kórip, burylyp kelip sálemdesti. Al qyzymyz – boıy ortadan bıik, tákappar beıneli, túr-tulǵasy kelisti áıel bolypty. Alysyraq jáne qyryn turǵandyqtan bet-beınesin ańdaı almadym. Biraq uzaq zaman óziniń jastyq óńin saqtaǵan shyǵar dep oılaımyn. Jáne aqyryna deıin áýelgi turmysynan aınymaǵan. Qaıtkende de, qalam ıesin izdep taýyp, kúıeýge shyǵýy – baıaǵy balalyq shaqtaǵy armannyń eles-kóleńkesi sıaqty kórinedi maǵan. Keıin kókireginde qandaı qaıaý, dyq qaldy – bilmeımin. Búgin Ábishtiń ózi de joq. Ótkendegi beıkúná, biraq tolqymaly, muńdy áńgimeniń eń sońǵy kýágeri – men ǵana. Birjola umytylmasyn dep, qaǵaz betinen irikpedim.

Ábish ýnıversıtettiń sońǵy, besinshi kýrsynda kúzge salym «Qazaq ádebıeti» gazetine jumysqa turdy. (Keıingi ǵumyrbaıandyq, resmı anketalarda jazylmaǵan.) Bul kezde ataýly kitaby shyqpasa da, birshama tanymal aqyn. Jáne álýetti, bilimdar ádebıet synshysy. Bizdiń bir dosymyz, aqyn Orazbek Sársenbaev úshinshi kýrstyń basynda qatty syrqattanyp, aýyr operasıamen bir búıregin alǵyzyp, ekidaı qalypta aýlyna qaıtqan. Hal-jaǵdaıy óte tómen, áldebir týysy alyp ketip edi. Jarym kýrsymyz bolyp poıyzǵa shyǵaryp saldyq. Shara, Nurǵaısha, Raýshan, Nesip, Sara deıtin qyzdarymyz kózderine jas alǵan. Jigitter de qatty tolqydy. Onyń ishinde men ásirese. Endi aman-esen kóremiz be, kórmeımiz be degen qaterli sezim. Sol Orazbek bir jylda es jıyp, keler jyly ońalyp, biz besinshi kýrsqa ótkende oqýǵa qaıtyp keldi. Álbette, úzilip qalǵan úshinshi kýrsyna. Ne stıpendıa joq, ne jataqhana joq. Áke-sheshesiniń turmys jaǵdaıy tipti nashar bolsa kerek. Artynan kók tıyn kelmeıdi. Jumys jasap júrse de stýdentter esebindegi Ábish ózine tıesili stıpendıasyn berdi. Bir aı, jarym aı emes, tutas bir jyl boıǵy. Starostamyz – Sonarbaı. Mejeli kúni Orazbek bizdiń kýrstyń basqa balalarymen birge alyp turady. Jatyn orny da ońaı sheshildi. Bul kezde Tólek ekeýimiz Stroıtelnaıa – qazirgi Muratbaev, Komsomol-Tóle bı kóshesinen bir jarym kvartal tómende, eńseli, kók tóbeli úıdiń keń bólmesinde turamyz. Páter ıesi – uıǵyr áıeli bar, balalary uıǵyrsha sóıleıtin, orta jastardaǵy qazaq. Aılyq aqymyzǵa ol kezdiń esebinde ájeptáýir aqsha – jıyrma bes som tóleımiz, endi sony otyzǵa kóterip, taǵy bir joldasymyzdy alaıyq dep kóndirdik. Biz Tólek ekeýimiz on eki jarym somnan, al Orazbek Ábishtiń stıpendıasy esebinen bes som shyǵaratyn boldy. İship-jemi túgeldeı derlik bizdiń esebimizden. Aýyldan jáshik-jáshigimen saýqat alamyz – súrlengen et. Ótken jazda úılenip úlgergen Tólek jańa jylda úıine baryp qaıtyp, tutas bir serkeniń etin qaqtap ákeldi. Orazbek leksıaǵa sırek qatynaıdy, qýyrdaq qýyryp jep úıde jatady. Onysy salmaq emes. Basqasy. İshki aǵzasy tolyq ońalmasa kerek, qysqy sýyqtyń ózinde bólmeniń aýasyn jıi tazartýǵa týra keletin. Typyrlap jazatyn, ári qadalyp kóp oqıtyn Tólek ekeýimiz úshin qosymsha qıyndyq týǵan. Tynyshtyq, ońashalyq turǵysynda. Áıtse de, bizdiki – ánsheıin nárse. Bul arada aıtpaǵym – Ábishtiń joldasqa adal, márt minezi, keńdigi. Adam balasynda artyq aqsha degen bolmaıdy. Ábish gazettegi jumysyna jalaqy hám qalamaqy alady – qansha tapsa da, tıesili, aılyq stıpendıanyń jıyrma segiz somy – ájeptáýir qarajat. Alys aýylda kári sheshesi bar, basqany bylaı qoıǵanda, eki aılyǵyna tamasha kostúm satyp alar edi. Jomart qoldy, darqan Ábish ázirshe baspasóz betin kórmegen Orazbektiń úlken ádebıet maıdanyndaǵy jolyn ashty. Áýelde «Juldyz» jýrnalyn basqaryp otyrǵan Ábdijámil Nurpeıisovpen jalǵastyrdy. Osy kezde «Qazaq ádebıetinde», keıinirek ózi aýysyp barǵan «Lenınshil jasta» óleń, jyrlaryn úzdiksiz jáne molynan jarıalady. Ónerdiń qaı salasynda da bireýdi bireý qoldaıdy, kóteredi, qadarynsha kómek jasaıdy. Ásirese, bastapqy serpilý kezeńinde. Tabıǵı jaǵdaı. Alaıda, maǵan osynyń bárinen stýdenttik stıpendıanyń salmaǵy basym kórinedi. 80-jyldardyń ishinde ǵoı deımin, birde Orazbek maǵan óziniń Ábishke degen ókpesin aıta bastady. Ókpe emes, renish. Jáne qanshama kiná artpaq. Tipti, joqtan arazdasyp qalǵan sıaqty. Men aqyryna deıin tyńdamadym. Seniki durys emes, dedim. Kezinde saǵan dańǵyl jol ashqany, súıegeni, qoldaǵany óz aldyna, aýyldan aryp-arshyp kelgen kezińde jyldyq stıpendıasyn baılap bergeni esińde me? Eshqashan umytýǵa bolmaıtyn, eshqashan esesi tolmaıtyn jaqsylyq. Orazbek tosylyp qaldy. Kóp uzamaı Ábishpen qaıtadan tabysqan. Meniń ózim de, tutas on bes-jıyrma jylǵa sozylǵan renishten soń Orazbekpen jańadan jalǵasqan kezim edi. (Arazdyq sebebi – qanshama daý-damaıdan soń, ejelgi jyraýlar týraly eńbegimdi resmı túrde qorǵaý qarsańy, týra úsh kún buryn, «Lenınshil jasta» etekteı, jalaly maqala basylǵan. Bul jastar gazetiniń tıesili bóliminiń meńgerýshisi – Ábishtiń, odan sońǵy Jumekenniń ornyna jaqynda ǵana kelgen Orazbek bolatyn. Ospadar maqala tikeleı ádebıet tarıhy týraly emes, meniń «solaqaı synshylyq» eńbegim, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń men basqaryp otyrǵan syn bóliminiń «ǵadiletsiz, búldirgish áreketi» týraly. Maqsat túsinikti edi. «Úrıt-soq, myna jigitti jibermeý kerek!..» Biraq oıdaǵydaı nátıje bermegen. Men sol kúni qatty túńildim, keıinde, jyldar boıy renishim tarqamady, Orazbek joǵarydan túsken jalaqor maqalaǵa toqtaý sala almady dep. Sóıtsem, bul – kiltıpannyń bergi jaǵy eken. Arada taǵy da jıyrma jyl ótkende, osy arandatqysh maqalany basqa emes, Orazbektiń óziniń jazǵany jáne jekeleı ynta-jigerimen ótkelekten ótkizgeni maǵlum boldy jáne ilgeri, keıinde men týraly taǵy qanshama unamsyz sóz – keleńsiz jaǵdaıat ejelgi dosymnyń óz qolymen jarıaǵa shyǵarǵan Kúndelik kitabynyń qyrtys, buqpasynan tanylyp qalǵan edi.)

Ábish ádebıet gazetinde bir jyldaı ǵana jumystap, «Lenınshil jasqa» aýysty. Ýnıversıtet támamdalǵan. Men aspırantýraǵa túskem. Áýelgi jylym – kandıdattyq mınımýmdar tapsyrý mashaqatymen, berekesiz ótti. Kelesi jyly eńsem jazyldy, ǵylymı izdenister belgili bir baǵyt-baǵdar tapqan. Endi Ábishpen keıde kórisip, kóbine telefonmen habarlasyp turdyq. Kúzde, tárizi, redaksıaǵa arnaıy izdep barǵanymda, bizge úlken syn maqala jazýǵa qalaısyń, dep surady. Qazirgi qazaq áńgimeleriniń jınaǵy shyǵypty. «Zamandastar» degen atpen. Ǵabıt Músrepovten bastap, Saıyn Muratbekovke deıingi aralyqtaǵy kózi tiri jazýshylardyń tańdama týyndylary. Meniń ýaqytym tapshy edi. Alaıda, qyzǵylyqty taqyryp. Arada bir apta óter-ótpeste aparyp berdim, on úsh bet qoljazba. Bógelissiz basyldy – 20.Hİ.1963. Sol qalpynda derlik. Tek Safýan Shaımerdenovtyń áńgimesine min taǵylǵan tusy ájeptáýir jumsartylǵan eken. Jáne maqalanyń taqyryby kitap atyna sáıkes ózgertilgen. Men Ábishke renish aıtyp edim. Kúmiljýine qarap, redaktor qalamynyń taby ekenin ańdadym. Keıin kemisi qalpyna keltirildi, áýelgi taqyryby «Qazirgi qazaq áńgimesi» bolatyn, endi osy taqylettes taǵy bir maqalalar qatarlasqannan soń, 1999 – «Tasqa basylǵan qoljazbalar» jınaǵynda jáne 2002 jylǵy On úsh tomdyqta óz aýqymyna sáıkes «Áńgime órisi» degen jańa at qoıyldy.

Osy jazda, men aýylda júrgende Ábish alys Mańǵystaýdan kári sheshesin kóshirip ákelipti. Astananyń taý beti, Gornyı gıgant aýmaǵynan páter jaldaǵan eken. Ol zaman úshin ájeptáýir sáýletti mádenıet úıinen tómenirek, sol jaq qaptaldan. Ábishtiń qyzmetine telefon soǵyp, adresin bilgem, Akademıa arhıvindegi kúndik jumysymdy támamdap, ekinti shamasynda bardym. Aýlasy keń, aldy ashyq, shatyrly, yqsham ǵana qazaqy úı eken. Ábish te jumystan jańa ǵana kelgen. Sheshemizge sálem berdik. Kımeshegin oqshyraıta tartqan, salqyn júzdi kisi eken. Ómirde kórgen taýqymeti kóp, tilek-armany – jalǵyz ulyn jetkerý, aqyry bar muraty oryndalǵandaı, baısal sabyr bar. Ábish tanystyrǵanda maǵan quldyrap túspedi. Kimge bolsyn syn kózimen qaraıtyn kisi sıaqty. Úıde Jumeken de júr eken. Ábish arqyly syrttaı tanyspyn. Jańa bastaǵan jaqsy aqyn. Bolashaqta áıgili Nájimedenov. Shaıǵa otyrdyq. Áńgimemiz onsha óristep ketpedi. Men ǵana sóılesem kerek. Tárizi, Mańǵystaý jaıyn surap, óz aýylymnyń jaǵdaıyn aıtyp. Kákir-shúkir áńgime. Naqty esimde joq. Ábish jymıa kúlip, ara-tura jaýaptasyp otyrdy. Sheshemiz únsiz. Jumeken sózge aralaspady. Aqyry, shaıdyń aıaǵy jınalyp bitpesten, Ábish ornynan turyp, anasyn asyqtyrdy. Úıdegi, álde qyz, álde ul taǵy bir-eki balamen Mádenıet úıine ketken. Qyzyqty oıyn, nemese konsert. Meni de shaqyryp edi, ermedim. Jumeken ekeýimiz qaldyq. Esik aldynda oshaq kóterilip, qazan asylǵan. Jumeken astyna ot salyp, ettiń kóbigin alyp, kúıbeńdep júr. Menimen sóılesýge qumarlyǵy baıqalmaǵan. Ózara áńgime týmady. Men azǵana bógelip baryp, esen-saý aıtyp, avtobýs aıaldamasyna bettedim. Kóp uzamaı habarlasqanda, Ábish meni qaıyra shaqyrmady. Meniń ýaqytym da, yqylasym da joq edi. Keıinirek bir kezdeskende kúlip aıtqan: sheshemiz úıge kelip-ketken jigitterdiń árqaısyna minezdeme berip otyrady eken, anaý – alaı, mynaý – bylaı, al seni sopy sıaqty eken, óziniń murty da bar dep sypattady dep. Bul sóz maǵan unaǵan joq.

