ەستەلىك جازبالار

ءابىش – بۇتكىل سانالى عۇمىردى بىرگە وتكەرگەن، جاستىق شاقتاعى ەجەتتەس دوس، قالامگەرلىك عۇمىرداعى قاناتتاس ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ فانيدەن باقيعا وزعانىن مەن ءۇش كۇننەن سوڭ ەستىدىم. جەر-الەمنىڭ ارعى بەتى – سۋبتروپيكالىق فلوريدا، مايياميدە تەڭىزگە شومىلىپ، دەم الىپ جاتىر ەدىم. دەم الىپ ەمەس، تىنىس تاۋىپ، ەس جيىپ. وسىدان ونشاقتى كۇن بۇرىن، شىڭعىس حان ەپوپەياسىنىڭ سوڭعى، ءتورتىنشى كىتابىن ءتامامداعام. تۋرا جەتى جىلعا سوزىلعان، ۇزاق، اۋىر مارافوننىڭ اقىرى، قاتتى سوعىلىپ، ابدەن قالجاۋراعان ەكەم. ەندى اسسا تورت-بەس بەتتىك ءالعىسوز عانا قالعان. بۇرنادا ايتار ەدىم، الامان اسىردا قىرىق شاقىرىم شاۋىپ كەلگەن بايگە ات كەيدە قاراقشىدان وتە بەرە جىعىلادى، ۇلى قاعانىمىز تۋرالى ومىرلىك ەڭبەگىم قاجەتتى مارەسىنە جەتكەن كەزدە ماعان اباي بولىڭدار دەپ. سول ءسوزدىڭ ىقپالى ما، انىعى – مەنىڭ ەڭسەم كوتەرىلسە دە، قارىعۋعا جاقىن جاعدايىمدى كورىپ تۇرعاننان سوڭ با، قىسقا بولسا دا ءوتىمدى دەمالىسقا الا جونەلگەن. ۇلىم مەن كەلىنىم جانە بايبىشەم. قامسىز باراقات، مەرەيلى تىنىم. الەمدىك كلاسسيك حەمينگۋەي نەگىزگى ءبىر شىعارمالارىن جازعان، ەندىگى مەموريالدىق مۋزەي. ءوزىڭنىڭ بارىڭا ماسات بولماسا دا، قاناعات، ءتاۋبا. وتكەنىڭدى ءۇستىرت بايىپتاعان مۇڭدى ەستەلىك. ەدىگە بالام ءابىشتىڭ اياق استىنان، شۇعىل وتكەنى تۋرالى ينتەرنەتتەن سول كۇنى بىلگەن ەكەن. ءبىراق مەنەن جاسىرىپتى. مەجەلى مەزەتى، كەشقۇرىم ۇيگە جەتىپ، ۇيىقتاپ تۇرعاننان سوڭ، نەمەرەلەر – وقۋعا، بالالار – جۇمىستارىنا كەتكەن، تاڭعى شاي ۇستىندە بايبىشەم جايلاپ وتىرىپ ەستىرتتى. البەتتە، كوڭىل بۇزىلدى، دۇنيەنىڭ بايانسىزىن عانا ەمەس، بۇرناعى قيماس كۇندەردىڭ دە تىلسىمعا باتىپ، جوق بولعانىن كوردىڭ، وتكەن ادام قاشان دا سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ دە ۇلكەن ءبىر بولىگىن وزىمەن بىرگە اكەتپەك، وسى ورايدا ءابىشتىڭ ءجونى بولەك ەدى. كوركەم شىعارمالارىنىڭ جايى كوپكە بەلگىلى، سەنىڭ ءوزىڭ تۋرالى دا، الپىس جىلدىق كەزىندە كوتەرمەلەپ، ارنايى جازىپ ەدى، ەندى جۇرت الدىندا دا، قاعاز بەتىندە دە قاتارلاس عۇمىر، ءوزارا ادامدىق قاتىناسىڭ تۋرالى ەشقاشان ايتا المايدى. ەندەشە، تىرشىلىك ولشەمىڭ ۇزاعىراق كەسىلگەن سەنىڭ ءۇنسىز قالار ءجونىڭ جوق. ونىڭ ىشىندە ءابىشتىڭ جاستىق شاعى، قالامگەر رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭى، سول زامانداعى مىنەز-قۇلقى، كىسىلىك كەيپى تۋرالى سەن عانا بىلەتىن قانشاما حيكايا بار. تۇگەندەمەسەڭ دە، نەگىزگى ءبىر تۇرعىلارىن تاڭبالاپ كەتۋ قاجەت ەكەن.

بۇرناعى ءبىر كەزەڭ، قىرىق، الدە ەلۋ جاسىمدا ايتار ەدىم، الپىسقا جەتىپ ولگەن جازۋشىنىڭ  ارمانى جوق دەپ. جازارىن تۇگەسپەسە دە، نەگىزگى شىعارمالارىن ءتامامداپ ۇلگەرسە كەرەك. الايدا، ءبىز جاساعان زاماننىڭ سىر-سىپاتى، زورلىعى مەن زوبالاڭى باسقاشا  بولدى، ويداعى كوپ دۇنيە وزىڭمەن بىرگە كەتۋى دە مۇمكىن ەكەن، سول ارمان بولعان الپىستان سوڭ ءبولمىس-بىتىسى، وي تۇرعىسى مەن تاقىرىبى وزگەشە تاعى قانشاما اڭگىمە، حيكايات، روماندار جازدىق. ءابىش نەگىزگى شىعارمالارىن الپىسقا دەيىن، ءتىپتى، ەلۋگە جەتپەي تۇرىپ جارىققا شىعارىپ ۇلگەرگەن ەكەن، الايدا، جەتپىسىندە دە جازارى تاۋسىلماعان، كوكىرەكتە تاعى قانداي تولعامدار جاتتى، ءبارىن جيىپ قويعاندا، جارىق دۇنيەنىڭ مەحناتىمەن قاتار، قىزىعى دا مول، ءالى دە جاساي تۇرسا كەرەك-تى. ءبىراق جازمىشتان وزعان پەندە جوق. دەسە دە، كەز كەلگەن جاننىڭ ارتىنداعى الىس-جاقىن اعايىنعا، ال قانداي دا ەلەۋلى تۇلعانىڭ تۋعان حالقىنا تاستاپ كەتكەن ايعاقتى اماناتى بولادى. سونىڭ ءبىر پاراسى – الاشتىڭ ازاماتىن كەيىنگى ۇرپاققا تانىتا تۇسەتىن، ەستەلىك كەيىپتى شىعارمالار. وسى تۇرعىدان العاندا، مەنىڭ ءابىش تۋرالى جازۋىم – قاجەتتى لەبىز عانا ەمەس، مىندەتتى پارىز سياقتى.

ءابىشتىڭ  قالامگەرلىك  قىزمەتى تۋرالى كوپ ايتىلعان، ءالى دە ايتىلا بەرمەك. البەتتە، قالىپتى ۇعىمعا ۇيلەسكەنىمەن، مەنىڭ دە وزىندىك تولعامىم بار. كوپتەگەن، اسىرەسە باستاپقى جانە جالعاس كەزەڭدەگى اڭگىمە، پوۆەستەرىنە سۇيسىنگەنىم، سۇيىنگەنىم انىق، ودان سوڭعى روماندارىن، ءقادىر، قاسيەتىن تاني تۇرا، سىن كوزىمەن وقىعانىم ەسىمدە، ال ەندى ءبىر دۇنيەلەرىن، ماسەلەن، شىڭعىس حانعا قاتىستى حيكاياتىن قابىلداي المادىم. ءابىشتىڭ اسا مول كوسەمسوز ۇلگىلەرىنىڭ باعامى دا كۇردەلى. بۇل ارادا بار كىلتيپان كوركەمدىك تانىمنان گورى، الەۋمەتتىك، قوعامي، تاريحي كوزقاراسقا بايلانىستى. جالپى، مەن پروزاعا بويلاپ ەنگەن «تازىنىڭ ولىمىنەن» سوڭ، ادەبي سىننان ءبىرجولا دەرلىك كەتتىم. قاتارلاس قالامگەردى ماداقتاساڭ، باعاسىن بەلگىلەي، جاعىمدى سويلەسەڭ جاقسى، الايدا، باردى-جوقتى كەمشىلىگىن مىنەپ، اشىلا ايتساڭ، ءوزىڭدى كوتەرگەندەي كورىنەسىڭ. تۇستاستارىڭ عانا ەمەس، ءوزىڭ ءۇشىن دە قولاپايسىز جاعداي. سوندىقتان بۇل جولى دا نەگىزگى ءسوز – جازۋشى ءابىش تۋرالى ەمەس، ادامي ءابىش تۋرالى بولماق.

ءابىشتى العاش رەت مىنبەردە، ماعنالى ءسوز ۇستىندە كوردىم. 1957 جىل. مەن ورتا مەكتەپتى مەدالمەن، ۇزدىك بىتىرگەن وقۋشى رەتىندە، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ەمتيحانسىز تۇسكەم. يۋن ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى. ارادا اپتا وتپەي، بۇتكىل ۋنيۆەرسيتەت بويىنشا قابىلدانعان مەداليستەر قاتارىندا ىرگەلەس جامبىل اۋدانى ءھام وتار ستانساسىندا استىق دايىنداۋ ناۋقانىنا جەگىلدىك. قىزىل قىرمانداعى، ەليەۆاتورداعى ەرتەدەن كەشكە دەيىن سوزىلاتىن اۋىر جۇمىستان شارشاسام دا، جاڭا ءومىردىڭ باستاۋى، شاماسى سەكسەن-توقسان كۇندىك بەينەتتەن سوڭ، الماتىعا كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ورالعان ەدىم. ءبىر اپتادان كەيىن، 14 وكتيابردە وقۋىمىز باستالماق. ساباقتان ءۇش كۇن بۇرىن، جۇما، الدە سەنبى، پۋشكين اتىنداعى ورتالىق  كىتاپحاناعا  باردىم. بالكىم  الدىنالا ەستىدىم، انىعى – كولدەنەڭ سايكەستىك، سول زامانداعى قازاقتىڭ ەڭ اتاقتى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆپەن كەزدەسۋ بولادى ەكەن. ۇلكەن وقۋ زالى، جاپىرلاعان جاستار. ءبارى دە ستۋدەنت قاۋىمى. مەن الدىڭعى ءبىر قاتاردان ورىن تاپتىم. اۋەلى سابەڭنىڭ ءوزى سويلەدى. وتە تارتىمدى، اسەرلى، قىزعىلىقتى. سودان سوڭ قول كوتەرىپ تىلەنگەن وقىرمان جۇرتقا ءسوز بەرىلگەن. اۋەلگى ءبىر بالالاردىڭ لەپەسى ماداقتى، تامسانىستى، ءبىراق مانسىزدەۋ شىققان. مەن سويلەسەم بە، سويلەمەسەم بە دەپ، ءدۇدامال كوڭىلدە وتىر ەدىم. ەكى، الدە ءۇش جىگىتتەن سوڭ، جازۋشى جانە كىتاپحانا باسشىلىعى جايعاسقان ستولمەن قاتارلاس جۇپىنى مىنبەرگە شاشى جالبىراعان، كوزى ويلى، قارا-تورى بالا شىقتى. مىنە، ناعىز شەشەن. بار لەپەسى ماعنالى. «ءومىر مەكتەبىنەن» باستاپ، «بوتاگوزگە» ءتۇستى. شىن مانىسىندەگى حالىق جازۋشىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، ءتىل بايلىعى، شىنايى سۋرەتكەرلىگى تۋرالى توگىلىپ ءبىر سويلەدى دەيسىڭ. بۇدان سوڭ كەزەك تيگەن ونشاقتى جاستىڭ ىشىندە جاقسى پىكىرلەر بولدى، ءبىراق قارا بالانىڭ اۋەزى بارىنەن مازمۇندى، بارىنەن استام شىقتى. ءيا، قارا بالاعا جەتە-قابىل، ءبىراق ارتىق اسىرەسىز، سالماقتى ءبىر ءسوز بولدى، جاسى بىزدەن ۇلكەنىرەك، اقسۇر جىگىت ەكەن، جوعارعى كۋرس ستۋدەنتى دەپ شامالادىم. ەندى مەن سابەڭ تۋرالى سويلەۋدەن اينىدىم. مىنا ەكەۋىنەن اسىرىپ ايتا المايسىڭ، ونىڭ ۇستىنە، قانشا باعالاسام دا، تابىنبايتىن جازۋشىم جانە ءبىرتالاي كەمشىن پىكىرىم بار، ماسەلەن، «بوتاگوزدىڭ» سوڭعى تاراۋلارىنداعى شارتتى جاساندىلىق، ءداپ وسى ارادا بىقسىتىپ جاتۋ ورىنسىز، ول زامانداعى مەنىڭ ەڭ ۇلگىلى جازۋشىم – مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن، ءسابيت مۇقانوۆتان ولشەۋسىز جوعارى سانايمىن (ءقازىر ەكەۋىن تەڭگەرمەسەم دە، «ءومىر مەكتەبىنىڭ» اقىرعى بەتتەرسىز ءبىرىنشى كىتابىن «اباي جولىنىڭ» العاشقى تومىمەن قاتارلاس كلاسسيكا رەتىندە تانيمىن). سونىمەن، كوزى ءتىرى، ءارى داڭقتى جازۋشىمەن العاشقى كەزدەسۋ – مەرەكە ىسپەتتى ۇلكەن وقيعا بولدى.

ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەندە ۋنيۆەرسيتەتتەگى دارىستەرىمىز باستالعان. اۋەلگى ساباق – تىل-ادەبيەت جانە جۋرناليستيكا بولىمدەرىنىڭ جەتپىس بەس ستۋدەنتى جيناقتالعان ۇلكەن اۋديتوريادا وتكەرىلدى. كپسس تاريحى. مەن مۇنداعى بالالاردىڭ ىلكىدە قاتارلاس ءتۇسىپ، بىرگە جۇمىستاعان ەكى-ۇشەۋىنەن باسقاسىن تانىمايمىن. ءبىراق ءبارى دەرلىك ءوزىم قاتارلاس، ورىمدەي جاس. تورت-بەس قىز عانا كورىندى، قالعانى ءارقيلى، كوبىنە تىم جۇپىنى كيىنگەن جىگىتتەر. كپسس تاريحىنىڭ مامانى – مانەرلەپ، نىعىز سويلەيتىن، بەلگىلى كىسى ەكەن، ءبىراق ساباعىنا قاراي، ءدارىسى دە قىزعىلىقسىز شىقتى. قىرىق بەس مينۋتتان سوڭ ءۇزىلىس. مىنە، وسى كەزدە كوردىم، اۋەلگى ءبىر قاتاردان الدىڭعى كۇنگى قارا بالا كوتەرىلدى، سول زاماندا «ۆەلۆەتكا» اتالاتىن، قوڭىر بارقىت كەۋدەشەسى بار. مەن ورتادان شىققانشا، قارسى، بەتپە-بەت كەلىپ قالىپپىز. بىردەن-اق قول ۇسىنىپ امانداستىم. «الدىڭعى كۇنى ءسابيت مۇقانوۆپەن كەزدەسۋدە بولدىڭىز عوي دەيمىن؟..» مويىل كوزىن توڭكەرە، ماعان بايىپتاي قارادى. «ءيا بولدىم»،  – دەدى سۇلەسوق كەيىپتە. «وتە جاقسى سويلەدىڭىز»، – دەدىم. ريزاشىلىقپەن، بەيقام جىميدى. «ءسىز؟..» «مەن... بۇرىنىراق قابىلدانىپ، جۇمىستا باسقا جاقتا بولىپ ەدىم.» «ا-ا.. مەداليست...» – دەدى جادىراي كۇلىپ، يىعىمنان قاقتى. ءابىش – مۇحتار. ماعاۋين – كەكىلبايەۆ... سوڭىنان بايقادىم، ورتا مەكتەپتى التىن، كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ، «ەڭبەكسىز» وقۋعا تۇسكەن بالالاردى كەيىنگى، قاتاڭ سىناقتان ءوتىپ قابىلدانعان ستۋدەنتتەر تىم ۇناتپايدى ەكەن، سىن كوزىمەن قاراپ، وزدەرىنەن ەشقانداي ارتىقشىلىعى جوعىن، ءتىپتى، كەمشىن تۇسپەگىن ايگىلەگىسى كەلىپ تۇرادى ەكەن. ءابىش مەنى بىردەن-اق ءىش تارتىپ، رياسىز پەيىل تانىتتى. ءبىر توپتا ەكەنبىز، بۇدان بىلاي كوبىنە قاتار وتىرىپ، ەركىن اڭگىمەلەسىپ جۇردىك. ايتپاقشى، كەشەگى كەزدەسۋدە جاقسى سويلەگەن قۇباقان جىگىت تە سول كۇنى ءبىزدىڭ اۋديتوريادان تابىلعان. ءسال كەيىنىرەك تانىستىق، جۋرناليستيكا ءبولىمىنىڭ ستۋدەنتى، ەسىمى – نۇرماحان ورازبەكوۆ؛ ورىس باسقان رۋدنىي قالاسى، مەتاللۋرگيا زاۆودىندا ەكى جىل جۇمىس جاساپ كەلگەن ەكەن، بىزدەن نەبارى ءۇش جاس قانا ۇلكەن، الايدا، ءومىردى تانىعان، ساقا جىگىت بولىپ كورىندى.