Keler jyly qystyń basy, álde kóktemde memlekettik páterge qoly jetken. Jaz ortasynda úılenipti. Baıaǵy Mýza – Klarasyna. Ol da oqýyn bitirgen eken. Aldyńǵy jyly Ábishtiń ózi Aqtóbege baryp qaıtqan. Maǵan tıesili áńgimesin baıandap edi. Bolashaq qalyńdyǵyna qandaı sıapat jasaǵany naqty esimde joq, tárizi, álde alqa, álde júzik, birge oqıtyn eń jaqyn eki qyzyna eki qolshatyr áperdim dep edi. Endigi jyly otaý kóterýge sóz baılasypty. Alty-jeti jylǵa sozylǵan mahabbat hıkaıasy óziniń aqyrǵy túıinin tapqan. Árıne, meniń dostyq peıil, tilektes qýanyshym rıasyz edi. Eldegi, es jıyp, qymyz ishken jazǵy demalysymnan kele sala izdep bardym. Ábishtiń Jazýshylar odaǵynan alǵan páteri – Panfılov kóshesiniń Kalının, qazirgi Qabanbaı batyrmen qıylysqan tusy, tústik-shyǵys qaptaldaǵy parfúmerıa dúkeniniń syrty, birinshi qabatta eken. Ábish kórer kózge qaýqalaqtap qarsy alǵanymen, ózimniń bul úıde onsha qalaýly kisi emesimdi birden ańǵardym. Sheshemiz salqyn qabaqpen qaraǵan, jas kelinshek, buryn sýretinen tanys Klara da, áldenege abyrjyǵan keıipte. Bálkim, úı-ishi bolyp, basqa bir jaqqa qonaqqa, nemese teatrǵa barǵaly jatyr ma. Álde meıman kútip otyr. Men tize búktim be, búkpedim be, úlken kisige kelini qaıyrly bolsyn aıtyp, kelinge baqyt tilep, Ábishti qushaqtap, arqasynan qaǵyp, asyǵys jaǵdaıymdy bildirdim. Osy, jáne ótkendegi – eki retki de qazaqy qolaısyz, pendelik jaǵdaıattan soń, Ábish ekeýimizdiń turmystyq qatynasymyzǵa syna qaǵylǵandaı edi. Otbasyndyq aralas bolmady – otbasy deıtindeı, men ázirshe boıdaq aspırantpyn, Ábishtiń úı-ishimen qaıyra jalǵaspadym. Tek turmystyq jaǵdaıat emes. Keıinde oılap qarasam, áldenendeı kóldeneń ilgishek joq, bul kezde jańa orta, jańa dos, mansapty, ataq-dárejeli, janashyr aǵaıyn tapqan Ábishtiń ózi menen alystaǵysy, bala kezden bergi azdy-kópti yqpalymnan birjola qutylǵysy kelgendeı eken. Endi ǵana emes, burynyraq bastalǵan túıtkil. Alaıda, syrttaı qaraǵanda, ózara yqylas, peıilimiz ózgermegen sıaqty. Tym jıi bolmasa da, habarlasyp turamyz. Habarlasqanda, meniń meken-turaǵym da, basqa jaǵdaıym da tıanaqsyz, záýde telefon shalam. Maqalań bar ma? – deıdi. Joq. Úlken zertteýmen otyrmyn. Tutasymen bitirgen soń. Áldebir úzikterin, nemese jańa syn maqalalar. Teatrǵa barasyń ba? – degen bir kúni. Qazaq dramasynda jańa bir spektákldiń qabyldanýy. Bardym. Keıinde taǵy eki-úsh qaıtara. 1963–1964 jyldyń qysqy sezony. Tárizi, jańa pesalar, anyǵy – jańa qoıylymdar. Asqar úsheýimizdiń basymyz qosyldy. Asqar Súleımenov. Ortasynan jaryp shyqqan jas peri, ótkir synshy, bilgir ádebıetshi. QazPI-diń aspırantýrasyn jaqynda ǵana bitirgen, «Juldyz» jýrnalynda ádebı syn bólimin basqarady. Sol joly ma, odan burynyraq pa, Ábish arqyly ma, óz betimizshe me, qalaı tanysqanymyz esimde joq. Áıteýir Ábishpen birge, Ábishsiz de jıi kezdesip turatyn edik. Endi áldebir spektáklderdiń resmı qabyly. Jańa pesa, nemese eski pesanyń jańa qoıylymy. Sahnada – artıser, tolyq oıyn, synı, resmı kórinis. Parterde nebári jıyrma shaqty kisi – kórermen emes, synshy, sarapshylar. Oıynnan sońǵy talqyly jıyndy Áljekeń – zamanyndaǵy belgili jazýshy ǵana emes, ataqty dramatýrg Áljappar Ábishev basqarady. Eki-úsh aýyz kirispe sóz aıtady da, «Al, jigitter – Ábish, Asqar, qaısyń bastaısyń?» – degen saýal tastaıdy. Bógelis joq. Ne Asqar, ne Ábish tógile sóılep ketedi. Áýeli dramalyq shyǵarmanyń ózi, ereksheligi men jetistigi, kemshiligi, sodan soń akterlar oıyny. Ábish baıyppen, jan-jaqty taldaı, asa sypaıy, ári uǵynyqty, ótimdi sóıleıdi. Asqar birden tereńge ketedi, madaǵy – sarań, syny – ótkir jáne eshqandaı talas, daý-damaıǵa oryn qaldyrmaıtyndaı dáleldi. Ekeýi de sheshen edi. Birinen biri ótken. Alaıda Ábish baz-bazynda kisiniń kóńiline qaraıtyn sıaqty. Al Asqar eshkimdi aıamaıdy. Bir joly táp-táýir ataqqa shyǵyp júrgen, osy rette basty rolde oınaǵan akterdiń bar minin, bar kemshiligin dál taýyp, batyryp aıtqany sondaı, keýdesi kóterińki, tákappar minezdi jas jigitimizdiń unjyrǵasy túse súmireıip, jylarman bolǵany esimde. Búıregi buryp tursa da, Áljekeńniń ózi bastap, eshqandaı ýáj keltire almady. Spektákl qabyldanǵan, biraq negizgi rolden bastap, búkil trýppa áli de birtalaı izdenýi qajet eken. Álbette, Asqar men Ábish bastap beredi, budan sońǵy dramatýrgter men teatr synshylarynyń barlyq sózi osy aýqymnan shyǵar edi. Kóldeneń qonaq retinde meniń de kóńilge túıgenderim bar, jaspyz, keıde delebeń kóteriledi, nege sóıleıdi dep eshkim tejeý salmas edi, biraq meniń mindetimnen tysqary, eń bastysy – mándi, mazmundy sóz túgeldeı aıtylyp ketken. Úsheýimiz basqa jaǵdaılarda da kezdesip júrdik. Ádebıet tóńiregindegi taýsylmas áńgime. Ádette Asqar ekeýimiz daýlasamyz. Kóbine batys ádebıetiniń jańa úlgileri tóńireginde. Ábish kúle tyńdap júredi de qoıady. Áýelde, Ábishtiń boıdaq kezi, úsheýimiz Kırov pen Mır kósheleriniń qıylysyndaǵy pelmenhanaǵa, nemese Glavpochtamptyń irgesi, KazGÝ-diń bas korpýsynyń syrtyndaǵy shynyly kafege baramyz. Asqar ádette áýelgi mázirine bir staqan – eki júz gram qaımaq alady, ústine eki shaı qasyq qant salynýy kerek. Tym toıymdy eken. Buǵan men de úırendim. Jalpy, as-sý jaǵyna úsheýimiz de kirpıaz ekenbiz. Birge bas qosqan kezderimizde, ara-tura áldebir restoranǵa bas suqqanda da, araq-sharap degen atymen bolmaıtyn. Ábishpen qatarlas Asqar da Jazýshylar odaǵynan úı alǵan. Komsomoldan tómenirek, Mır kóshesiniń batys qaptalynan, bul da aýasy keń eki bólme. Aldaǵy jazda ol da sheshesin kóshirip alǵan eken. Ekeýimiz kóbine «Juldyz» jýrnalynyń redaksıasynda kezdesemiz. Iaǵnı, men izdep baram. Ábish meni «Lenınshil jasqa» jalǵastyryp jazdyrǵan maqalada qazirgi qazaq áńgimesi tóńireginde aıtylmaı qalǵan sóz birtalaı eken. Endi ornymnan qozǵalyp ketken soń, úlken jumysymdy eki-úsh aptaǵa toqtata turyp, 1963–1964 jyldar toǵysynda «Janr tabıǵaty» degen atpen kólemdi maqala jazǵam. Asqarǵa meılinshe unady. Alyp-qosary, eskertpesi joq. Alaıda, kezegi keshikken. Men aı asyryp, arnaıy baram. Burynyraq túsken maqalalar da irkilip tur, deıdi. Sodan soń dáp irgedegi úıine ertip aparady. Aıtoty sheshemiz ázirlep qoıǵan ekeýara shaǵyn, dámdi dastarqan. Kóbine laǵman, nemese salma. Taǵy da taýsylmas áńgime. Aqyry, jazǵa qaraı jýrnal basshylyǵy aýysyp, Asqardyń ózi de jumysynan ketti. Meniń maqalamdy qol qoıyp, jýrnaldyń kezekti sany – bas redaktordyń orynbasarynyń qolyna tabystaǵan eken. Aqyry ótpeı qaldy. Bir jarym jyldan astam ýaqyt ozyp, negizgi sharýamnan bosańsyǵan kezimde ejelgi dosym Qaldarbek Naımanbaevtyń yqylasymen «Lenınshil jasta» yqshamdalǵan nusqasyn shyǵardym, keıinde tolyǵymen jarıalandy. Bul kezde Asqardyń ózi de qıameti kóp, qaıyry az ádebı synnan birjola aýlaqtaǵan edi. Esimin jańǵyrtyp otyrýym – Ábish ekeýiniń eshbir ádebı jazba, shejire tańbaǵa túspegen ózgeshe qyzmetine baılanysty. Bálkim, Asqar týrasynda keıinirek, arnaıy jazarmyn. Bul jolǵy kýálik – ekeýiniń toptan ozǵan bilgir sheshendigimen qatar, ózara ejettes, aıryqsha dostyq qatynasyna baılanysty. Asqar Ábishke bir kezdegi menen de jaqyn bolyp ketken eken. Minezderi múlde úılespes edi. Rýhanı týystyq, kózqaras birliginiń nátıjesi.

Osy bir jyl – qatarlas ádebıetshi jigitterdiń shańyraq kóterý naýqany bolypty. Jazda Ábish úılendi dedim. Jaz sońy, álde qara kúzde Asqar da qosaǵyn tapty. Qalap qosylǵan Altynshashyn ilkide Aqmolada kórip edim. Bul kezde áýelgi bir áńgimesi «Juldyzda» shyqqan. Bilimdar, ór minezdi qyz eken. Qystyń basy, jeltoqsanda Rymǵalı shańyraq kóterdi. Jańa jyl, qańtarda men de úılendim. Álbette, Ábish aldymen shaqyrylǵan; Asqar men Altynshash ta sanaýly dostar qatarynda toıymyzǵa qatynasyp edi. Keıin Qurmanǵazy kóshesindegi Jazýshylar aýylynda, tym qatty aralaspasaq ta, syılas, tatý kórshiler boldyq. Balalarymyz es bilgennen birge oınap ósti. Asqar men Altynshash, ájeleriniń demeýimen mápelegen eki perzent – aqyldy, sulý qyz ben parasatty, daryndy ul – qatarynan ozyp, jetildi. Sol kezdegi bizdiń jasymyzdan baıaǵyda ótip ketken.

Aıtylmysh kezeń – 1964–1965 jyldar toǵysynda meniń Qazaq handyǵy dáýirinde jasaǵan aqyn, jyraýlar týraly zertteýimniń mándi, salmaqty negizgi bóligi jazylyp qoıǵan. Sol kezdegi júıkeniń beriktigi me, álde ózime artyqsha senim be, anyǵy – jyrmyshtamaı, alańsyz kóńilmen, tutastaı bitirip alǵannan soń ǵana baspasózge usynǵan utymdy dep sanasam kerek, Qaztýǵan, Dospambetti de, Shalkıiz ben Shal aqyndy da, «Lenınshil jasta» otyrǵan Ábishtiń aldyna tartpadym. Qaı-qaısy da apta ótpeı basylyp shyǵýy anyq edi. Iá, ádebıet tarıhyndaǵy múlde belgisiz tulǵalardyń bir-ekeýi jarıaǵa shyqqanan soń-aq tynyshym buzylady, keıingi jumysqa keseli tıedi dep shamalasam kerek. Esep durys edi. Qatesiz. Alaıda, men jumysymdy túgelge jýyq eńserip, endi basylymdar jaıyn qamdamaq bolǵan kez – kóktemge qaraı Ábish jastar gazetinen ketip, Mádenıet mınıstrligine jaýapty qyzmetke aýysty. Ábishtiń ornyna Jumeken kelgen. Bul kezde tym jaqyndap ketpesek te, etene tanyspyz, jaqsy aqyn ǵana emes, abzal azamat ekeni ańdalǵan. Áıtkenmen, tartynyp qaldym. «Lenınshil jasty» ekinshi, úshinshi kezekke qoıǵan edim. Aqyry, tamyz aıynyń basynda jolym ashyldy. Bitken úlken jumystyń qorytyndy bir aıǵaǵy – ejelgi zaman jyraýlary týraly jınaqty, kólemdi maqalam bas redaktordyń orynbasary, Nyǵmet Ǵabdýllınniń alqaýymen «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarıalandy. Aldynda ǵana áldeqalaı kezdesken Jumekenge  sharýamnyń shet-jaǵasyn aıtqan edim, úlken yqylas bildirgen. Endi ádebıet gazetinen soń ile-shala, osy tamyzda jáne qyrkúıektiń basynda eki maqalamdy qatarynan jaryqqa jetkizdi. Men qaıtkende de qarańǵyda, tuıyq jaǵdaıda jumys istegen adammyn, aqyry, jańalyqqa toly, asa mándi zertteýdiń alǵashqy kórinisteri jarıaǵa shyqqanda Ábish qatty qýandy. Qadarynsha kómek jasamaq. Sonyń áýelgi bir kórinisi – Qazaq teledıdarynyń ádebıet bólimimen jalǵastyrǵany. Ómirbaıandyq «Men» dılogıasynda  atap jazǵam, 1965, 14 oktábr, Tuńǵyshbaı Smaǵulov deıtin jigit jasaǵan mádenıet programmasy boıynsha kógildir ekranǵa shyǵyp, Qaztýǵan, Shalkıizden bastalyp, Aqtamberdi, Buqar jyraýǵa jalǵasatyn ejelgi jyraýlar – qazaq ádebıetiniń túp tamyry týraly, keńinen tolǵaǵan edim. Bul on bes mınýttyq dáıekti sóz – meniń ómirimdegi eń bir sátti, betburys oqıǵa bolypty. Qazaqtyń handyq dáýirdegi uly jyraýlarynyń aıryqsha qumarlyqpen dabyldaǵan, jetkere taldanyp, jatqa aıtylǵan ǵajaıyp jyrlary, osy habardy kezdeısoqta tyńdap otyrǵan Ǵabıt aǵa Músrepovke aıryqsha áser etipti. Eki-úsh kún ótpeı meni izdetip taýyp, ádebıet gazeti syn bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine ornalastyrdy jáne «Juldyz» jýrnalynda úlken maqalamnyń jarıalanýyna nusqaý berdi. Aldymnan qytymyr, qatań bolsa da, keń jol ashylǵan. Belgili mólsherde Ábishtiń sharapaty der edim. Sol kúni Ábishtiń silteýimen teleekranǵa shyqpasam, qarmalanyp júrip áıteýir bir nátıjege jeter edim, biraq dáp osylaı, tótesinen emes. Mádenıet mınıstrliginiń repertýar bólimin basqaryp otyrǵan Ábishtiń, arada eki jyl ótpeı, taǵy da qol jalǵaǵany bar. Ol zamanda kóp toıdyń bir tarmaǵy – ataýly banket. Dısertasıa qorǵap, ǵylymı dárejege usynylǵan kisi, mindetti túrde dastarqan jaıýǵa tıis. Ózińdi demeý, qamqor aǵaıyn, jaqyn jurtyńa alǵys esepti. Men qanshama mashaqatpen bar bógesinnen ótip, dısertasıa qorǵalatyn naqty kún belgilengen soń, Ábishke telefon shaldym. Solaı da solaı. Jón-aq. Jóni durys bolǵanda bir kiltıpan bar. Banket úshin bes-alty júz som aqsha kerek. Erteń habarlas, dedi Ábish. Erteńine sovettik klasıka qataryndaǵy, shynynda da sheber jazylǵan, alaıda, oralymy qıyn bir dramalyq shyǵarmany aýdarýǵa shart jasasty. 800 somǵa. Bir aptada bitirip, alyp bardym. 48 somy – tabys salyǵy, mınıstrlik kasasynan 752 somdy qolma-qol sanap alyp edim. Ol kezde dúnıeniń aqshasy. «Almaty» restoranynyń Kók otaýynda alpys kisige arnap jasalǵan asta-tók dastarqanǵa osy mol aqshanyń 500 somy tolyǵymen jetti.

Arada bir jarym aı ótkende, 1967, 30 aprel kúni İlıas Esenberlın «Jazýshy» baspasyna dırektor bolyp keldi. Jalǵas eki kúndik mereke óter-ótpeste, 3 maı kúni meni bas redaktordyń orynbasary qyzmetine alyp edi. Ol zamanda, saıası ádebıetke arnalǵan «Qazaqstannan» sońǵy jalǵyz baspa, qazaq rýhanıatynyń barlyq máselesi osy «Jazýshyǵa» tirelip turǵan. Ádebıet baspasynyń úshinshi tóresi, shyn mánisinde, Esenberlınnen keıingi, ókimdi ekinshi tulǵa, ol kezde óte úlken qyzmet sanalady. Birer kún ótkende Ábish meniń kabınetime arnaıy kelip, eljireı qushaqtady. Mine, endi birli-jar maqalań emes, úlken kitabyń da shyǵady, odan arǵysy taǵy bar dep, meıirlene qýanǵan. Sóziniń sońynda: bizdiń qatarymyzǵa da úlken mansap jetipti, endigi zaman basqasha bolmaq, dep edi.

Taǵy bir jyl óter-ótpeste, tótenshe jaǵdaıda Ábishtiń óziniń basyna qara bult úıirildi. 1968, jazǵa qaraı ásker qataryna shaqyrylypty. Biz 1962, ýnıversıtetti bitirer jyly Sovettegi birtalaı joǵarǵy mektep, onyń ishinde bizdiń QazMÝ-degi áskerı kafedra da taratylyp, mindetti eki aılyq jattyǵýǵa barmaı-aq, zapastaǵy ofıser ataǵyn alǵanbyz. Ásker qatarynan birjola bosaǵan esepti. Biraq arada tórt-bes jyl ozǵanda, tehnıkalyq, sırek mamandyqtar boıynsha eki jyldyq naqty qyzmetke shaqyra bastaǵan eken. Qatardaǵy jaıaý áskerge eshqandaı talap joq. Endi, aıaq astynan Ábishke suranys túsipti. Aıtpaqshy, osyǵan uqsas keseldi jaǵdaı buryn da bolǵan. 1962 – ýnıversıtetti bitirip jatyrmyz. Men –aspırantýraǵa usynyldym. Taǵy bir talapty jigitterimiz ár jerden tıesili qaǵazben Almatyǵa, nemese ózderi qalaǵan jerge joldama alyp jatyr. Ábish ózi toǵyz aıdan beri qyzmet atqaryp júrgen «Qazaq ádebıetinen» suranys ákeldi. Alaıda... ýnıversıtettiń rektor bastaǵan jumysqa bólý komısıasy qarysyp otyryp alypty. Ábish Kekilbaevtyń Mańǵystaýǵa qaıtýy shart, ol jaqta til jáne ádebıet pániniń muǵalimderi  jetispeı jatyr. Bizdiń dekanymyz bar, kafedra meńgerýshileri, taǵy basqalary bar, bul Kekilbaevtyń jańa shyǵyp kele jatqan daryndy aqyn, tanymal synshy ekenin aıtyp, minekı, respýblıkalyq ádebı gazettiń ózi qalap otyrǵanyn aldyǵa tartyp, qanshama ótinse de, ýnıversıtettiń rektoraty men partıalyq basshylyǵy múlde qataıyp, betinen qaıtpaıdy, tıesili protokolǵa Oqý mınıstrligi, Mańǵystaý oblysyna degen tańba basypty. Ábish birer apta kúıinip júrdi, biz de daǵdardyq. Aqyry, aıǵa jýyq, uzaq ýaqyt ótkende bári de ornyna kelgen, álbette, gazet redaktory, Jazýshylar odaǵynyń basshylyǵy aralasyp, tym joǵarydan nusqaý túsirtip. Osy jolǵy ásker jóni de sonshama qısynsyz. Eshqandaı reti joq. Ádepki aqyl-oı tarazysyna salǵanda. Shyndyǵynda, tabıǵı jaǵdaı. Bul kezde sovettik tártip aıasynda, basbuzar qylyǵy bolmasa da, erekshe talaıymen ǵana emes, qoǵamdyq erkin oı, jańasha jazý-syzýmen kózge túse bastaǵan jastardy dıssıdent retinde qýdalaý rásimge aınalǵan. Aıyby aıqyn ba, joq pa, esep emes, túrmege jabady, jyndyhanaǵa otyrǵyzady, ázirshe qapasqa buıyrmaǵanyn ataýsyz tusaý – ásker qataryna jiberedi, odan bergisin tynymsyz tergeýge alyp, qorqytyp, úrkitip qoıady. Men Ábishtiń eki retki jaǵdaıatyna da KGB-nyń tikeleı qatynasy bar dep bilem. Áýelgisinde bala ǵoı dep, jáne eshqandaı ilgishek, syltaý bolmaǵandyqtan, orta joldan toqtady. Endi, bul bala pále bolyp bara jatqan soń, berik sheńgelge túsirdi. Osy, arǵy astaryn oılamasaq, eshqandaı qısyny joqtaı kórinedi. Shyndyǵynda, zańdy, muqıat josparlanǵan, qatesiz qımyl. Bul kezde Ábishtiń respýblıkaǵa belgili ájeptáýir ataǵy bar, eń bastysy – taqaý tóńiregi myqty. Áýelde tańyrqap, sodan soń renish, keıis ústinde kezekpe-kezegimen, typyrlaı bastaıdy ǵoı. Aqyry dúrmek tobymen  japyrlaıdy. Ol zamanda asa bedeldi Mádenıet mınıstri İlıas Omarov. Asaý men tentekti maıda sózimen maıystyratyn Zeınolla Qabdolov. Qaı kezde qandaı mártebeli basshyny op-ońaı arbap alatyn Ábdijámil Nurpeıisov. Biz estimegen taǵy qanshama alpaýyt. Eń sońynda – Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetiniń ǵuzyrly hatshysy Sattar Imashev. Eshqandaı nátıjesiz. Kóktem jáne uzaq jaz boıǵy júrek qozǵalǵan tynymsyz dúrbeleńnen soń, qara kúzde, shańyraǵynda eki sábıi bar, kári sheshesi qolyna qarap otyrǵan, qaıtkende de mindetti áskerı qyzmet jasynan tysqary Ábish aıdalyp kete bardy. Kelesi jyly qyrǵyn soǵys bolǵan Jalańashkól. Ózinen suraǵan emespin, Qytaı maıdanynan buryn ba, keıin be, Almatynyń túbi, 72-razezdegi áskerı bólimge aýystyrylǵan. Otty shekaradan aýlaqtady degenmen, qater aýzynda. Men áýelden-aq Ábishtiń isti bolǵanyna qaıran qalyp edim. Shaqyrylýy emes, qaıtkende azat bolmaýy. Tárizi, áýelgi qorǵaýshylar birbetkeı áskerı komısarıatpen qatqyl sóılesken, jaǵdaıdy jeńildetý ornyna qıyndatyp alǵan, keıinde aýyr artılerıa iske qosylǵanda, zapastaǵy ofıserdiń barlyq qujaty tıisinshe toltyrylyp, Moskvaǵa ketip qalǵan. Meniki – joramal, biraq múlde qısynsyz emes. Táptishtep otyrǵanym, keler jyly, bul da tótesinen, ózim de ásker qataryna shaqyrylǵanda, meniń jalǵyz qamqorshym, bar máseleni aldynala baıyptap, jedel, ári naqty qımyldaǵan İlıas aǵa Esenberlın kesapat túıindi op-ońaı sheship berip edi. Qaıtkende óte aýyr jaǵdaı. Kezdeısoq, nemese arnaıy keletin qaýip-qater óz aldyna. Jańadan, tynymsyz órlep kele jatqan Ábish taqaýdaǵy eki jylǵy bar jazýynan aıryldy. Aldyńǵy tolqynys, keıingi tynys jaıyn aıtpaǵanda. Kemi úsh jyl dep qoıyńyz. Júrekke, júıkege túsken salmaq qanshama. Onyń ústine bul Ábish ásker qyzmeti turypty, kúndelikti, jaı sharýanyń ózine qyry joq, párýaısyz jan edi. Basqa túsken soń amal ne, shydaýǵa, kóterýge májbúr. Ábishti áskerı qyzmetiniń ekinshi jyly, 1969, jeltoqsanda kezdeısoqtan kórip edim. Soǵys ımperıasy turaqty zapastaǵy jas, jasamys «ofıser» ataýlyny tynysh otyrǵyzbaıdy, jyl aralatyp, tym qursa eki-úsh jylda bir ret áskerı oqý, jattyǵýǵa shaqyratyny bar. 72-razezdegi quramaǵa, patrıottyq dáris tyńdaý, sońynan avtomat atýǵa baryp edik. Qalt etken bir úziliste ústine shubatylǵan sur shınel kıgen Ábishti kórip qaldym. Ásker shtabyna áldebir sharýamen kelgen eken. Qushaqtadym, arqasynan qaqtym, bul da bir mektep, bálkim, keıingi bir shyǵarmańda paıdaǵa asar dep jubatqandaı boldym. Ábish qataıyp alypty, zorlana jymıyp, esen-saý aıtysty. Aqyry, eki jylyn tolyq atqaryp, 1970 – qara kúzde aman-esen oralyp edi. Aman-esen. Biraq osy, qısynsyzdan atqarǵan eki jyldyq qatal tájirıbe Ábishtiń keıingi bar ǵumyrynda, bir sát te umytylmasa kerek. Aıtty, aıtpady, basyma túspese de kámil sezinem – pándáýı tirshilikte eshteńege yńǵaıy joq Ábish bul eki jyldyq ásker qyzmetin aýyr azap astynda ótkerýi kúmánsiz. Jáne dáp osy jaǵdaı – el aman, jurt tynyshta ataýsyz túrme «saldatqa aıdalýy» – onyń aldaǵy bútkil ómirine qońyr kóleńke túsirdi, teris yqpal jasady. Meniń baıqaýymsha, Ábish shyqqan Janaı, Qoqym áýleti zamana týǵyzǵan árqıly qıyndyq, taýqymet kórgenimen, ataýly repressıaǵa ushyramaǵan. Atasynyń, aldyńǵy áke, aǵalary, jaqyn juraǵatynyń aıdalýy, qazaǵa kesilýi, aqyry aman ótse de, sovettiń qyzyl terrordyń zardabyn tartýy – qanshama qaıǵy, qasiret ákelgenimen, keıingi urpaǵynyń ómir jolynda ózindik tájirıbe sabaǵy qyzmetin atqarmaq. Eger múlde ezilip, janyshtalyp qalmasa, jańa urpaǵynyń kózi ashylady, qoǵamǵa degen kóldeneń, tótenshe, synı kózqarasy qalyptasady, qandaı zulmatqa da ázir, eshteńege tańyrqamaıdy. Kóńili kóleńkesiz, nıet-peıili taza, qazaqtyń otarlyq jaǵdaıyn kámil paıymdasa da, sovettik ıdeologıany birjola tárik etip úlgermegen Ábish óziniń basyna tótennen túsken zilmaýyr salmaq – qapas tutqynnan soń, myna, komýnıs-balshabektik rejım astyndaǵy adam ataýlynyń dármensiz ahýalyn, kez kelgen jaǵdaıda qysasqa, pálege, jalaǵa ushyraý múmkindigin kózimen kórdi, basynan ótkerdi. Endigi, yqtımal zulmattan qutylýdyń, tipti, qalamgerlik qyzmettiń keńinen óris tabýynyń birden-bir amaly – úlken mansap qana degen uǵymǵa tirelse kerek. Sol jolǵa tústi. Ázirge kórneki zardapsyz, qajetti ǵana emes, paıdaly qyzmet. Sodan soń, ýaqyt oza kele, jazýshylyq eńbektiń ózi bıik mansaptyń kóleńkesinde qalady. Aqyry, meniń kózqarasym turǵysynan alǵanda, otyz, qyryq jyldan soń úlken tragedıaǵa ulasqan jaǵdaıat.