كوپ ۇزاماي، وسى ۇشەۋىمىزدى جانە كۋرستاس باسقا دا بالالاردى ءبىرجولا جاقىنداستىرعان توتەنشە وقيعا بولدى. فاكۋلتەت كومسومولىنىڭ جىلدىق، ەسەپ بەرۋ – سايلاۋ جينالىسى وتكىزىلمەك. فيلولوگيا جانە جۋرناليستيكا بولىمدەرىنىڭ ورىسى مەن قازاعى شامالاس جەتى ءجۇز ەلۋ ستۋدەنتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلكەن اكت زالىنا شوعىرلانعان. جينالىس ورىسشا باستالدى، ەسەپتى بايانداما ورىس تىلىندە جاسالدى، ءجارىسسوز تاعى دا ورىسقا كەتىپ بارادى. مەن ىزا، رەنىشىم ىشىمە سىيماي، ءسوز سۇرادىم. ءۇش-تورت كىسىدەن كەيىن ءتيدى. قازاقشا سويلەيمىن، دەپ باستادىم. ورىسشام جەتىپ تۇرسا دا انا تىلىمدە ايتار ەدىم. وسىندا وتىرعان ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى – قازاق بولىمىنەن. ءبىزدىڭ وقۋ ورنىمىز – قازاق ۋنيۆەرسيتەتى اتالادى. ەلىمىز – قازاقستان، قازاق رەسپۋبليكاسى. ال مانادان بەرى ءبىر اۋىز قازاقشا ءسوز ەستىمەدىك. ەگەر قازاق ءتىلى سونشاما قاجەتسىز بولسا، ءبىز نەگە قازاق بولىمدەرى اتالىپ، قازاقشا وقىپ جاتىرمىز؟ كومسومول سەكرەتارى – ورىس فيلولوگياسى، ەكىنشى كۋرسقا جاڭا شىققان ادىلبەك دەگەن اققۇبا، كورىكتى جىگىت ەكەن. جاڭىلماسام، سويى – ساۋىتبەكوۆ. «ول بىلاي عوي»، دەپ، تازا قازاقشا ءسوز قىستىرىپ ەدى، «ءسوزىمدى بولمەڭىز، – دەدىم. – بەرىلگەن بەس مينۋتتان اسپايمىن. جانە مەنىڭ بار ايتقانىمدى ورىسشاعا اۋدارماڭىز. ءوزىمىزدى ءوزىمىز ءتۇسىنىپ الساق تا جەتەدى». بۇل ادىلبەك، كەيىن اڭدادىم، وتە ءبىر دارىندى، جاسىنا جەتپەي اقىلى تولىسقان، بايىپتى، سالاۋاتتى جىگىت ەدى، ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ ورىس ادەبيەتى كافەدراسىندا قالدىرىلعان، ارادا ەكى-ۇش جىل وتكەندە، كگب-نىڭ قاتىسىمەن، شوۆينيست ارىپتەستەرى ۇيىمداستىرعان كولدەنەڭ جالاعا ۇشىراپ، سەگىز جىلعا سوتتالىپ، سودان ءبىرجولا جوعالدى. وسى ادىلبەك ەندى ماعان يشارا جاسادى دا، ورىس جاعىنا ءبىر اۋىز تۇسىنىك بەردى، ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا جاڭا قوسىلعان ستۋدەنت ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەيدى جانە ورىسشاعا اۋدارۋدى قالامادى، دەپ. مەن بۇدان ءارى، ءبىز قازاق بولعاندىعىمىز ءۇشىن، وسى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنىڭ وزىندە كوپتەگەن كەمشىلىك جاعدايدا ءجۇرىپ جاتقانىمىزدى ايتتىم. ەڭ باستى كەسەل – ورىس ءبولىمى ستۋدەنتتەرىنىڭ استامدىعى. اۋەلدە، اناۋ كۇنگى اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىستارىندا بايقادىم. مەن ۇزدىك وقۋشى رەتىندە ۋنيۆەرسيتەتكە ەمتيحانسىز تۇسكەن ەدىم. قاتارلاس قازاق بالالارى دا سولاي. ەشكىمنەن كەم ەمەسپىز. الايدا، ورىس ءتىلدى جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ بىزگە الدەبىر مۇحيت ارالىنداعى جابايىلار سياقتى، تىم جوعارىدان قاراعانىن كوردىم. ارنەدەن سىلتاۋ تاۋىپ، كەمىتكىسى، قورلاعىسى كەلىپ تۇرادى. ۇلتتىق نامىسقا تيگەن جاعدايلار دا ۇشىراستى. ول – دالادا، ەركىن ومىردە بولسا، ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىندا دا ءداپ وسىلاي. ورىس ءبولىمىنىڭ جىگىتتەرى كەۋدەلەپ جۇرەدى، دالىزدە قارسى كەلسەڭ، جول بەرۋىڭ قاجەت سياقتى، قاعىپ، سوعىپ وتەدى، قىزدارى قاشاندا مازاققا بەيىم، كوبىنە كەكەتىپ، مۇقاتۋعا اۋەس. تۇيىندەپ ايتقاندا، ءبىز سوۆەت وداعىنىڭ تەڭ قۇقۇقتى ازاماتى بولماي وتىرمىز، بۇگىنگى، باستان-اياق ورىس ءتىلدى جينالىسىمىز سونىڭ ناقتى ايعاعى، دەدىم. وسىدان سوڭ يۋ-قيۋ باستالىپ كەتتى. زالدا ەمەس، مىنبەدە. ءبىزدىڭ كۋرستاس جىگىتتەر قاتار-قاتارىمەن، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەگەن. كەيىندە ورتا جولعا جەتپەي، تۇرمىس جاعدايىمەن، الدە باسقا ءبىر سەبەپپەن وقۋدان كەتكەن، بويى ورتادان بيىك، يىقتى، اققۇبا جىگىت بار ەدى، اتىن ۇمىتىپپىن، اقبەرگەن سياقتى، الدىمەن سول شىقتى. مەنىڭ ءسوزىمدى ودان ارمەن، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. ودان كەيىن سەيتجانوۆ باقىت – قازبالاي سويلەگەن. ءۇش، الدە ءتورت كىسىدەن سوڭ ءابىش. بار ءسوزى كەيىس، تۇڭىلىسكە قۇرىلدى، مۇنداي احۋال زاڭ، ءتارتىپ اياسى تۇرىپتى، ادامگەرشىلىك مورالعا سىيىسپايتىنىن ايتقان. تاعى ەكى-ۇش جىگىتىمىز. اقىرى نۇرماحان ورازبەكوۆ. قازاقشا باستاپ، ورىسشاعا كوشتى. جەتكىزىپ ايتقان. ادام بالاسى، ونىڭ ىشىندە الەمنىڭ الدىندا تۇرعان سوۆەت ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتىق تەڭ جاعدايدا بولۋى شارت ەكەنى، بۇل ماسەلە سسرو كونستيتۋسياسىنىڭ وزىندە بەكىتىلگەنى، لەنيننىڭ ۇلى ورىستىق ءشوۆينيزمدى ايىپتاعان سوزدەرى. نۇرماحان اياقتاعان كەزدە جيىننىڭ ءار تۇسىنان ءارقيلى داۋىستار شىعىپ جاتتى، ەندى ورايسىز اڭگىمەگە جوعارعى كۋرس ستۋدەنتتەرى دە ارالاساتىن سياقتى. جينالىستىڭ بيىك ساحناداعى، فاكۋلتەت باسشىلارى ءھام ۋنيۆەرسيتەت پارتيا ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى وتىرعان ءتورالقاسىندا ۇلكەن ابىرجۋ بايقالعان. نۇرماحاننىڭ سوزىنە جالعاس سىبىر-كۇبىر، ازعانا تىنىستان سوڭ ادىلبەك جالپى جۇرتتى تىنىشتىققا شاقىردى دا: «ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتىڭ  بيىلعى جاڭا تولقىنى – اسا جاۋىنگەر ەكەن، سوزدەرى ورىنسىز ەمەس، ءبىراق سابىر كەرەك!» – دەپ قازاقشا باستاپ، ورىسشاعا كوشتى دە، جۋرناليستيكا ءبولىمىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، فاكۋلتەت پارتيا ۇيىمىنىڭ بيۋرو مۇشەسى دەپ تانىستىرعان قارتامىش، مىرجيعان قازاققا ءسوز بەردى، ەسىمى – زەينوللا تۇراربەكوۆ ەكەن. پارتيا قايراتكەرى ەزىپ-مىجىپ، ۇزاق سويلەدى. البەتتە، قازاقبايسكيي اكسەنتپەن، ورىسشا. داۋىس كوتەرگەن جوق، ۇرىسقان، زەكىگەن جوق، ءبىراق الدىڭعى سويلەگەن بالالاردىڭ ءبارىنىڭ دە ومىرلىك تاجىريبەسى جوق، كوكورىم جاستىعىن، ينتەرناسيونالدىق سانا-سەزىمدەرىنىڭ ءالى دە جەتىسپەي جاتقانىن اشىپ كورسەتتى. وسى تۇرعىدا، پارتيا تاريحى، ماركسيزم كلاسسيكتەرىنەن دايەكتەمە الا وتىرىپ، قانشاما ۇلگىلى ناسيحات، عيبراتتى كەڭەس ايتقان. تىڭداعان ەشكىم جوق، مىناۋ ناعىز سۇمىراي، ساتقىن ەكەن دەپ وتىرمىز. اقىرى، سويلەپ ءبىتتى. بۇل كەزدە ساعات تۇنگى ون ەكىگە تاقاپ قالعان. كومسومولدىڭ ەسەپ بەرۋ – سايلاۋ جينالىسى ادىرا قالدى. ەسەبى – جارتىلاي، سايلاۋى باستاۋسىز. بۇدان ءارى سوزسا، تاڭعا كەتپەك. ادىلبەك قاسىنداعى ۇلكەندەرمەن ازعانا كەڭەستى دە، بۇرىن بولماعان جاعداي ەكەن، جينالىستىڭ ەكىنشى بولىگىن كەلەسى كەشكە كوشىردى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ساباق ۇستىندە، ءبىزدىڭ كۋرسقا بىرنەشە وقىتۋشى كەلگەن. ءبارى دەرلىك تانىس مۇعالىمدەر. وتكەن جينالىستا سويلەگەن جەتى-سەگىز بالا، ءارقايسىمىزدى لەكسيادان الىپ شىعىپ، جەكە بۇرىشتاردا ارنايى اڭگىمە وتكەرىلدى. اۋەزى بەلگىلى. كىنالامايدى. ءبىراق ماقۇل دا ەمەس. بوتەن ءسوزدىڭ قاجەتى نە. ينتەرناسيوناليزم – يگى قۇبىلىس، ارتىقشا كۇش. ءبۇلىنىپ جاتقان ەشتەڭە جوق. الدەنەندەي كىنارات بولسا، دابىراسىز جوندەلۋگە ءتيىس. كومسومول جينالىسىنىڭ بۇگىنگى جالعاسى ىڭ-شىڭسىز، تىنىش ءوتۋى كەرەك. اقىلدى بولىڭدار. سونىمەن، بار اڭگىمە ءتامامدالدى. كەشكى جيىنىمىز ۇيىمداسقان تۇردە، تەزىنەن اتقارىلدى. وتكەندەگى داۋ-دامايدىڭ ەلەسى دە جوق. ەڭ ۇلكەن جاڭالىق – ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى باسبۇزار جىگىتتەردىڭ ءبىرى نۇرماحان فاكۋلتەت كومسومول كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. سونىمەن قاتار، ەڭبەك مايدانىنان وتكەن ساقا جىگىت ەسەبىندە ەرەكشە ساناتقا الىنسا كەرەك، تيەسىلى مەكەمە الدەنەشە رەت تاربيەلىك كەڭەسكە دە شاقىرعان سياقتى، جاي-جاپسارىن انىق بىلمەيمىن. ءابىش تە، مەن دە جالعاس كۇندەردە ەشقانداي قىساسقا ۇشىراعامىز جوق. ءبىراق ەسەپتەن شىقپاساق كەرەك، سىرتتاي، الىستان باقىلاۋ جاسالۋى ابدەن ىقتيمال. ول زاماندا، سوۆەتتەر اۋقىمىندا باعىمسىز، بەيساۋات كىسى جوق.