Ázirshe bári de ornymen. Aıdaýdan aman-esen keldi. Birer aı tynymnan soń, Qazaqfılm kınostýdıasynyń ádebı senarı tarabyndaǵy bas redaktory bolyp bekidi. Ózindik ereksheligi bolǵanymen, bul da shyǵarmashylyq qyzmet. Áıtse de tym uzaq, bes jyldaı otyrypty. Budan soń, ataq-abyroıy mol, qamqorshy, qoldaýshylary da zor – Jazýshylar odaǵyna, ádebı jýrnalymyz ben gazet basshylyǵyna umtylsa kerek edi. Joq, óziniń qalaýymen qatar, joǵarynyń nusqaýy – Qazaqstan kompartıasy Ortalyq komıtetine jaýapty qyzmetke turdy. 1975 jyldyń qara kúzi. Osy kezeńge deıin Ábishtiń eń tańdama shyǵarmalary – utymdy áńgimeler men taqyryby sony povesteri jazylyp bolǵan edi. Endi SeKa – partıalyq mártebe. Osy 1975 jyldan, aralyq 80-jyldar sońyndaǵy, Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy, oǵan jalǵas Tarıhı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamynyń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan úsh-tórt jyldy eseptemesek, únemi bılik tóńireginde, at ústinde bolypty. Ómiriniń eń sońǵy tórt-bes jylyna deıin. Onda da ókimetke jalǵas, qanattas, tilektes, beıresmı qaıratker esebinen shyqpady.

Zamana yrqy, ýaqyt pen jaǵdaıat yqpaly desek te, árkim óziniń qalaýyna qaraı ómir súredi. Komýnıstik ókim qulap, sóz polısıasy – saıası senzýra joıylyp, táýelsizdikke jettik, endi erkin jazýǵa jol ashyldy degen kezde Ábish qalamgerlik qyzmetin irkip, memlekettik mansap jolyn birjola tańdady, kóp uzamaı, parlament tóraǵasy bolyp saılandy. Biz qatarlas, qanattas jasaǵan uzaq ǵumyrymyzda eshqashan bir-birimizge ala qaǵaz tarabynda keńes berisip, dúnıaýı ómirde aqyl aýysyp kórgen emespiz. Alaıda, dáp osy joly, óz úıimde, shaı ústinde eriksiz aýzymnan shyǵyp edi. Apyr-aı, Ábish beker bardy-aý, endi jazýy qaıda qalady, dep. Sonda shashy qysqa, aqyly uzyn áıelim aıtyp edi: onyń esesine bala-shaǵasyn qamtamasyz etedi, dep. Qytymyr zaman týǵyzǵan qatań kesim. Sonda men, bir sheti ózime tıip jatqan sóz, múlde shıryǵyp: «Qazir keshegi zavhoz ben zavsklad ta qamtamasyz etip jatyr, Táńiri tańdap buıyrǵan daryn óz ornymen jumsalýǵa tıis!..» – dep edim. Aqıqaty sol. Árıne, burnaǵy saıası-ıdeologıalyq, partıalyq qyzmet te, keıingi, táýelsizdik zamandaǵy árqıly mansap ta Ábishtiń jan-jaqty darynyn birjola tusap, joıyp jibere alǵan joq. Alaıda, meılinshe tejedi. Negizgi kúsh-qýatyn basqa tarapqa aýdardy. Esebi, qalamgerlik qyzmeti bar jumysynyń, assa shırek, áıtpese, besten, onnan bir mólsherin ǵana qamtydy. Álbette, bastapqyda, Ortalyq partıa komıtetinde júrgende bar jazýy eshqandaı bógelis, mashaqatsyz baspaǵa ótip turdy. Tótenshe syn aıtylmaýy turypty, ataq-abyroı, madaq-qoshamet rásimdi, mindetti qalypqa tústi. Keıingi egemen ómirdegi dárip pen marapat odan ármen asyp tógilip jatyr. Bári de oryndy eken. Alaıda, kóldeneń qyzmette zaıa bolǵan ondaǵan jyldar esesine tym qursa taǵy bir roman, tipti, eki hıkaıat, eń aqyry úsh-tórt áńgime jazylsa qaıter edi. Birazdan soń, qalamger úshin eń úlken mansap, aıryqsha marapat degenniń ózi ne?.. Uly Muhań – Muhtar Áýezov sovet jazýshylarynyń ishinde alǵashqy, tańdama úsheýdiń biri bolyp, Sholohovpen qatar, Leonovpen qatar Lenındik syılyq aldy. Kezinde keremet, búginde ne quny bar? Jazbaı-aq qoısyn, ókimet pen partıanyń raıyn tabam dep jarıalaǵan maqala, aıtqan sózderin búgingi zaman turǵysynan baǵalasaq qalaı bolar edi? Tipti, sol kezdiń óz deńgeıinen. Máselen, 1959 jyly, Ǵylym akademıasynda ótken Ejelgi muralar týraly ataýly konferensıadaǵy qorytyndy sózi. Qazaq ádebıettaný ǵylymyn týra otyz bes jylǵa keri shegerip ketti. Eskilikti kótermeı-aq qoısyn, úndemeı qalýǵa, munshama terisqaqpaı sóılemeýge bolatyn edi ǵoı. Eń iri degen tulǵalardyń ózine ǵumyr keshken zamany, uzasa – kelesi kezeń tóreshi. Men ókimetke jaqyn júrgen, bılikke aralasqan kezindegi Ábishtiń keıbir oǵash isterin qazbalaǵym kelmeıdi. Onsyz da ómiriniń sońǵy kezeńi ýaıym, qaıǵyǵa toly bolǵan sıaqty. Sondyqtan ózim tek jaqsy jaǵynan ǵana biletin Ábish – negizinen ekeýimizdiń jas kúndegi syrlas dos, jasamys zamandaǵy syılas, qanattas, egde shaqtaǵy tilektes jaǵdaıattarymyzdy ǵana baıyptap otyrmyn. Artta qalǵan múmkindigime oraı, mindetimdi ótep, amanatymdy atqarý úshin.

Záýinde jumys orny, qyzmet jaǵdaıy, meken, turaq jóni, árqıly kóńil aýanymen sozylyp, sırese de, Ábish ekeýimizdiń ǵumyr boıǵy ara qatynasymyz buzylǵan emes. Tek bir-aq ret, kerispesek te, kelispeı qalǵan jaǵdaıymyz bar eken. Men baspada, İlıas Esenberlınniń ǵuzyrynda qyzmet atqaryp júrgen kezde. Qaı zamanda, qaı halyqta da, ádebı ortada árqıly toptar qurylady. Kózqaras birligi, kórkemdik tanym, ónerdiń, ulttyń bolashaǵy týraly baǵyt-baǵdarǵa baılanysty, nemese, jeke bas múddesi alǵa shyǵyp, ábden usaqtaǵan jaǵdaıda. İlekeń baspaǵa kelip, taqaý tóńiregine daryndy jastardy toptap, tek óz eńbekteri ǵana emes, ejelgi tarıh, eskilikti muraǵa qatysty sony serpinge dem berip, bútkil qazaq ádebıetindegi jańǵyrý kezeńine jol ashqan kezde, oǵan qarsy pármendi, uıymdasqan shabýyl bastaldy. Qozǵaýshy kúshi – ózderin Muhtar Áýezovten sońǵy kezeńde jetekshi, negizgi tulǵalar sanaıtyn úsh-tórt jazýshy jáne solarǵa ergen tobyr, tirek qýaty – Ortalyq partıa komıtetinde, ıdeologıalyq hatshy Imashev pen bólim bastyǵy Esenálıev. Bular áý bastan-aq meni aıryqsha qyryna alyp edi. Únemi pále-jala izdegen timiski. Tótenshe kúmán. Aqyry «Aldaspannyń» apatyna ulasqan kesapat. Ázirge eshteńe shyqpaǵan, biraq júıkege tıetin tynymsyz túrtpek. Tárizi, sondaı kúnderdiń biri. Áıteýir meniń tarynyp otyrǵan bir shaǵym. Jumys kabınetime áldeqalaı Ábish kele qaldy. Burynnan otyrdy ma, ústimizge kirdi me, kim ekeni esimde joq, qatarlas taǵy eki-úsh jigittiń basy qosylypty. Kóńilsizdeý, qysyr áńgime bastalǵan. Aqyry men, kesheli-búgingi keleńsiz bir jaǵdaıdy eske túsirsem kerek, «seniń aǵalaryń...» dep qalyppyn. Ábish tars ashýlandy. Ashý emes, keıis. Biraq men toqtamadym. Belgili bir kisilerdiń jurt tynyshta saıası pále izdegen jaýlyq nıeti týraly aıtsam kerek. «Olarǵa meniń qanshalyq qatysym bar?!» – dedi Ábish, múlde shıryǵyp. «Meniń Esenberlınge qatysym sıaqty, – dedim. – Osyndaı da aǵań bar dep aıtshy, men ashýlanbaımyn». Jigitter sózge aralaspaı, daǵdaryp qalǵan. Sonymen toqtadyq. Qaıtkende, Ábishtiń renishi oryndy, meniki durys emes edi. Keshirim suramasam da, sózimniń aqyryn jýyp-shaıǵan sıaqtymyn. Beıbit taradyq. Burnaǵy tatýlyǵymyzǵa kóleńke túspegen, áldenendeı alalyq týmaǵan sıaqty. Kelesi kezdesýlerde qaıtadan jarasyp kettik. Biraq meniń kóńilimde kináli túıtkil qalǵan edi. Áli kúnge umytqam joq.

İlkide aıtqanymdaı, Ábish aýyldaǵy anasyn kóshirip ákelgen, jańa úılengen, meniń ózim áli oryn tappaǵan kezdegi qolaısyz qarbalas, aýyr joldyń alǵashqy kezeńindegi az-muz daǵdarystan soń, úı-ishi, otbasymyzben aralasa bastaǵan edik. Ejelgi jyraýlar murasy sátimen maquldanyp, ǵylymı ataqqa jetkennen keıin eń aldymen Ábishti, onymen qosa Jumekendi jáne kúndelikti qatynasyp júrgen Rymǵalı men Sultan Orazalındi, jas kelinshektermen birge qonaqqa shaqyrdym. Kesheler Ábishtiń ózi turyp ketken Gornyı gıgant aımaǵy, atalmysh mádenıet saraıynan birshama tómen, Iablochnaıa kóshesindegi jaldamaly páterimizge. Ol kezde tábárik jónin qunttamaımyz, bizge qaraǵanda biligi artyq Ábish uzynshaq, kertpe qyrly, hrýstal vaza ákelip edi. Keıinde qaptaǵan kóp shynynyń arasynda joǵalypty. Qandaı da múkámalǵa eskertkish dep qaramaısyń, ómiriń taýsylmastaı kórinedi, saqtap qoıý kerek edi. Dabyrlasyp, máz bolyp uzaqty kún boıy, jaqsy otyrdyq. Meniń aýyldas, ejelgi dostarym Rymǵalı men Sultan Ábishpen stýdent kezimizde, men arqyly tanysqan, endi múlde jaqyn kisiler bolyp shyqty, keıin ómir boıy syılasyp ótse kerek, ásirese Aqmola el astanasyna aınalǵannan soń, bir shaharda turyp, rıasyz aralasqan tárizdi. Kezinde Ǵabıt Músrepovten bastap, İlıas Esenberlınge deıingi aralyqtaǵy iriler týraly qaıtalanbas, mándi suhbat-kınohıkaıalar qalyptaǵan Sultan, Ábishtiń jetpis jyldyǵynda asa mazmundy, derekti fılm túsirdi dep estidim. Shynynda da, uzaǵynan saqtalatyn, óshpeıtin tarıhı eskertkish.

Men İlıas aǵa Esenberlınniń ǵuzyrynda, baspada otyrǵan kezde Ábishtiń áýelgi bir klasıkasy – «Dala balladalary» jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Onsyz da shyǵatyn kitap degenmen, ár eńbektiń óziniń sátti jol-sapary bar. Arada kóp uzamaı, men jańadan ashylǵan ádebı álmanah, kelesi jyldan bastap aı saıyn shyǵýy josparlanǵan, jáne jappaı jazylý júrip jatqan (alaıda partıa alpaýyty Sattar Imashev kóldeneń zorlyqpen jolyn kesken) «Jalyn» jýrnalynda otyrǵanda, «Shyńyraý» atty povesin alyp keldi. Men – bas redaktordyń mindetin atqarýshy (aqyry bekimeı qaldym), Tólen – proza bóliminiń meńgerýshisi, – ekeýimiz jarysa oqyp, meılinshe súıingen edik. «Myna «Shyńyraý» – osy ýaqytqa deıin jazǵan barlyq shyǵarmalaryńnyń eń bıik shyńy», – dep edim ózine. Qolma-qol terimge jiberdik. Shynynda da, kúni búginge deıin, eń úzdik týyndylarynyń qatarynda.

Ábish ásker qatarynan oralǵannan soń, birshama tomaǵa-tuıyq ǵumyr keshken. Basqany bilmeımin, ekeýimizdiń aralasymyz taǵy da sıredi. Ártúrli jaǵdaıda ushyrasqanymyz, záýde bir telefonmen habarlasýymyz bolmasa, baıaǵydaı etene aralasymyz joq. Sol kezde aramyzdy sýytpasa da, meniń ájeptáýir ókpeme sebep bolǵan bir jaǵdaıat týraly aıta ketý qajet sıaqty. Kóńilde kir qalmas úshin. Kınostýdıa – úlken óndiris ortalyǵy. Ábish – ádebı senarıler kollegıasynyń bas redaktory. Men ol zamanda dramatýrgıa salasyna da qalam tartýǵa úmitti edim. Álemdik sahna hıkaıalaryn, ejelgi grekten bastap, Shekspır men Ibsennen ótip, Meterlınk, Chehovqa deıin túgel oqyp taýysqam. (Keıin, sahnadaǵy ár sóziń súzgige túsip, qysqaryp, qubylyp, buzylyp jatatynyn ańdaǵan soń, bul janrdan jeridim.) Arnap jazbasań da, kórkem proza salasy, ondaǵy dıalog, polılog, monolog bitimin jetildirý úshin qajetti mektep. Hosh. Endi Ábish Qazaqfılmge barǵannan soń, kınosenarııge kóńilim ketti. Burnada bul stýdıada Ákim Tarazı bas redaktor bolǵan. Ákimniń eń jaqyn dostary – Saıyn, Asqar, Qalıhan, tolyq jáne qysqa metrajdy, kórkem, derekti, nemese basqadaı fılmderge árqıly senarıler jazady eken. Birli-jarymy ótedi, ótpegenniń ózine, alǵashqy shart negizinde ájeptáýir aqsha alady. Esebi, áýelde bolashaq senarıdiń jobasy usynylmaq, kollegıa tarabynan maquldansa, ataýly shart jasalady, keleshek qalamaqynyń jıyrma bes paıyzy mólsherinde aqsha beriledi. Onysynyń ózi eki-úsh myń, ol zamannyń esebinde qyrýar qarajat. Sodan keıin, senarıdiń jarym jyl, bir jyl mólsherinde usynylǵan tolyq nusqasy jaramsyz tanylǵan jaǵdaıdyń ózinde áýelgi, avans aqsha avtordyń qaltasynda qalmaq. Meniń Ákimmen qatynasym jaqsy, alaıda, óz tarabymnan senarı usyna qalsam, qatty qınalar edi, Saıyn men Qalıhannyń qatarynan kezek tıýi neǵaıbyl. Tárizi, bul kezde mende ondaı nıet bolmasa da kerek. Al Ábishtiń tusyndaǵy jaǵdaı basqasha. Ózimen kezekti bir kezdesýde aıttym, solaı da solaı, senarı usynsam, retine qaraı kórersiń, dep. Ábish kúldi. Ákele ber, degen. Arada birer apta ótkende bolashaq kınofılm senarıiniń áýelgi joba-nusqasy da daıyn boldy. Qajetti mólsherde, jıyrma betke taqaý. Jańadan shyǵarylǵan eshteńe joq, «Qara qyz» ben «Kók munardyń» negizinde qalyptap edim. Úıine, Ábishtiń óz qolyna aparyp berdim. Árıne, barlyq ýaqytta aqsha kerek, áıtse de men úshin sheshýshi jaǵdaıat emes. Nemkettige jaqyn, qalamǵa salmaq túsirmeıtin, aqyry paıdaǵa shyǵýy múmkin, pándáýı áreket.

Arada aı ótti, bálkim, eki-úsh aı. Aqyry, Kınostýdıadan arnaıy hat aldym. Blank qaǵazǵa basylǵan, resmı jaýap. Senarıdiń jobasy iske jaramaıdy, deıdi. Tym jadaǵaı, arzan, taptaýryn bolǵan («banalnyı») sújet eken. Qabyl alýǵa eshqandaı múmkindik joq. Oryssha, qaırylmas, qysqa úkimniń sońyna qol qoıǵan – ádebı redaktor S.Elýbaev. Ol kezde alǵashqy shaǵyn kitabyn ǵana shyǵaryp úlgergen Smaǵul. Eń ǵajaıyby – meni haltýrshık dárejesine túsirip otyrǵan Smaǵuldyń, ádebıetke jolyn ashtym demeıin, alǵashqy áńgimesin jarıaǵa shyǵarǵan – endigi «banalnyı» jazarman – osy men edim. Kezdeısoqta aldyma kelgen oraıymen emes, «Jazýshy» baspasy jas prozashylar týyndylaryn jınaqtamaq kitapqa, KazGÝ-diń Ádebıet birlestigimen habarlasyp, surap alynǵan onshaqty áńgimeniń ishinen tańdap tapqam. Árıne, Smaǵul maǵan mindetti emes, alaıda, «Qobyz saryny» men «Aldaspandy» shyǵarǵan, «Tazynyń ólimi» men «Bir atanyń balalaryn» jazǵan, birshama tanymal aǵasyna sypaıyraq sóıleýine bolatyn edi. Sypaıyńyz ne, ras, ol zamanda jappaı synalyp jatqan, shyn mánisinde ózim kúni búginge deıin maqtan etetin «Kók munar» – «banalnyı» birdeńe bolyp shyǵypty. Meni moıyndamaǵan shyǵar, jańa bastasa da asqaqtap turǵan shaǵy bolar – másele Smaǵulda ǵana emes-ti. Men Ábishke qatty renjidim. Ashý ústinde bir japyraq qaǵaz jazyp edim. Taǵy da úıine aparyp tastadym. Men seniń óz qolyńa tapsyrdym, endi sońymyzdan kelgen balaǵa erik beripsiń, óz aýzyńmen aıtsań neter edi, qısyny kelmeıdi, kınostýdıanyń jaǵdaıy kúrdeli deseń, eshqandaı ókpe joq edi dep. Artyq sóz aıtylmady. Ábish sol beti jaýapsyz qalǵan. Qısyndy ýáj tappady ǵoı deımin. Shyndyǵynda, teris jaýapqa eshqandaı qatysy bolmaýy da múmkin. Kınostýdıadaǵy jumys aýyr, beı-bereket. Meniń jazbalarymdy kóp senarıdiń qataryna tirkep, artynan umytyp ketýi de múmkin. Qaıtkende, dáp osylaı, dóreki túrde jaz dep nusqaý bermese kerek. Artynan, sabama túsken soń, osylaı oıladym. Al bala Smaǵul kóp uzamaı, qarymdy qalamger retinde tanyldy, jastyq shaqtaǵy bir jeligi shyǵar, keıinde bilis boldyq, Pragada, «Azattyq» radıosynda meniń balammen qatarlas qyzmet atqarǵan kezinde qaltqysyz aralastyq, jaqsy jazýshy ǵana emes, ońdy jigit eken, tek bir ǵana qolaısyz jaǵdaıat – osynda jazylyp bitken sońǵy kitabyn «Juldyzǵa» usynbaq eken, bul kezde meniń qulaǵym tosań tarta bastaǵan edi, áńgime-keńes ústinde anyq estimesem kerek, ákele ǵoı dep aıtpappyn, keıin, kitaby shyqqanda, maǵan – jýrnalǵa nege bermediń degenimde, ózińizge aıtqam, bizdiń úıde qonaqta otyrǵanda, shyraı tanytpadyńyz dedi; óte yńǵaısyz jaǵdaı, tańdama «Juldyzdan» jaqsy shyǵarmanyń beti qaıtqany joq edi, keıde surap ta alatynbyz.

Shyndyǵynda, múlde oılastyrmaýǵa, jazylmaýǵa, usynylmaýǵa tıis, soǵan oraı tıesili sybaǵasyn alǵan senarı hıkmetinen soń, kóńilde azǵana dyq qalǵanymen, aı ótip, jyl tolmaı Ábish ekeýimizdiń qatynasymyz burnaǵy arnasyna qaıta tústi. Bala kezden bite qaınasqan, talaıly taǵdyrymyz bar, arazdasa, aırylysa almaıdy ekenbiz. Ótken balalyq, jastyq ǵumyr selbestigi ǵana emes, tilektes, qanattas qalamgerlik qyzmet. Qazaqtyń úlken ádebıetiniń búgini men bolashaǵy tóńiregindegi oraılas múdde. Ortaq dostar, onyń ishinde ekeýimizge birdeı etene Tólen bar. Kezdespeı turmaısyń. Kezdeskende, kınostýdıadaǵy tórt-bes jyldyq úrdis qyzmetinen soń Ábish Qazaqstan kompartıasy Ortalyq komıtetine aýysqan. Budan soń da árqıly mansapta. Endi qyzmet jaǵdaıyna qaraı, beısaýat júrmeıdi, bizdiń jazýshylar qaýymy, onyń ishinde aǵa urpaqtyń birinen soń biri kelip jatqan alpys, jetpis, seksen jyldyq mereıtoılarynyń dýly dastarqanyna da barmaıdy. Erkin otyrys – óz úılerimizde. Onda da tym jıi emes. Osy jyldarda birer ret Ábishtiń, eki-úsh retten Tólen men bizdiń úılerimizde, ádette úsheýden-úsheý, árıne, báıbishelerimizben birge, bas qossaq kerek. Tólen dombyra tartady. Ǵajaıyp kúıler. Bizdiń qaýymda Jumeken jáne Júsip Qydyrov tamasha dombyrashy boldy desedi. Ózim tyńdap kórgem joq. Al men bilgen Tólen – naǵyz dáýlesker kúıshi edi. Ol kezde qunttamaǵan, keıinde taspaǵa jazyldy ma, jazylmady ma, bilmeımin. Oraıy kelgen soń, qystyrma áńgime. Bizden tórt-bes jas úlkendigi bar, alaıda zamany bir Bek Toǵysbaev aıryqsha syrbaz ánshi boldy. Áıgili Júsipbek Elebekovke qaraılas, biraq qońyrjaı, ózindik áýez. Birjan, Aqan, Áset. Kezinde radıoǵa jazylǵan. Ańyrap turady, jalpy qazaqqa keńinen tanymal. Óz shańyraǵynda, ortaq mereke, toılarda talaı ret tyńdadym. Abaı áspettegen syrly, tolqymaly, keremet ánder. Sodan, Jazýshylar odaǵynda «Ádebıetti nasıhattaý búrosy» degen boldy, qalamgerler el aralaıdy, kezdesýler ótkizedi, nátıjesinde alys aýyldarǵa deıin tiri jazýshyny kórip, bir marqaıyp qalady, eń bastysy – osyndaı árbir saıahat-seıilden soń bizdiń jigitter de kóp aqsha tabady, bir sapar – 450-500 som desip júrdi, meniń ózim qatynasyp kórgen emespin. Bek, ózi qatarlas jazýshylarmen shyqqan árbir joly, qaı aýylǵa barsa da, tanystyrý ústinde jurt «Bul kisini bilemiz, pálenbaı ánshi ǵoı» deıdi eken jáne kezdesý sońynda mindetti túrde án salýyn suraıdy. Bekeń, áýelde qyzyq kórgenimen, keıin ábden júıkelep, men ánshi emes, jazýshymyn dep qyrsyqsa kerek. Aqyry, Almatyǵa qaıtqannan soń, bir joly qazaq radıosyna arnaıy baryp, barlyq daýysyn óshirtip tastapty. Sóıtip, ǵajaıyp ánshi Bek Toǵysbaev qazaq óneriniń tarıhynan birjola syzyldy. Artyq sanap, dara bekitpek jazýshylyǵy qanshalyq dárejede – ol basqa áńgime. Men ózim osyndaı ánshi bolsam, anandaı dombyrashy bolsam, jer-kókke syımas edim. Tipti, jazýshylyǵyma teteles dárejede alǵa tartar edim.

Men sıaqty, Ábishtiń de eshqandaı tótenshe óneri joq. Bizdiki – dastarqan basyndaǵy qara áńgime. Ábish stýdent kezinen-aq ázil, anekdottyń sheberi bolatyn. Árqaısymyzdyń álsiz, osal jerimiz, minez ereksheligin tap basady da, kúlkili, zilsiz áńgimege aınaldyrady. Áýelgi jataqhanada, keıingi sabaq, serýender kezinde Orazbek týraly, Baqyt pen Turǵanbaı, men týraly qanshama qaljaq hıkaıasy bolyp edi. Bir-ekeýin aıttym. Kóbisi este qalmapty. Men týraly anekdottary – ádette qyz-qyrqynǵa qatysty, kóshede kóldeneń ushyrasqan áldebir óńdi boıjetkenmen tanysam dep sátsizdikke ushyraýym tóńireginde. Árqıly mazmundaǵy ózara ázil áńgimeler keıingi eresek, tipti, qarasaqal kezimizde de toqtalmady. Sondaı ázil-qaljyńnyń biri. Qonaqtasyp júrgen kezimiz. 80-jyldardyń basy bolsa kerek. Kún jeksenbi, tús aýǵan shama. Ábish pen Tólen bizdiń úıge kele jatyr. Kenetten bult qaptap, qalyń nóser bastaldy. Sonda men terezeden qarap turyp: «Apyr-aı, qazaqtyń nómir ekinshi, nómir úshinshi jazýshylary jańbyr astynda qalatyn boldy-aý», – dep edim. Bizdiń áıel aıtty: «Seniń qaljyńyń bitpeıdi, Ábish bárin de kóteredi. Endi osy joly, tórińde otyrǵan kezde, «Qazaqtyń nómir birinshi jazýshysy – sensiń » dep, kóńilin aýlap otyr», – dedi. «Olaı bolmaıdy, – dedim. – Meniń qolymnan kelmeıdi. Óıtkeni, bul birinshi, ekinshi, úshinshi oryndy belgilep, bekitetin – myna jańbyrdy jaýǵyzyp turǵan aqsaqaldyń ózi!» Kóp uzamaı, Ábish pen Tólen de keldi, báıbishelerimen birge. Taksımen jetipti, ári qolshatyr ustaǵan. Men dastarqanǵa otyrar-otyrmasta jańaǵy áńgimeni qaz-qalpynda qaıtalap aıtyp edim. Ekeýi de máz boldy. «Kelesi joly sol joǵarydan bekitilgen zańdy óziń ózgertip, bizdi tórtinshi, besinshige jibermeseń bolǵany», – degen Ábish kúlip.

1972 jyly, Tólen, Ábish, men úsheýimizdiń tuńǵysh balalarymyz – Ábishtiń uly Áýlet, qalǵan ekeýimizdiń qyzdarymyz – Qarlyǵash pen Úmit Almatydaǵy N12 – jalǵyz qazaq mektebiniń birinshi klasyna bardy. Jáne úsheýi de, on jyl boıy birge oqyp, birge bitirisken. Árıne, ata-analar jınalysy bar, basqa da árqıly sharalar; ortaq merekeler de ataýsyz qalmaıdy, ózimizden buryn áıelderimiz únemi kezdesip tursa kerek. Jalpy, kúndelikti, dúnıaýı tirshilikte azamatty jaqyndatatyn da, alystatatyn da – zaıyptary ǵoı. Bizdiń áıelder syılas, bilisten uzap kete almady. Ábishtiń Klarasy men bizdiń Baqytjamaldy aıtam. Ábish ekeýimizdiń ýnıversıtette júrgen kezderimizde árbir hatynda maǵan sálem aıtyp turatyn Mýza-Klara Ábishtiń bosaǵasyn attap, Almatyǵa kelgennen soń, meni buryn tanymaǵan, endi múlde eskermeıtin shyraı kórsetken. Ábish ekeýimiz alystaǵamyz joq, biraq eń jaqyn adamdarǵa tán, úı-ishindik etene aralas ta ornamaǵan. Ábishke aqyryna deıin adal, senimdi qosaq bolǵan Klara, bálkim, óz jubaıynyń qyzmet jaǵdaıy artyq, jazýshylyǵy da ozyq dep bilgen shyǵar. Alaıda, dostyq – teńdes dárejemen ólshenbeıdi. Sirá, basqalar yǵyp turatyn, áýelde artyqsha qurmettep, keıinde tabyna otyryp sóılesetin Ábishpen jalpy jurttan bóten, erkin, kóterińki, baz-bazynda, ózim de bilem, óktem sóıleıtin minezim unamaǵan shyǵar. Qaıtkende de ketken zaman, ótken is. Bala kezimizde sonshama jaqyn bolǵan, endi odan ármen túsinise, týysa túsýge tıis Ábishpen aramyzda salqyndyq emes, alystyq emes, bir qalypty baısal qatynas ornaýynyń bir kiltıpany retinde aıta ketý oryndy sanadym.