1957 جىل، 14 وكتيابر – ءبىزدىڭ تانىستىق، دوستىعىمىزدىڭ باسى بولعانىمەن، مەنىڭ ءابىشتى العاش كورۋىم ەمەس ەكەن. كەيىنىرەك ايقىندالدى، اۋەلگى ءبىلىسىم – ءبىرشاما بۇرناعا كەتەدى ەكەن. 1950 جىل، ءبىزدىڭ وتباسى سەمەي، شۇبارتاۋ اۋدانى، ورتالىقتان ەلۋ شاقىرىم جەردەگى العاباس كولحوزىندا تۇرامىز. جاز ورتاسىندا اۋىلعا كوشپەلى اۆتوكلۋب كەلدى. اشىق اسپان استىندا، كولحوز كەڭسەسىنىڭ قابىرعاسىنا ىلىنگەن اپپاق ەكراندا «جامبىل» دەگەن جاڭا فيلم كورسەتىلگەن. كينو باستالعان بەتتە «سارى-ارقا» مەن «سارجايلاۋ» كۇڭىرەنە شالقىدى. سودان سوڭعى كورىنىس، دابىرالى جيىندا ماعنالى، ءماندى جىر ايتقان ورتالىق كەيىپكەردى ەكپىندەي تولعاعان جاس اقىن بەت قاراتپاعان. «ءاي، اناۋ بايدىڭ اقىنى جامبىلدى جەڭىپ كەتتى!» – دەدى مەنى الدىنا الىپ وتىرعان ۇلكەن اكەم ماعاۋيا داۋىستاپ. باسقا جۇرت تا دابىرلاسىپ جاتىر. بايشىل اقىن – ول كەزدە جاپ-جاس، ارۋاقتى عاريفوللا قۇرمانعالييەۆ ەكەنىن كەيىندە بايىپتادىم. مەن ءۇشىن بۇدان گورى ماندىرەك جاعدايات – فيلم الدىندا كورسەتىلگەن كينوجۋرنال بولىپ شىقتى. ماڭعىستاۋ دەگەن الىس ايماقتاعى ەسكىلىكتى زيراتتار. جاپىرلاعان، توزعان مولا ەمەس، قۇبىلا تۇرلەنىپ، قاتار-قاتارىمەن بوي تۇزەگەن اسەم كۇمبەزدەر، ءارقيلى عاجايىپ ويۋ، ورنەكتەر بەدەرلەنگەن ەڭسەلى قۇلپىتاستار. وزگەشە سۋرەتتەردىڭ ءبىر تۇسىندا الدىڭعى قاتارعا مەن قۇرالپاس جاس بالا شىقتى. الدە تاقپاق، الدە جىر، بالكىم، قارا ءسوز، توگىلىپ تۇر. ارىدا ايدىندى كۇمبەز، قاسىندا وزىنەن الدەقايدا بيىك، اسەم ورنەكتى، مىعىم قۇلپىتاس. بالا وتە ەركىن، بار ءسوزدى ءوز جانىنان شىعارىپ تۇرعانداي وجەت كەيىپتە. «ءاي، مىنا بالا ءبىزدىڭ مۇحتار سياقتى ەكەن، عۇمىر-جاسى ۇزاق بولسىن!» – دەدى مەنىڭ اتاممەن دوس-جار احمەتجان دەگەن اقساقال. قاسيەتتى باباڭ – بايعوتان ءبيدىڭ ۇرپاعى. ول زاماندا قازاقتىڭ بىر-بىرىنە تىلەۋلەستىگى، اسىرەسە، مەكتەپتە جاقسى وقيتىن بالالارعا ءسۇيىنىشى ەرەكشە بولاتىن. مىنە، مەنىڭ ەسىمدە قالعان، سۋرەتتە ەمەس، جىلجىمالى، ءتىرى كەيىپتە ءجۇزىن كورگەن ون جاسار قارا بالا – كەيىنگى ءابىش كەكىلبايەۆ ەكەن. ماڭعىستاۋ مۇرالارىن زەرتتەۋگە كەلگەن الدەبىر ەكسپەديسيا كينوعا ءتۇسىرىپ اكەتكەنىن بىلەدى، سوڭىندا جۇرتتان ەستىگەن، ءبىراق ءوزى كورمەپتى. قازاق دالاسىنىڭ ەكىنشى قيىرىنداعى، اقىرى قالامداس، قاناتتاس بولۋعا ءتيىس مۇحتار ماعاۋين كورىپتى. بۇل كينو-كادر، وكىنىشكە قاراي، سول بەتى جوعالعان ەكەن، كەيىندە قازاقفيلمدە باس رەداكتور بولىپ جۇرگەن كەزىندە ارحيۆتەن قانشاما ىزدەستىرسە دە تابىلماپتى. ءوزىنىڭ جازعان، جازباعانىن بىلمەيمىن، ءابىشتىڭ بولاشاق عۇمىرىنىڭ جۇرتشىلىق الدىنا شىققان اۋەلگى ءبىر جاريا كورىنىسى تۋرالى اقيقات كۋالىك بەرە كەتۋ مەنىڭ ۇلەسىمە تيگەندەي.