Ábishtiń jalpyǵa ortaq meıirban minezi, jaqyn jurtqa janashyr peıili kópke málim. Ortalyq komıtette birge qyzmettep júrgende Tólen aıtar edi: Ábish sonshama kóterimdi, sonshama kishipeıil, aldyna kelgen jurttyń báriniń tilegin oryndaýǵa tyrysady, al qyzmettes jigitterdiń qaı-qaısyna da aqyl, keńes qosyp, tipti, tıesili resmı jazýlaryna deıin túzep, jetildirip berýden jalyqpaıdy dep. Men ıdeologıa tarabynda sheshýshi qyzmette otyrǵan Ábishtiń aldyna baryp, telefon shalyp, áldenendeı kómek, qoldaý suraǵan emespin. Máselen, bógelip jatqan kezekti kitabymdy baspa josparyna engizý tarabynda. Jáne basqa da jaǵdaıattar bolmaı turmaıdy. Bul kezde Ata-Qazaqtyń ejelgi aqyndyq murasy jınaqtalǵan «Aldaspan» antologıasynyń áıgili janjaly ótip ketken. Ózgesiniń bári ádepki tirshilik aıasynda. Jospardan bıyl qalsań, múlde ustap tura almaıdy, kelesi, álde arǵy jylǵa ilinesiń. Ábish syrtymnan qoldap jatqan shyǵar, tupa-týra sábetim túsken emes. Tek bir ret qana Tólenge salmaq salǵanym bar. Jeltoqsan oqıǵasynan soń baspadan ketken kezimde jańa dırektor meniń josparda turǵan kitabymdy qatardan shegerip edi, ornyna keltirip berdi. Bul kezde Ábish basqa qyzmette, baıaǵysha otyrsa, ol da dáp solaı jasar edi. Barlyq ýaqyttaǵy rıasyz qatynasymyzdyń kórsetkishi retinde aıtyp otyrmyn.

Jeltoqsannan soń dúnıe alaı-túleı bolyp ketti. Bul kezde Jazýshylar uıymynda ekinshi hatshy bolyp otyrǵan Ábish árqıly jıyn, sharalardyń bel ortasynda júrdi. Sondaı májilisterdiń birinde sóılegen, izinshe, ulttar dostyǵyna arnalǵan jınaqta basylyp shyqqan bir sózi maǵan túrpideı kóringen edi. Oktábr revolúsıasyna deıin qazaqta birtutas ulttyq mádenıet bolmady degen. Kezdeskende aıttym: «Eger Mańǵystaýdyń oıynda, áıgili zırattar emes, neshe júz shaqyrym ıen shalǵaı, qý dalada áldebir qısaıǵan, jetim qulpytas tursa, sonyń betindegi órnek – qazaqtyń úsh myń jyldyq, biregeı mádenıetiniń kórinisi bolyp tabylady», – dedim, odan ári qazbalaǵam joq. Joǵaryda aıtsam kerek, jalpy biz Ábish ekeýimiz buryn da, keıin de bir birimizge aqyl, keńes salyp kórgen emespiz. Ádepki tirshilik kebi túgili, ádebıet tóńireginde. Bul jolǵysy – amalsyz serpilgen sóz edi.

Áıtkenmen, bir-eki shetin jaǵdaı. «Alasapyran» «Juldyzda» basylyp jatyr. «Úrker» kitap bolyp shyǵypty. Ejelden-aq ózara avtograf ádetimizge enbegen. Satyp aldym. Úıge kelgen soń, jaılanyp oqymaq bolyp, birinshi betin ashtym. Ábilqaıyr han qumalaq salyp otyr. Bógelmeı, Ábishke telefon soqtym. Quttyqtaımyn, qaıyrly bolsyn! Sodan soń: «Áý, Kekilbaev, myna qumalaǵyń teris shyǵypty ǵoı. Qaıtkende bulaı túspeıdi, – dedim. Ábish ańyrap qaldy. – Burshaq pa, júgeri me, qyryq bir tas alyp, qaıyra tartshy, óziń de kóresiń», – dedim. Ábish kúmán ba, keıis pe, qumyǵa bógelip edi. «Eshteńe etpeıdi, – dedim. – Menen basqa kim kórip, kim bilip jatyr. Jańa basylymynda túzeı salasyń». Keıinde ońdaǵan bolýǵa tıis. Kelesi jaǵdaı. Ekinshi kitap «Eleń-alańdy» Baspakom maǵan tólemdi resenzıaǵa berdi. Avtoryn aıtpaımyz, sizdiń esimińiz de búrkeme bolady, degen. Sondaı bir, qalypty rásim bar edi. Maǵan báribir. Ábish ekeni beseneden belgili. Ol da meniń jazýymdy kámil tanysa kerek. Hosh. Sonymen, otyz bes baspa tabaq qoljazbaǵa on bes bet resenzıa jazdym. Birli-jar eskertpem – zıansyz, usaq-túıek, anaý-mynaý, negizinen romandaǵy ulttyq baılamdardy jaba búrkeý tarabynda. Kúmánsiz maqul. Sonymen qatar, naqty bir dáıekteme. Roman epıgrafyna «Ekklezıastan» áıgili bir úzik alynǵan eken. Paıdalanǵan túpnusqa mátin az-muz jańsaq bolǵan sıaqty. Mende «Ekklezıastyń» jeke qalyby da, «Bıblıanyń» tolyq nusqasy da bar edi, qajetti túzetý jasadym. Keıinirek, kitap áli shyqpaı turǵanda, «Ekklezıast» qalaı boldy dep surap edim, kúldi, seniń jazǵanyńdy birden tanydym, degen. Qaıtalap aıtaıyn, ádette úlken jazýshylar bir-birine aqyl, keńes bermeıdi, tek tilektestik, túıindi baǵa ǵana aıtylmaq, men keltirgen eki rette de kórkemdik aqaý emes, árkimde ushyrasýy múmkin tehnıkalyq eleýsiz kinárat týraly sóz bolǵan.

Ábish baılaýly qyzmetterde júrgen zaman, Almatyda, árqıly jaǵdaı, ádette, asa jıi bolmasa da, Tólen úsheýimizdiń otbasylarymyzda kezdesip turdyq dedim. Árıne, tek qonaqta ǵana emes. Este qalarlyq osyndaı bir oqıǵa, 1990, álde 91 jyly Mańǵystaýda, alashtyń áıgili aqyny Qashaǵannyń mereıli basyna kúmbez kóterilýine baılanysty boldy. Bul kezde meniń úlken qyzymdy uzatqan qudam Bolat Qasymjanov Aqtaýda, Tehnologıalyq ınstıtýtta sabaq beredi, dosent, álde dekan. Endi burnada qol jetpeı júrgen Mańǵystaýdy tórt-bes jyl qatarynan, qysy-jazy, erkin araladym, Úsh júz alpys eki áýlıeniń birer júzin tanyp, eń ulyqtarynyń basyna táýap ettim. Álemdik dárejedegi ǵajaıyp eskertkishter. Ábishtiń týǵan aýyly men oqyǵan aýylynda bolyp, ólkeniń ótken zamanyna qatysty qanshama tarıhı áńgimeler men ańyz, jyrlardy tyńdadym, baıyrǵy qazaqtyń qadir-qasıetin tanı túskendeı boldym, sonymen qatar, Ábishtiń dúnıege kelgen, ósken, adam retinde qalyptasqan ortasy týraly da tolymdy maǵlumat aldym. Úshtaǵan aýylynda Asqar degen shejire qarttan Ábishtiń Adaıdan bastalyp, Janaıdan ótip, Kekilbaıǵa tireletin jıyrma eki atasynyń esim-jónin jazyp alǵan edim, Almatyda qaldy, oraıy kelse, keıinirek osy jazbalardyń bir jerine tirkeımin. Búgingi, otarlanǵan Mańǵystaý men otarshyldyq kezeńi bastalǵan HİH ǵasyr – eki dáýirdi qatarlastyra sypattaıtyn, Dosan batyrdyń kóterilisi, Qyryq orystyń qyrǵyny, jáne basqa da oqıǵalardy qamtıtyn roman jazbaq edim. Tipti, aıdaýdaǵy Taras Shevchenko jáne jankeshti qaharman Balýan Nıaz týraly hıkaıattar josparlanǵan. Zaman men jaǵdaı yryq bermeı, iske aspaǵan kóp dúnıeniń qatarynda qaldy. Aıta bersek, áńgime kóp. Ábishke, onyń týǵan ólkesine qatysty bolǵan soń eske alyp otyrmyn.

Sonymen, qasyma báıbishemdi ertip, Qashaǵan aqynnyń toıyna bardym. Osydan bir jyl buryn basyna táýap etip, irgesi kóterilip jatqan kúmbez jáne aldaǵy úlken toı týraly «Juldyzda» arnaıy maqala bergizip edim. Endi el azamattary arnaıy shaqyrtý jibergen. Kútip otyrǵan, aldan shyqqan qudamyzdyń úıine emes, qarsy alǵan jigitter bastap ákelgen meımanhanaǵa tústik. Lúks nomer. Shuǵyl dastarqan – shubat, qazy-qarta... Erteńine merekelik saltanat bastalǵan. Áýeli  aıdyndy Mádenıet saraıynda, Qazaqstannyń shar tarabynan, tipti, irgeles Túrikpennen kelgen qurmetti meımandar, qala halqy bas qosqan alqaly jıyn. Kelesi kúni ulan-asyr toıdyń ózi. Teńiz jaǵasyndaǵy kórikti jas shaharmen irgeles, keń dalaǵa tigilgen, kemi jetpis-seksen aqshańqan kıiz úı. Árqıly ult oıyndary, qyryq shaqyrymdyq, aınalma, alaman báıge. Meni ataqty jelaıaq, SSRO chempıony, álemdik olımpıadalardyń qazaqtan shyqqan alǵashqy kúmis medaldi júldegeri, Ámın Tuıaqovpen bir kıiz úıge bólgen eken. Budan buryn jekeleı tanystyǵym joq edi, osy óńirdiń týmasy, syrbaz azamatpen jaqsy jarasyp otyrdyq, áıelderimiz de birden shúıirkelesip ketken. Álbette, aıryqsha syı-sıapatty dastarqan, án men kúı, odan da ǵajaby – halqymyzdyń eleýli uldaryna degen asta-tók kóńili, rıasyz syılastyǵy. Sáýleli, umytylmas saǵattar. Sodan, kesh batyp, túnniń bir ýaǵynda biz otyrǵan úıge syrttan taǵy eki jigit keldi. Biz Ámın ekeýimiz munda emes, solardyń dastarqanynda bolýǵa tıis ekenbiz. Mundaǵylar orta joldan buryp áketipti. Jaǵalaı surastyryp, izdep tapqan betteri. Úı ıeleri kádimgideı daýlasyp jatyr. Álde tizimde eki jerde jazyldyq, anyǵy, bizdiń jigitterdiń aıtýynsha, bulardyń enshili meımandary kelmeı qalǵan. Aqyry, azǵana ázil, bazynadan soń, Ámın ekeýimiz, eki báıbishemen birge jańa úıge aýysqan edik. Mundaı ózgeshe ortada sharshaý, talyǵý joq, tún ortasynan asqansha saýyq qurdyq. Bárimiz birdeı qarǵa tamyrly qazaq degenmen, Ábishtiń aýylynyń eskilikke jaqyn, naǵyz qazaqy minezi men darqan kóńili, meıman kútý ǵana emes, alashtyń azamatyn syılaýy ózgeshe eken. El-jurtynyń óz ortasynan shyqqan Ábishti aıryqsha qasıet tutatynyn buryn da bilýshi edim, osymen neshinshi márte, biraq jekeleı qonaq emes, ulan-asyr toı ústinde kórgen soń, bul qurmettiń sebep, saldaryn da kámil tanyǵandaı boldym. Ábishtiń ozyq týmysyna sáıkes, ulttyq tamyrdan qol úzbegen qazaqy tektilik. Úshinshi kúni uly mereke kúmbez basynda jalǵasty. Mańǵystaýdaǵy Ata-Qazaq zırattary – halqymyzdyń salt-dástúri ǵana emes, ozyq óneri men rýhanı qasıetiniń de eń bir kórneki, óz tarabynda teńdesi joq kórinisi ǵoı. Aqynnyń atyna laıyq, halqyna laıyq máńgilik eskertkish – osy toıdyń eń basty nátıjesi, túıindi qorytyndysy bolatyn. Kúmbezdi ashý saltanatynan soń irgeles dalańǵa tigilgen qonaq úılerge qaraı bettedik. Ámın ekeýimiz taǵy da birgemiz. Tıesili kisilerimiz bastap júrgen.

Keshegi jappaı dyrdý, báıge men meıman bólis kezinde Ábishti kórmegen edim. Áldebir mártebeli qonaqtarmen birge júrse kerek. Jańa, kúmbez basynda ushyrastyq, amandastyq, odan artyqqa mursha kelmegen. Endi, ózimizge bólingen úıge qaraı bettegende, áldebir kisi keldi. Ábekeń meni ózi otyrǵan úıge shaqyrypty, bizben birge bolsyn dep. Ábish menimen Almatyda da habarlaspaǵan. Qansha degenmen, aýyl ıesi, bul jaqta da birden kórinbedi. Men tabıǵatymda kinámshil, ókpeshil adam bolsam kerek. Árıne, jaqyn sanaǵan kisige. Raqmet, bizdiń ózimizdiń enshili úıimiz bar, dedim. Shaqyrýshy kisimiz amalsyzdan keri qaıtty. Kúmbezdi zırat pen qonaqúıler tigilgen aralyq – ájeptáýir jer. Sol kezde alyp-ushyp Áýlet keldi. Ábishtiń úlken uly. Shildehanasynda bolmasaq ta, mektep, birinshi klastan jaqsy biletin Áýlet. Naqty sózi esimde joq, kókesiniń atynan shaqyra kelgen. Men sol betimshe manaǵy sózimdi aıtyp edim. Áýlet ańyryp úlgermedi, bizdiń áıel kirisken: «Aý kókesi, seni Ábish emes, myna balań shaqyryp tur ǵoı!..» – dedi. Keıde, Qoja-Nasyr atam aıtpaqshy, áıeldiń de aqyl taýyp ketetini bar. Endi jyǵylmasqa amal joq. Barajaq úıimizdiń ıelerinen ruqsat, keshirim suradym. Kórip tur, amalsyz ılikkenimdi. Ókinishte bolsa da, japyrlasyp qaldy. Myna Ámınniń bir ózi on kisige tatıdy dep, onymen de rızashylyq aıtystym. Ókinishke qaraı, budan soń, myna qarbalas zamanda Ámınmen qaıyra jalǵasýdyń sáti túspepti.

Biz kelsek, mundaǵylar jańa otyryp jatyr eken. Imanǵalı bar, taǵy bir, men jón-josyǵyn bilmeıtin mansapty kisiler. Jastary úlken aqsaqal, ári qurmetti meıman retinde, Ábish ekeýimiz qatarlasa, tórdiń tóbesinde jaıǵastyq. Yrdý-dyrdý emes, kemel dastarqan, keleli keńes. Án men kúı. Bárimizge ortaq ótken toı, aqyn mereıi týraly erkin sóılesip, jarasyp, jaqsy otyrdyq. Imanǵalı baýyrymmen de dáp osy joly júzbe-júz tanysyp, alǵash ret tildesken edik. Erteńine sanaýly kisi, tikushaqpen Beket-Atanyń basyna baryp túsip, tobymyzben táýap ettik. Bul da bir, adamnyń esinen ketpes, áserli, ári qyzyq dáýren eken.

Budan sońǵy kezeńde Ábish memlekettik qyzmet salasynda qatty kóterildi. Tirshilikke paıdasyn bilmeımin, jazýyna ólsheýsiz zıan keltirýi anyq. Erikti-eriksiz túrde ókimettiń sózin sóıleý, joǵarydaǵy bir kisiniń raıyn ańdaý, oǵan jalǵas taǵy áldeneshe kisiniń qybyn tabý óz aldyna. Sonymen qatar, barlyq ýaqytta Ábishtiń taqaý tóńiregi, joldas-joralaryna járdem, kómegi kóp boldy ǵoı dep oılaımyn. Qadarynsha, eshkimniń de ótinishin jerde qaldyrmasa kerek. Jaqynǵa janashyr kóńil, jalpyǵa keńshilik minez nátıjesi. Bul kezde egemen elimizde jappaı zańdastyrylǵan korrýpsıa, aram qalta óz aldyna, eshbir, tipti, ilgishek-kúmánsiz, op-ońaı máseleniń ózi tikeleı para, nemese tamyr-tanys, aǵaıyndyq jalǵastyq bolmasa, ońymen sheshilmeıtin. Men mektepti altyn medalǵa bitirgen, Shet tilder ýnıversıtetinde úzdik oqyp júrgen eki balamdy Bolashaq baǵdarlamasyna ótkizýdiń eshqandaı jolyn tappadym. Tipti, qaıda, qalaı qabyldanyp jatqanynyń ózi qupıa. Aqyry, Joǵarǵy bilim mınıstriniń orynbasary, izgilikti Shámshá Kópbaıqyzy Berkimbaevanyń yqylasymen, kenje uldy, bul kezde úlken ul qyzmet atqaryp júrgen Chehıaǵa, Praga ýnıversıtetiniń daıyndyq kýrsyna jetkizdim. Maqtanyp aıtaıyn, keler jyly, shet eldik eki júz elý talapkerdiń ishinde úsh birlik, bir ekilik, ıaǵnı úsh bes, bir tórt alyp, jalpy tizimde qatarynan tórt bes alǵan bosnıalyq serb balasynan keıin ekinshi bolyp, Eýropadaǵy eń ejelgi Karl ýnıversıtetine tústi. Al qyzyma eshqandaı jol tabylmaǵan. Aqyry, Abylaı han ýnıversıtetin úzdik bitirdi. Mine, osy kezde, Qazaqstan oqý oryndaryn qyzyl dıplomǵa támamdaǵan elý bala Anglıaǵa bir jyldyq oqýǵa jiberiledi eken deıtin habar estidim. Anyq sóz. Amal joq, Ábishke qolqa salyp edim. Sol kúni, arada eki saǵat ótpeı, úıge telefon soǵypty. Bizdiń báıbishege. Imanǵalı ketken, endi jańa ǵana kelgen mınıstr Qyrymbekke aıttym, Muhań erteń habarlasyp, balanyń qajetti qujattaryn ázirlep bersin, degen. Erteńine, saǵat toǵyzdan óte, qabyldaý bólmesine telefon shalmaımyn ba. Men pálenbaı degen aǵańyz bolam, mınıstrdiń ózi habarlassyn degen eken, mańyzdy sharýam bar edi, dep. Sekretar qyz – qazaqy, tárbıeli bala eken, «Jaraıdy, aǵa, qazir qosamyn» dedi. Kútip turmyn, birer mınýttan soń qyzym daǵdarǵan qalypta, keshirińiz, dáp qazir bosamaı jatyr eken, dedi. Birer saǵattan soń habarlasyńyz. Mejeli ýaqytta taǵy da jaǵdaıy joq, bir jaqqa ketip barady. Tústen keıin – jınalys ústinde. Men áýelgi telefonnan soń-aq kúmán alǵam. Alaıda, erteńine taǵy da habarlastym. Arǵy kúni jáne. Endi qyzym shynymen abdyrady. Aıtar syltaýy da taýsylǵan. Biraq men toqtaı almadym. Týra bir apta boıy, kúnine bir ret qońyraý shalyp turdym. Keıinde habarlaspady, bilmedim degen sóz týyndamas úshin. Ózimniń aty-jónimdi qaıtalap, mınıstr búgin de bosaı almaı jatqan shyǵar, deımin. Bıshara qyz «Iá, ıá...» dep, menen tezirek qutylýǵa asyǵady. Endi, aınyma dosynyń áreketi týraly Ábishke qaıyra tildesýdi namys kórdim. Sonymen, jarty jyl ótsin. Astana – Aqmolaǵa kóshti. Men áldebir merekelik jıynǵa barǵan edim. Bizdiń shef – Baspakom mınıstri, parasaty men saıasaty teńdes Altynbek Sársenbaev. Jazýshylar odaǵynan nebári alty adam: bir orys, bir joıyt, bir nemis jáne úsh taraptan úsh qazaq tizimge ilingen eken, sonyń bel ortasy bolyp. Úlken, saltanatty kesh. Úziliste Ábishti kórdim. Shurqyrap amandasty. Birden-aq: «Bala oqyp júr ǵoı, Londonda, anada áldeqalaı eske túskende surap edim, Qyrymbek aıtty», – dedi. Men – óte tárbıeli, mádenıetti kisimin. Biraq dáp osy jerde ózimdi ustaı almadym. Qazaqsha jiberip alsam kerek. Sodan soń aıttym, Londonda oqyp júr, aǵalary aqsha jınap, sondaǵy bir tólemeli kýrsqa jibergen, al mınıstrińniń jaǵdaıy... manaǵy pushaıman oqıǵany baıandap bergen edim. Aqyr sońynda toqtaı almaı, bul – alystaǵy meni elemegeni emes, jaqyndaǵy seni qorlaǵany, deppin. Ábish qap-qara bolyp ketti. Sol mezette taǵy bireýler kelip amandasyp, sózimiz úzilip qalǵan. Onsyz da támam hıkaıat. Meniń Ábishke kinám joq edi. Ótinishimdi birden qabyldady, ýádege sendi, aqyrynda sózi jerde qalsa, jamandyǵynan emes, tapsyrǵan kisiniń sýaıt, aramdyǵynan. Budan burynyraq oılaǵam, Ábishti araǵa beker saldym-aý, dep. Aqyry solaı boldy. Men bul kezde «Juldyzda» otyrǵam. Jalǵyz jáne ortalyq ádebı jýrnaldyń bas redaktory. Qalamyn syılaǵan jazýshy úshin budan úlken qyzmet joq. Al el bıleýshilerdiń kózqarasy turǵysynan alǵanda, qunyń – esiktegi jalshydan tómen. Bálkim, Ábish osy jaǵyn bárimizden buryn ańdap, basqa bir tirshilik jolyn qalaýly yqylaspen tańdaǵan shyǵar.

Bul Ábish qandaı mártebeli qyzmette júrse de, eń aldymen jazýshy edi. Bizdiń ádebıetshi qaýym ortasynda. Jalpy jurt uǵymynda. Al kez kelgen qalamgerdiń ózindik baǵasy bar. Pendelik paıym eń myqty degenderin ózara salǵastyryp jatady. Ótken ǵasyrdyń sońǵy on jyldyǵy men jańa ǵasyrdyń basyndaǵy ádebı syn Ábish ekeýimizdi daralap, qatar ataıtyn. Áýeli Kekilbaev, odan soń Maǵaýın. Kerisinshe bolyp kórgen emes. Sonyń ózinde, áýesqoı jurt, shalaǵaı ádebıetshiler tarabynan qaısy artyq, qaısy kem degendeı dúdámal saýaldar týsa kerek. Jáne óner ataýlymen jaǵalasa júretin ósek-aıań: baqtalastyq, qyzǵanysh, kóre almaýshylyq týraly laqap. Atap aıtaıyn, Ábish áýelden keń edi, paryqsyz daraqylyǵy joq, bálkim, ishteı ózin eshkimge teńgermese de, kisimsigen kekirt minezden aýlaq. Jas kezinen juldyzy jaryq boldy. Al men qashanda ózime aıryqsha senimdimin, kimnen bolsa da oqýym artyq, jazýym bıik dep bildim. Tipti, jıyrma-jıyrma bir jasta jazǵan alǵashqy áńgimelerimnen keıin ózimdi qazaq prozasynyń aldyńǵy qataryna shyqtym dep sanadym. Arada shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótkende áıgili Ǵabıt Músrepovtyń ózi osylaı degen. Keıingi, «Tazynyń óliminen» sońǵy kezeńdi aıtpaı-aq qoıaıyn. İlkide jazylǵan jáne jarıaǵa shyqqan «Qobyz sarynyn» esepke almaǵanda. Ábish ekeýimiz tel óstik. Alǵashqy, eleýli shyǵarmalarymyzdy qaraılas mezgilde jazdyq. Ras, Ábish aqyn retinde ataqqa tezinen jetti, synshy retinde de menen burynyraq tanyldy. Jáne men ádebıet tarıhymen arhıv kemirip otyrǵan kezde proza salasynda óndirtip jazdy. Alaıda, áý bastan-aq ekeýimizdiń ara qatynasymyz rıasyz edi.  Súıinish jáne tilektestik. Ózara «jarys», áldenendeı baqastyq bolǵan joq. Árkim ózinshe nyq eken. Árkimniń de dosy týraly uǵymy joǵary eken. Buryn da bir aıttym ǵoı deımin, óner adamdarynyń qıly taǵdyry týraly, 1978 jyly jazylyp, kóp uzamaı basylyp shyqqan «Kókbalaq» romanynda: «Shyn kemelge kúnshildik jat», – dep jazǵan ekem, jetken bıikten qaraǵan, burnadan qalyptasqan uǵym. Qyzǵanysh – ózine kúmándi, bákene jazarmandarǵa ǵana tán kinárat dep bilem. Jáne shalaǵaı jurttyń syrttan ton pishýiniń kóleńkeli kórinisi.