سول العاشقى كۇننەن باستاپ-اق ءابىش ەكەۋىمىز جاراستىق تاپتىق. جۇبىمىز جازىلمايدى. ساباق ۇستىندە. ءبىراق تۇراعىمىز بولەك. ول ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى جاتاقحانادا، مەن – 1-لينيا اتالاتىن (قازىردە بايزاقوۆتان كەيىنگى) كوشەدە، اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىستارىندا بىرگە بولعان، ەكونومفاكتا وقيتىن ايتىمبەك دەگەن جىگىت، جانە تاعى ءبىر بالا – دۇمدەي ورىس كەمپىرىنىڭ ەسىگى بولەك، تاپالتاق بولمەسىن جالداعامىز. ءابىش ەكەۋىمىز كەيدە ساباقتان سوڭ ۇيگە قايتپاي، كوشەدە ءجۇرىپ قالامىز. مەن اۋەلگى اپتالاردان باستاپ، پۋشكين اتىنداعى ورتالىق كىتاپحانادان بەرىك ورىن تەپكەم. وتىزىنشى جىلدارداعى «قازاق ادەبيەتى» مەن «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىن تەكسەرىستەپ جاتىرمىن. كوپ ۇزاماي، وسى قاتارداعى ەسكىلىكتى كىتاپتارعا، ورىستىڭ توسىن ادەبي جۋرنالدارىنا ءتۇستىم. ال قازاقى باسىلىمداردى سۇزە قاراعاندا، باسقا ءبىر اۋەن. شىعارمالاردىڭ ساپاسى وتە تومەن، بالا كەزىمنەن مەنىڭ جۇرەگىمدە دىق بولىپ كەلگەن 32-33-جىلعى اشارشىلىقتىڭ ەلەسى جوق، ونىڭ ەسەسىنە 37-38-جىلدارداعى جاپپاي قارالاۋ ناۋقانى ايرىقشا كورىنىس تاپقان ەكەن. پالەلى-جالالى بىلعانىش ماقالالار. 30-جىلدار ادەبيەتىندەگى بار جاڭالىق – وسى وتكەن جىلدا عانا اقتالعان، ەندى ايرىقشا ناسيحاتتالا باستاعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ، بەيىمبەت پەن جانسۇگىروۆتىڭ ازىرشە باسپاعا ۇلگەرمەي جاتقان شىعارمالارى دا بار. ءبىر كۇنى ابىشكە ايتتىم: سەيفۋلليننىڭ «قىزىل اتى» – اشارشىلىق تۋرالى جازىلىپتى دەگەن داقپىرت بەكەر ەكەن، مۇلدە باسقا دەپ، تۇسپال دا ەمەس، بوستەكى ءسوز دەپ، مازمۇنداپ بەرگەنىم ەسىمدە. تاعى دا باسقا حيكمەتتەر. ادام جاس كەزىندە ازعانا ءبىلىمىنىڭ ءوزىن كوپكە جاريا ەتكىسى كەلىپ تۇرادى عوي. ونىڭ ىشىندە بىزدىكى – ادەبيەتتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى تۋرالى كەڭەس. ءابىش مەن اشقان «جاڭالىقتاردى» قىزىعا تىڭدايدى، ءوزىنىڭ كىتاپحاناشىلدىعى جوق. جاڭادان جازعان ولەڭدەرىن وقيدى. بۇل ادەمى، سول كەزدىڭ وزىندە كەمەل جىرلارى ازىرشە باسپا بەتىنە جول اشپاعان، ونىڭ ەسەسىنە «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ بەتىندە ءارقيلى تۇرمىستىق ماقالالارى باسىلىپ تۇرادى. ونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدان قاتارلاس كەلىپ، ينستيتۋتقا تۇسكەن ءبىر اۋىلداسىنىڭ وقۋ ەسەبىنە سەيىل-سەرۋەنگە بوي ۇرىپ، اقىرى ەلگە قايتقانى تۋرالى، عيبراتتى ماقالاسى بولىپ ەدى. ازىرشە كوركەم پروزاعا قادام سالماعان. مەن بالا كەزىمنەن ولەڭمەن اۋەستەنبەدىم، ونىڭ ەسەسىنە ۇلكەن جازۋشى بولام دەگەن سەنىم بار، تەك دايىندىق جەتپەي جاتقانداي؛ بۇل كەزدە ءارقيلى سىن ماقالالار جازام، اباي تەكستولوگياسى تۋرالى ءبىرشاما دايەكتى زەرتتەۋ جاسادىم، ەشقايسىن ەشبىر گازەت قابىل كورمەگەن. وسىعان وراي ءبىزدىڭ كۋرستا ءابىش تانىمال قالامگەر ەسەبىندە، مەن – جازۋ اتاۋلىدان تىس، ءبىلىمدار ستۋدەنت ساناتىندامىن. ەكەۋىمىزدىڭ دە جاسىمىز ون جەتىدەن جاڭا اسقان، كوپ ۇزاماي ون سەگىزگە اياق باستىق، ءبىراق ءوزىمىزدى تىم ەرەسەك سانايمىز، ەڭ باستىسى – سەنىم مول، بۇگىنىمىز – كەلىستى، بولاشاعىمىز – عاجايىپ كورىنەدى. ءابىش ءوز ورتامىزداعى دارىبىنە قاراماستان، تىم بيازى، بەيبىت، سۇلەسوق، ال مەن كوكىرەكتەپ تۇراتىن بولسام كەرەك. مىنەزىمىز ۇيلەسپەيدى، ءبىراق سونشاما ءتۇسىنىستى تاتۋلىق بار. ەكەۋىمىز قىسقى سالقىن  كۇندەردە توڭازىپ تا قالادى ەكەنبىز، مۇندايدا الدەبىر اسحانادا بوي جىلىتامىز، سودان سوڭ ءابىشتىڭ جاتاعىنا باس سۇعامىز، بىزبەن كۋرستاس باقىت سەيتجانوۆ، تۇرعانباي دىلدابەكوۆ، ديداربەك رامادانوۆ، مارات نۇرعالييەۆ دەگەن، كەيىندە ءارقيلى تاعدىر، ءارقيلى جاعدايدا عۇمىر كەشكەن جاقسى جىگىتتەر بولدى. البەتتە، بار اڭگىمەمىز – ادەبيەت توڭىرەگىندە. قول بوس كۇندەردە مەن ءابىشتى كوبىنە كينوعا سۇيرەيمىن. قازپي-دە التىن دەيتىن، ناعاشى اپكەم بولدى، اكەدەن ەرتە ايرىلعان، بار جاعدايى ءبىزدىڭ شاڭىراقتان، ءابىشتى ايرىقشا جاقسى كورەتىن، قاشان بارساق تا، ازدى-كوپتى ءمازىرى دايىن، ءبىر جولى ماناعى جىگىتتەردىڭ ىشىندە تۇرعانبايمەن قوسا، ارنايى قوناققا شاقىرعانى بار.

العاشقى جىل، قايتكەندە اۋىلدى ساعىنامىز. كوكتەم تۋار-تۋماستا مەن اڭقام كەۋىپ، سارى-ارقانىڭ قىمىزىن ىزدەي باستادىم. بازارعا تۇسەدى-مىس، ءبىراق كوك سۋ بولادى ەكەن، ەڭ دۇرىسى – پانفيلوۆ پاركىندەگى جازعى رەستوران دەپ ەستىدىك. شىركىن، قىمىز-اي، دەيمىن مەن. قىمىز دەگەن نە، شۇباتتى ايتساڭشى، دەيدى ءابىش. شۇبات دەگەن – تۇيەنىڭ اشىتىلعان ءسۇتى، ءبىزدىڭ اۋىلدا سيرەك تە بولسا ۇشىراساتىن، تۇيە-قىمىز دەيدى، ءداپ وسىعان جۋىق، سۇيقىلتىم سىيىر-قىمىز دەگەن دە بار، امالسىزدان شىققان، ناعىز قىمىزدىڭ ءجونى بولەك قوي، دەيمىن مەن. شۇباتپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، دەيدى ءابىش. ادەتتە ەشقاشان داۋلاسىپ كورگەن ەمەسپىز، بۇل جولى دا اركىم ءوز پىكىرىندە. ەكەۋىمىز دە وڭ ەكەنبىز. سارى-ارقانىڭ قىمىزى ايرىقشا، ال ماڭعىستاۋداعى قىمىز، البەتتە، جەردىڭ شوبىنە بايلانىستى سۇيقىلداۋ كەلەدى ەكەن، وسىعان كەرىسىنشە، سارى–ارقانىڭ شۇباتى – كوپىرشىگى مول، اشقىلتىم ءتارىزدى؛ ال كەيىندە ءناسىپ بولدى، ماڭعىستاۋدىڭ شۇباتى كورەر كوزگە عاجايىپ، اپپاق بال سياقتى ءۇيىرىلىپ تۇرادى، دەنگە – ساۋلىق، تانگە – قۋات. البەتتە، قازاقتىڭ قىمىزى دا، شۇباتى دا الەمدە تەڭدەسى جوق سۋسىن، ءارى تاماق. اقىرى ءبىر كۇنى پاركتەگى جازدىق رەستورانعا قىمىز ءتۇسىپتى دەگەن حابار جەتتى. جەكسەنبى بولسا كەرەك، ءابىش، باقىت، تۇرعانباي تورتەۋىمىز تۋرا اتتاندىق. راس ەكەن. اس العامىز جوق، قالاۋىمىزشا قىمىز كەلتىردىك. قىردا ءوسىپ، قىمىزعا ۇيرەنگەن كىسىنىڭ دام-تۇيسىگى كىرپياز، قاتەسىز بولسا كەرەك، مەن بار مۇراتىم ورنىنا كەلگەندەي، راقاتتانا، سىزدىقتاي سوراپتاپ وتىرمىن، ءابىش ماعان سىناي، جىميا قاراپ قويادى، كەلەر مەزەتتە: «جاقسى قىمىز ەكەن»، – دەدى، ارينە، شۇباتىنا جەتپەيدى، مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن ايتقانى. «سارى-ارقانىڭ قىمىزىنان تومەن، – دەدىم. – ايتكەنمەن، ءتاپ-تاۋىر، الدانىشقا جارايدى». تورتەۋىمىزگە ءتورت گرافين قۇيعىزعان ەدىم، سوزا تارتىپ، تاۋىسا الماي، ءبىرتالاي وتىردىق. شىندىعىندا، ءتورت شيشانىڭ ەكەۋىن مەن ىشسەم كەرەك، اقىرى ماسايماساق تا، تىم كوڭىلدى جاعدايدا ستول باسىنان كوتەرىلدىك. ول كەزدە ارنايى ەستراداسىنان سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى ءارقيلى كونسەرت، ءتىپتى، اتاۋلى وپەرالاردىڭ تۇتاس ءبىر بولىمدەرى قويىلاتىن پارك ىشىندە تىنىستادىق، الدە شەتەلدىك كينوفيلمدەرگە باردىق، بالكىم، ادەبيەت توڭىرەگىندەگى تاۋسىلماس اڭگىمەمەن سايادا وتىردىق – ناقتى ەسىمدە جوق.

تىم ۇزاق كورىنگەن العاشقى كۋرس تا وتكەرىلدى. ءابىش ەكەۋىمىز جازعى سەسسيانى دەكاننىڭ رۇقساتى بويىنشا، مەزگىلىنەن بۇرىن تاپسىرىپ، ماي ايىنىڭ سوڭىنا تامان ءوز اۋىلدارىمىزعا قايتتىق. ەكى قيىردان ەكى-ۇش رەت حات الماستىق. جازدىق دەمالىس وتكەرىلىپ بىتپەي-اق، كەيىنگى جىلداردا، ءتىپتى، وقۋ بىتە سالىسىمەن ايدايتىن، مىندەتتى اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىستارى بار. ادەتتە «تىڭ ولكەسىنە» جىبەرەدى. بارماي، بوي تاسالاپ قالعان ستۋدەنت جاتاقحانادان نەمەسە ستيپەنديادان ايرىلادى، ەكەۋىنەن بىردەي قاعىلۋى دا مۇمكىن. اۋىلعا كەتەردە دەكاناتتان سۇراعانبىز، مەزگىلدى مەجە – يۋل ايىنىڭ سوڭىنا قاراي، ەكەۋىمىز ەكى جاقتان كەلىپ جەتتىك. سويتسەك، ەمتيحاننىڭ اقىرعى كۇندەرىندە اۋەلگى مەرزىم قىسقارىپ، وسى ايدىڭ ون بەسىندە بۇتكىل ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى اقمولا وبلىسىنا ارنايى تاۋار ەشەلونىمەن، ەكى-ۇش لەك بولىپ اتتانىپ كەتىپتى. دەكانات بىزگە كەشىكتىڭدەر دەپ كىنا قويا المادى. فاكۋلتەتتىڭ بارعان جەرى ناقتى بەلگىلى، ارتىنان وزدەرىڭ قۋىپ جەتىڭدەر دەگەن. مىناۋسى ءتىپتى قيىن بولدى. ءسويتىپ، ءارى-سارى، ابدىراپ تۇرعاندا، ىبىرايىم اعاي مامانوۆ كەزدەسە كەتكەنى. باياعى جەتىسۋدان ايگىلى، 1899 جىلى جاڭا ۇلگىدەگى «مامانيا» مەكتەبىن اشقان، 1914 جىلى رومانعا بايگە جاريالاعان اتاقتى الپاۋىت مامان – تۇرىسبەك، ەسەنعۇل ۇرپاعى. ەڭسەگەي بويلى، تولىقشا كەلگەن، سالماقتى، سابىرلى كىسى ەدى. وتكەن ەكى سەمەستر بويى «قازىرگى قازاق ءتىلى» پانىنەن ءدارىس بەرگەن. «سەندەر قايدان جۇرسىڭدەر؟» – دەدى ءبىزدى كورگەندە قۋانىپ كەتىپ. سولاي دا سولاي. «ءتىپتى جاقسى بولىپتى...» سويتسەك، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ  وقۋ پروگرامماسى بويىنشا، وسى جازدا ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنىڭ ءبىر توبى فولكلور-تىل تانۋ ەكسپەديسياسىنا بارۋعا ءتيىس ەكەن. دەكاناتتىڭ سالاقتىعى ما، باسقاداي جاۋاپسىزدىق پا، بۇل شاراعا مىندەتتى ىبىرايىم اعاي ۋاقتىلى حابارلانباعان، ەندى يەن قالعان ۋنيۆەرسيتەتتەن كەزدەيسوق ستۋدەنتتەر تابۋ ءۇشىن كەلگەن بەتى ەكەن.