Osy rette, 2004, álde 2005 jyly asa qolapaısyz jaǵdaıat boldy. Mańǵystaýda shyǵatyn, biraq bútkil respýblıkaǵa taraıtyn, jańylmasam, «Úsh qıan» atalatyn gazette úlken maqala basylypty. Ábish kótere madaqtalady. Onysy jón. Budan keıin meni Ábishpen salǵastyra kele, meılinshe kemitýge tyrysypty. Jazýshylyǵy da, basqasy da shamaly, deıdi. Meıli. Budan da sumdyǵy – ishi tar, qyzǵanshaq. Taǵy sol sıaqty tótenshe tolǵamdar. Esimde qalǵany – ómir boıy tyrashtanyp, Ábishke jete almaı kele jatyr, ishi tolyp, yzadan jarylǵaly júr, depti. Men jóninde ne aıtylmaǵan. Ol kezde, odan buryn jáne kúni búginge deıin. Al anaý – bútkil respýblıka sheginde, ortalyq jáne aımaqtyq barlyq basylymdar betinde maǵan qarsy qyzyl naýqan júrip jatqan kez edi. Úırenshikti jaǵdaı. Alaıda, myna lepestiń ereksheligi – ómiri sháı despegen, qanattas shyǵyp, qatarlas kele jatqan Ábish ekeýimizdi salǵastyrýy jáne osynshama báleket sóz aıtylýy bolatyn. Men gazet mátini qolǵa túskennen soń, taǵy birer apta aıal qyldym. Qamqor inileri, sóz joq, bul maqalany Ábishke jetkizdi. Endeshe, osy gazet betinde, nemese óz tarabynan arnaıy jaýap berýge tıis. Bolmady, kórinbedi. Osydan soń men jalaly maqalany sol qalpynda, ózim basqaryp otyrǵan «Juldyz» jýrnalynda jarıaladym. Aıta ketý kerek, mańǵystaýlyq inilerdiń shamyna tıgen jaǵdaıat – osydan biraz buryn bizdiń jýrnal betinde Ábishtiń áldebir shyǵarmasyna qatysty syn pikir aıtylǵan eken. Qazirgi qazaq prozasy týraly maqalalardyń birinde. Tipti, esimde joq; álbette, jýrnalǵa jiberer aldynda oqydym, atalmysh min oryndy ma, orynsyz ba, aıtarlyqtaı máni joq, assa eki-úsh sóılem, birer shýmaq. Meniń ómir boıy, tipti, dáp osy tusta kórip kele jatqan quqaıym budan on, júz ese: áriptes jazarman qaýym árbir jańa shyǵarmamdy túrpideı kóredi, arydaǵy «Kók munar» romany jáne basqa da hıkaıattar turypty, beride, qanshama ataqqa jetken zamanda jazylǵan ǵumyrbaıandyq «Men»-niń daýy neshe jylǵa ketti, budan keıingi, Shyńǵys han týrasyndaǵy maqalalar sońy bitispes oıbaı-attanǵa ulasty. Parlament depýtattary, akademıkter men «Halyq qaharmandary», eńbek ardagerleri ústi-ústine, berisi Baspasóz mınıstrligi, arysy – respýblıka prezıdentiniń óziniń atyna talap pen ǵaryzdy qardaı boratyp jatyr, qatarlas «Qazaq ádebıeti», joǵarydaǵy «Egemen Qazaqstan», aralyqtaǵy «Jas Alash», eń aıaǵy «Almaty aqshamy» men oblystyq gazetterge deıin japyrlaı sógip jatyr – ne boldy? – túk te bolǵan joq, qylshyǵymyz qısaımaı, qalamymyz múdirmeı, shalqyp, tolqymasaq ta, qalypty jaǵdaıda kún keship kelemiz. Al klasık jazýshy ǵana emes, mansapty qyzmette otyrǵan Ábishtiń atyna, oryndy bolar, orynsyz bolar, bir aýyz tilek, syn aıtý – qylmysqa parapar sumdyq eken... Sonymen, ózimdi balaǵattaǵan, beıádep qana emes, túısiksiz, saýatsyz maqalany jýrnalyma sol qalpynda basyp shyǵardym. Men Ábishten taǵy da áldenendeı sóz kútip edim. Eger bizdiń aýyl demeıin, mende aýyl joq, ata-baba molasy men kindik kesken qonystyń tozǵan jurty ǵana bar, aýyldas emes, tilektes, anyǵy – yǵymda saıalaǵan jigitter, meniń kóleńkemde júrgen áldekim Ábish týraly osyndaı talpy sóz aıta qalsa, sol sátinde sógis jasap, qolma-qol Ábishtiń ózinen keshirim surar edim. Al Ábishim tyrs etpedi. Keıinirek oıladym, Ábishtiń memlekettik baǵdardaǵy sharýasy kóp, alǵashqy maqalany alǵan joq, keıingi basylymdy kórgen joq. Myna jaqta óz betimizben typyrlap júrgen – biz ǵana. Shynynda da kóp uzamaı, álgi «Úsh qıan» – Mańǵystaý tarabynan tıesili jaýap boldy. Ol jaqtaǵy, aýyl-úıdiń týyn ustaǵan talapkerler áýelde qatty daǵdarǵan eken. Ózin sókken maqalany qaıyra basatyndaı, myna Maǵaýınniń esi aýysyp ketken be – dep. Internetke shyqqan jalǵas maqaladan oqydym. Dáp solaı. Aljasyp, shatysqan. Áıtpese aqylǵa syımaıtyn is. Arada azǵana ýaqyt ótkende, kóptep kómektesip, oılana-tolǵana kele, danalyq qorytyndy jasapty. Maǵaýın óziniń qateligin moıyndap, barlyq ıanat, balaǵatty qabyl alyp, amalsyzdan jýrnalyna basyp otyr! Sonymen qatar, záresi usha qorqyp, Ábishten keshirim suraǵany! Jalǵyz Ábish emes, jalpy jurt, qazaq qaýymynyń aldynda aqtalmaq! Mine, osyndaı keremet. Ataýly maqala, – gazeti tozar, joǵalar, ınterneti ósher, múlde umytylar, kitap bolyp túpteletin «Juldyzdyń» betinde birjola saqtalyp qalmaq. Óte durys jasadym dep oılaımyn. Bul rette de Ábishtiń jeke basyna ókpe, kinám joq. Naqtysyn bilmegennen. Anyǵy – jańaǵy jalaly maqalanyń óz ishinde tur. Kimniń kim ekeni keıinge maǵlum bolmaq.

Ábish Aqmolada, men – Almaty, jyl saıyn jazda, eki-úsh aıǵa shet el – alys Pragadaǵy balama demalysqa ketem. Osy, Almatyda otyrǵan kezimniń ózinde Ábishtiń joly túspedi. Manaǵy, astana aýysqan saltanatty keshten soń múlde ushyraspadyq. Neshe jyl boıy. Kóńil alalyǵy emes, jer shalǵaılyǵy. Bar habarymyzdy syrttaı bilisip otyrsaq kerek. Aýyldas inileri uran salǵan qolaısyz jaǵdaıdan soń da meniń kóńilimde kirne joq edi, bálkim, Ábish bárin bile tura menimen tildesýdi artyq kórgen shyǵar, renish aıtady dep ımenýi de, biraq men qaıtkende kinálamas edim.

Bul kezde járeýke aǵaıyndary Ábish úshin tym joıdasyz kórgen bir aýyz eskertpeden júz ese salmaqty, aýyr aıyp, jala men pále respýblıkadaǵy barlyq basylymdar arqyly meniń basyma úıilip tógilip jatty. Bir kúnde bes-alty gazetke qatarynan shyqqany bar. Bir emes, áldeneshe ret. Omaı!.. Sol kúnderdiń ózinde meniń jazýym toqtalǵan joq. Júıkeniń aıryqsha myqtylyǵynan emes. Berik senimnen. Burynyraq aıtqanym bar: bizge soqtyqqan adamnyń óziniń sory qaınaıdy dep, bizge kúıe jaqpaq bolǵan kisiniń ózi qarabet bolady dep. Dálme-dál esimde joq, áıteýir jazylǵan, basylǵan sóz. Maǵnasy – meniń tarabymnan naqty qarymta shart emes, erteń bolmasa arǵy kún, keler zaman bárin ornyna qoımaq. Jáne bir lepesim: «Ónerde, ádebıette qashanda kóp ıt emes, kók ıt jeńedi», – degem. Seni qalaı kústana qylsa da, ótkendegi baryńa nuqsan kelmeıdi. Jalǵan men jalaǵa mán bermeseń, kóńilińe kireýke túspeıdi, ıgilikti jumysyń odan ármen jalǵasa bermek.

Maǵan qarsy ókimettik «Egemen Qazaqstannan» bastap, respýblıkalyq barlyq resmı jáne beıresmı baspasóz betinde týra bes jylǵa sozylǵan áshkereleý naýqanynyń syrtqy, eń túıindi nátıjesi – 2006 jyl, 6 qarasha kúni ózim týra on segiz jyl, úsh jarym aı basqarǵan «Juldyz» jýrnalynan ketýge májbúr boldym. Ketkem joq, tym qursa syrttaı sypaıylyq saqtamaı, dóreki qalypta ketirdi. Bir apta buryn Baspasóz mınıstrliginen kelgen ókil «Uzaq otyryp qoıypsyz» degen jalǵyz-aq syltaý aıtyp edi. Iaǵnı, ózim tilenip, aryz jazýym kerek. Joǵaryda menen áldeqaıda uzaq otyrǵan kisi bar dedim, eshbir ılikpeı. Endi qatqyl jarlyq berilgen. Ókimetim men partıam, olardyń aıtaǵyndaǵy jandaıshaptar túısiksiz, berekesiz, jappaı naýqan jasap, munshama janyqpasa da bolatyn edi. Ádebı jýrnal – Keden basqarmasy emes, Salyq jınaý ortalyǵy emes, biraq eshqandaı paıda túsirmese de, keýdesi bıik kisi otyrǵan soń, senimsiz, bálkim, aıryqsha zıandy kórinse kerek. Hosh. Aldyn-ala qaýiptense de, dáp osy sátte daǵdaryp qalǵan redaksıa qyzmetkerlerine rıza-hosh aıtysyp, qolymda juqa portfelim ǵana bar, shyǵyp júre berdim.

Keıinde bir aıtqanymdaı, egemen ókimetim men týysqan partıama eshqandaı ókpem joq edi. Halqyńa jat peıil, sen úshin jaý demeıin, kóldeneń, beısaýat qurylymǵa qandaı ýáj, kiná bolýǵa múmkin. Meni týra bes jyl boıy, onyń ishinde sońǵy on eki aı tynymsyz qaralap, jer dúnıede joq pále-jalany úıip-tógip jatqanda, qazaqtyń tym qursa bir azamatynyń, ara túspesin, bul qalaı dep aıtpaǵanynan túńildim. Eger bizdiń ortamyzdaǵy qandaı da tulǵaǵa qarsy meniń basymnan ótkenniń onnan birindeı qysas jasalyp jatsa, men úndemeı qalýdy óz boıyma ar kórer edim. Áldekimdi aıaǵannan emes, ádilet úshin de emes, ózimniń ataqqa shyqqan alash azamaty degen ataýsyz mártebeme kóleńke túsirmes úshin. Álbette, meni jaqtyrmady dep te eshkimge kiná taqpaımyn. Alaıda, budan buryn da aıtsam kerek, men mundaı ortada ómir súre almaıtyn edim. Elden birjola ketýge bel baıladym.

«Bóri aryǵyn bildirmes», – degen. Arada úsh-tórt kún ótkende ataýly jıynǵa bardym. Memlekettik syılyqtar komısıasynyń alǵashqy májilisi. Burnaǵy Mádenıet mınıstrliginiń ǵımaraty. Ekinshi qabatqa kóterilgende, májilis zalynyń esik aldynda jaqsy kóretin inilerimniń biri Baqqoja Muqaı men Serik Negimov deıtin ádebıetshi tur eken. Áldekimderge jaqqan, endi dárejesi kem bolsa da, mártebeli komısıa múshesi tárizdi. Baqqojamen ádepkideı jyly amandastyq. Sodan soń Negimovke qarap turyp aıttym: «Qazaq ádebıetiniń» ótken sanynda meniń ǵumyrbaıandyq dılogıamdy jamandapsyń. Men ǵana emes, «Juldyzda» basylǵan Qabdesh Jumadilovtyń, Bekejan Tilegenovtyń, Ázilhan Nurshaıyqovtyń da estelik kitaptaryn teristeısiń. Tanymyń, kózqarasyń solaı eken deıik. Alaıda, qazaqqa memýar janrynyń keregi joq, zıandy degen ne sóz? Osyndaı túsinikpen qalaısha ádebıetshi bolyp júrsiń?» – dedim. «It – ashýyn tyrnadan» emes, bylǵanysh naýqannyń sońǵy bir kórinisine berilgen baǵa. Sodan Baqqoja ekeýimiz ishke kirdik. Aldymyzdan Hanbıbi shyǵyp edi. Esenǵaraeva. Jaqsy aqyn, sonymen qatar, halqy úshin paıdaly qyzmet jasap júrgen mádenıet qaıratkeri. Memsyılyqqa usynylǵan tizimde baryn bilem. Jónimen, sypaıy amandasyp, ataýly kitabyn jazyp berdi. Dáp osy sát qana emes, úlkenge iltıpat úshin usynylǵan kitapqa qandaı avtograf jazylýy múmkin? Kóterme sóz, artyq-kemdi qurmetke toly lepes. Hanbıbi qaryndasym qysqa qaıyrypty: «Aǵa, altyn basyńyz aman bolsyn!» – deıdi. Bar peıili, tilegi men qurmeti osy bir aýyz sózge syıǵan. Jáne meniń kóńil aýanymmen sáıkes keledi. Ómirimde aǵa-baýyr, ini-qaryndas tarabynan estigen eń ǵajaıyp lepes der edim. Ókinishke qaraı, Hanbıbi tolyq daýysqa jetpeı, irikteýden óte almaı qaldy. Biraq budan aqyndyǵyna kóleńke túspese kerek.

Taǵy eki apta ozǵanda, Memlekettik syılyqtar komısıasynyń qorytyndy májilisi shaqyrylǵan edi. Kim ekeni esimde joq, qatarlas jigitterdiń birimen turǵam. Kenet arǵy taraptan Ábish kórindi. Meni birden ańdamaı, aralyq jigitpen amandasty. Sodan soń ǵana kórgen. Men qol berip edim, arsalańdap qushaǵyna aldy. Maǵan suraýly júzben qaraǵan. Bári jaqsy, dedim. Osy kezde Serik aǵa Qırabaev kelip edi. Amandyqtan soń: «Muha, bul qalaı boldy?» – dedi keıisti júzben. «Emıgrasıaǵa ketem!» – dedim. Ábish ańtarylyp qalyp edi. Keler mezette bárimizdi  májilis zalyna shaqyrǵan. Ábish aramyzda bolmady, tárizi, basqa bir sharýalarmen júrse kerek. Ábish ekeýimizdiń eń sońǵy kórisýimiz eken. Arada aı ótpeı, 2006, 28 dekabr kúni men báıbishemmen birge Ortalyq Eýropa – Praga qalasyna kelip tústim. Elden birjola ketken emıgrasıanyń basy. Segiz jarym jyldan soń Amerıkaǵa ótippin. Bar sapardyń sońy bolmaq.

***

2015, 11 jeltoqsan. Ábish fánı dúnıeden kóshti. Birge bastaǵan, qatarlas jasaǵan qaıran Ábish. Bar isine Táńiri tarazy. Ǵazapty jer betinde jetpis alty jyl jáne bes kún ǵumyr keship, baqıǵa ketti. Qanshama jyl boıy alǵan barlyq ataq-dárejesi, marapat pen madaq, juldyzdy sólkebaılar túgeldeı joqqa aınalǵan. Artynda kúndelikti, úzdiksiz, tynymsyz, beımaza qyzmet astynda júrip, qalt etken shekteýli ýaqyt, uıqysyz tún, aralyq demalys kúnderi, jarym aı, úsh-tórt aptalyq tynym kezderinde, baılaý men qursaýdan bosaǵan darqan kóńilmen, baıandy aq qaǵaz betinde tizbelegen shyǵarmalary ǵana qaldy. Ádepki ómirde – ul men qyz, nemereler. Jáne, úlken esepte – qara orman halqy. Pendesiniń de, tulǵasynyń da naqty, túpkilikti baǵasy – keleshek úlesinde.

30.Vİİ – 20.Vİİİ.2016,