سونىمەن، ءابىش ەكەۋىمىز، ويلاماعان جەردە، ءوز تۇرعىمىزدان قاراعاندا، اسا ماڭىزدى عىلىمي ەكسپەديسيانىڭ مۇشەلەرى بولدىق تا شىقتىق. ىبىرايىم اعاي سول كۇنى مە، الدە بۇرىن، نەمەسە كەيىن بە، تاعى ءۇش ستۋدەنت تاپقان ەكەن. ەكى قىز جانە بىزدەن جوعارى كۋرستا وقيتىن، كەيىندە بەلگىلى اقىن ەسلام زىكىبايەۆ. بۇلار جامبىل وبلىسىنا ءبولىندى. ءابىش ەكەۋىمىز – وڭتۇستىك قازاقستانعا. ءسويتىپ، ارادا كۇن وزباي، اتتانىپ كەتتىك. جەتەكشىمىز بىرەر اپتادان سوڭ سارى-اعاش كۋرورتىنا بارىپ جاتپاق، كەيىنىرەك، سوڭعى ءبىر كۇندەرى ارنايى بۇرىلىپ، اۋەلگى ەسەبىمىزدى تاپسىرۋ كەرەك.

ەڭ اۋەلى تۇركستانعا كەلىپ تۇستىك. باعزى ءبىر زاماندا قازاق استاناسى بولعان قاسيەتتى تۇركستان. ول كەزدە ءبىزدىڭ تاريحي بىلىگىمىز تاپشى، ەڭ نەگىزگى نىسانامىز – ازىرەت-سۇلتان – حوجا-احمەت ياساۋي كۇمبەزى. كەشكىلىكتە قالا ورتالىعىنداعى مەيمانحاناعا كەلىپ ورنالاستىق. شاتىرلى، جالعىزقابات، ۇزىنشاق ءۇي ەكەن. ونشاقتى عانا نومەرى بولسا كەرەك. بىزگە ەكى كىسىلىك، جايلى، كەڭ بولمە ءتيدى. قىزمەت كورسەتۋشىلەر – وزبەك، قازاعى ارالاس ايەل، ەركەك، ءتۇر تۇلعاسى جۇپىنى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا سىپايى. ءبارىنىڭ دە ءتىلى قازاقشا. شاي العىزىپ ىشتىك قوي دەيمىن. بىردەن بايقالعانى – راديو وزبەكشە سايراپ تۇر. سوڭعى حابارلار جانە قۇلاعىمىزعا توساڭ ەستىلگەن ءارقيلى، شۋىلداق ءان. ول كەزدەگى تۇركستاننىڭ وزگەشە جاعدايىن ەرتەڭىنە، كوشەگە شىققاندا اڭدادىق. حالقى ارالاس ەكەن، ءبىراق الا تاقيالار كوبىرەك. بازار قايدا دەپ سۇراستىق. تىم تاقاۋ، بىرەر ورامنان كەيىن. بىزگە بازاردىڭ ءوزى ەمەس، وندا ۇشىراسۋعا ءتيىس ۇلكەن كىسىلەر كەرەك. الايدا، بۇل ارادا قازاق از، وزبەك شالدارى باسىم ەكەن. كوبىنە سورەسىز، تىقىر جەرگە ۇيىلگەن الا قاربىز بەن ساپ-سارى، كوگىلجىم، تورلاما كەيىپتى، سوپاقشا، ۇلكەن قاۋىندارىن ساۋدالاپ وتىر. كوزىمىز تارتقانىمەن، اۋەلى ءوزىمىزدىڭ ءبىرلى-جار اقساقال، قاراساقال كىسىلەرىمىزبەن تىلدەستىك. جارتىمدى اڭگىمە شىقپادى، ونىڭ ەسەسىنە جاسامىس ءبىر كىسى تۋرا جول سىلتەگەن. ىرگەدەگى شورناق دەيتىن اۋىلدا ابدىرەيىم دەگەن قاريا بار، اقىن، ءبىلىمدار كىسى، ءسوز قۋىپ جۇرسەڭدەر، تۇگەلىن سودان تاباسىڭدار، دەگەن. اقىن بولسا، اقساقال بولسا، ودان ارتىق نە كەرەك. ءجون-جوباسىن ايقىنداعان سوڭ، ەرتەڭ شىقپاق بولدىق. تاقاۋ ءبىر تۇستا ازىرەت-سۇلتاننىڭ كوك كۇمبەزى كۇڭىرەنىپ تۇر. بۇل كەزدە كۇن قاق توبەگە كوتەرىلگەن، قاپىرىق ىستىق، ءارى شولدەپ بارامىز. مەيمانحاناعا قايتۋعا تۋرا كەلگەن. ءابىش ۇلكەن ءبىر سارى قاۋىن تاڭداپ الدى. مۇندا جەمىس اتاۋلى الماتىمەن سالىستىرعاندا، تىم ارزان ەكەن. ات باسىنداي قاۋىنىمىز نەبارى ءۇش سومعا ءتۇستى. ساۋدالاسپادىق. بالكىم، ەكى سومعا بەرەر ەدى. كوپ ۇزاماي ون ەسە ۇساقتاعان، انىعى – قىمباتتاعان اقشا عوي، ءۇش سومىمىز وتىز تيىنعا تەڭ. شىن نارقىن سودان ءبىلىڭىز. مەيمانحاناعا ورالىپ، راقاتتانا وتىرىپ قاۋىنىمىزدى جەپ، ءشول قانىپ، ءارى توعايىپ العاننان سوڭ بوگەلمەي، كوك كۇمبەزگە تارتتىق.

العان اسەر، تولقىعان كوڭىل جايىن تاپتىشتەمەي-اق قويايىن. وتكەن داڭقتى، سالتاناتتى تاريحىمىزدىڭ بۇگىنگە جەتكەن ءبىر كولەڭكەسى. ازىرەت-سۇلتاننىڭ تاقاۋ توڭىرەگى، تىزەدەن دەپ ايتپايىن، توبىقتان اساتىن، مايلاقى، ۇساق، سارى توپىراق، اياق باسقان سايىن كۇرپ ەتىپ، كوتەرىلەدى، ءدال ىرگەدە، وق شالىم جەردە ومىرايا قۇلاعان شاعىن كۇمبەز، ودان بەرىدە – مۇجىلعان، توزعان، ءارقيلى توقال قابىرعالار جۇرناعى، كەۋدەسى بيىك اسپاني ازىرەت-سۇلتاننىڭ ءوزى جات جۇرت، ەلسىز يەندە جەتىم قالعانداي، مۇڭدى، زارلى كورىندى. اسەم ورنەكتى، كوگىلدىر قابىرعالاردى جاعالاپ، وڭدى-سولدى اينالىپ، ءبىرتالاي جۇردىك. كەيىندە ءابىشتىڭ الدەقالاي جازعانى بار. ءبىز توتەلەي كەلگەن تاراپتان باسقا، قاراما-قارسى تۇس ءبىرشاما تازارتىلىپ، سوقپاق ارشىلعان ەكەن. شاڭ قاۋىپ، توپىراق جالداپ جەتكەن جولىمىز ەڭسەلى، ەلبىر بولسا، قايتارداعى اشىق جولىمىز باسقاشا، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ، مۇڭ ارقالاپ شىقتىق.

ەرتەڭىنە شورناققا جەتتىك. سۇراستىرىپ، ىزدەگەن ءۇيىمىزدى وڭاي تاپتىق. ءۇش بولمەلى توقال تام، ەسكىرىپ مۇجىلگەن الاسا دۋال، ىشكى ىرگەدە سۋارمالى، قۋاڭ جەردە شاعىن قاۋىندىق. ابدىرەيىم اقساقال – جاسى الپىستان اسقان، شوقشا ساقال، سارعىش ءوڭ، يمان ءجۇزدى قارت ەكەن. ارنايى ىزدەپ كەلگەن بالالاردى قۇرمەتپەن قابىل الدى. اۋەلگى شاي ۇستىندە-اق كول كوسىر اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلعان. اقساقالدىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن جاتتىق. قانشاما حيكايا، ولەڭ-جىر، قيسسا داستاندار. ءبىراز ءسوزىمدى اكادەمياعا تاپسىردىم، دەدى اقساقال. تاپسىرماعان نۇسقالاردىڭ ىشىنەن اقتابان-شۇبىرىندى زامانعا قاتىستى ايگىلى «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» تولعاۋىن جازىپ الدىق. ءبىرشاما ۇزاق جىر. توبىقتى توپىش اقىننىڭ ءسوزى دەپ ەدى. مەن كەيىنىرەك، ءۇشىنشى، الدە ءتورتىنشى كۋرستا جاڭادان كوشىرىپ، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ اتىمىزدان عىلىم اكادەمياسىنا وتكىزگەن ەدىم. ارنايى زەرتتەگەن ەمەسپىن. سونىمەن قاتار، ابدىرەيىم بايتۇرسىن ۇلى «الپامىس» جىرىنىڭ جاڭا ءبىر نۇسقاسىن اراب جازۋىمەن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ادەبيەت ينستيتۋتىنا تاپسىرعان ەكەن. بىزگە كەيبىر شۋماقتارىن جاتقا ايتىپ وتىردى. ءبىراق بۇل – الپامىستىڭ اقىرى ەمەس، دەدى. كەلەسى حيكايالار باتىردىڭ ۇرپاقتارىمەن جالعاسادى. مەن بۇدان قىرىق جىل بۇرىن، كىشى ءجۇز اكىمگەرەي اقىننىڭ الدەبىر جيىن-تويدا ەكى كۇن قاتارىنان جىرلاعانىن ەستىپ، كەيىن الدىنا بارىپ، قايىرا پىسىقتاپ، ۇيرەنگەن ەدىم، ەندى كوپ جەرى جادىمنان شىعىپ كەتىپتى، وسى قىسقا قاراي، الاڭسىز، قاپتال وتىرسام، بەس-التى ايدا تۇگەندەپ شىعار ەدىم، دەگەن. اراسىندا بىرەر شۋماق ۇزىگى، جەكەلەگەن كورىنىستەرى بار، باستان-اياق قارا سوزبەن بايانداپ بەردى. بۇل داستاندا الپامىس ۇرپاقتارى اعايىنداس وزبەكتەرمەن وداقتاسىپ، ءپىل مىنگەن موعول اسكەرىنە قارسى سوعىسادى، جاۋىن جەڭىپ، وزبەكتەردى بار پالەدەن امان الىپ قالادى. كەيىندە مەن بۇل وزگەشە مايدان – ۇلى موعۇل يمپەرياسىنىڭ داۋىرلەگەن زامانى، شاح-جاحان پاديشاحتىڭ تۇسىندا مۇراگەر پاتشازادا اۋرەنگزاب پەن بۇحار حاندىعىنىڭ اراسىنداعى الماعايىپ سوعىس، اعايىنداس جۇرتقا كومەككە ءجۇز مىڭ اسكەر اتتاندىرعان سالقام جاڭگىردىڭ بالح جورىعى ەكەنىن ايقىنداعان ەدىم. ول كەزدە، ارينە، وزگەشە جىردىڭ تەرەڭنەن تارتقان تاريحي نەگىزدەرى تۋرالى بايلام جوق، ءبىراق وزگەشە ەپوس تۋرالى دەرەك بەرە كەتۋ پارىز سياقتى كورىنگەن. تۇركستانعا قايتىپ ورالعاننان سوڭ ءابىش ەكەۋىمىز ەكى بۇرىشتا جازۋعا وتىردىق. ءابىش كەڭىنەن تولعانىپ، تۇركستان، ازىرەت-سۇلتاننان باستاپ جازۋعا كىرىسكەندە، مەن نەبارى ءۇش بەتتىك، حابارلاما سىپاتتى ماقالانى ءتامامداپ قويعان ەدىم. سوڭىنا ءابىشتىڭ ءاتى-جونىن، سودان سوڭ ءوزىمدى تىركەپ، الدىنا تارتتىم. ءابىش جۇمىسىن تەجەدى دە، جەدەل شولىپ شىقتى. سودان سوڭ ريزاشىلىقپەن كۇلىپ، تاماشا جازىپسىڭ، دەگەن. مەن تىم ارىعا كەتىپ قالىپپىن، وسىلاي بولعانى ءجون، دەدى دە، ءوزىنىڭ اتىن سىزدى. جالعىز شاپقانىڭ ءجون، دەگەن. ادەبيەت تاريحىمەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ، سەنىڭ قولايىڭ، دەگەن. مەن ايتتىم، بۇل – مەن اشقان جاڭالىق ەمەس، جىردىڭ جاڭا نۇسقاسىن ەكەۋىمىز بىرگە تاپتىق، ەگەر ماقالانى سەن جازساڭ، مەنىڭ اتىم قالىپ قويۋ كەرەك پە، كىم تاڭبالاسا دا، ەكەۋىمىزگە ورتاق جاعدايات، دەدىم. ايتپەسە جىبەرىپ قاجەتى جوق، دەدىم. ءابىش ماعان قادالا قاراپ ازعانا وتىردى دا، ءوزىنىڭ ەسىم-سويىن مەنەن كەيىن تىركەپ جازدى. مەن سول ارادا ماقالانى قايىرا، تازالاي كوشىرىپ شىقتىم. سول كۇنى پوشتاعا بارىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جولدادىق. بۇل ماقالا جاز ءوتىپ، كۇز ءوتىپ، قىس تۇسكەن سوڭ، ءوزىمىز دە ۇمىتۋعا جاقىنداعان شاقتا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ جاڭا جىلدىق، العاشقى سانىندا جارياعا جەتكەن ەدى. سول بەتى، اياق استى قالۋى دا مۇمكىن ەكەن، كەيىندە بىلگەنىمىزدەي، گازەتتىڭ بەلدى قىزمەتكەرى، زەردەلى ادەبيەتشى، ول دا تۇركستاندىق راحمانقۇل بەردىبايەۆتىڭ قولىنا ءتۇسىپتى. مۇنداي ماقالا ءابىش ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جاعداي، ال مەنىڭ ەسىمىم باسپاسوزگە شىققان ەڭ العاشقى كورىنىس، ون سەگىز جاستا جازىلعان، جۇرت الدىنا جەتكەن العاشقى ەڭبەگىم بولدى؛ كەڭ جولدى، ۇزىنشاق بلوكنوتتىڭ ءۇش بەتىن كولدەنەڭدەي تولتىرعان، قارالاي، شىن مانىسىندە ىزىنشە، تازالاي كوشىرگەندە ەشقانداي وزگەرىسكە تۇسپەگەن قولجازبا نۇسقاسى مەنىڭ الماتىداعى ارحيۆىمدە، العاشقى اڭگىمەلەر، العاشقى ادەبي ماقالالار قاتارىندا ساقتالىپ تۇر. ەڭ سوڭعى ورامىندا ءابىشتىڭ قولى، قارا قارىنداشپەن جازىلعان، بۇل جاعداياتقا عىلىم اكادەمياسى نازار اۋدارۋعا ءتيىس دەگەن سويلەم بار.

ابدىرەيىم اقساقالمەن ءۇش كۇن، ءۇش تۇندىك كەلەلى كەڭەستەن سوڭ بار ءىسىمىز بايسال تارتقان. وسىنداي جاڭالىق اشتىق دەگەن بالالىق ماسات، ازىرەت-سۇلتاندى، تۇركستاندى كوردىك، جاڭا جەر، ەلىمىزدىڭ ءبىر پۇشپاعىن تانىدىق دەگەن مەرەيلى كوڭىل. توپىراعى كيەلى تۇركستاندا تاعى بوگەلدىك. قيمايمىز. اۋەلگى كەزەكتە سىر-داريانىڭ جاعاسىنا شىقتىق. مەن ءۇشىن ەس بىلگەننەن اڭىز ەدى. ءبىزدىڭ جۇرتتا مەيلىنشە تازا، ءمولدىر سۋدى «سىردىڭ سۋىنداي» دەپ اسپەتتەر ەدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءبىر كىتابىندا الدەنەندەي سىرقاتقا ۇشىراعان سۇلۋدىڭ اۋىر حالدە سىردىڭ سۋىن ءىشىپ ولسەم دەگەن تىلەگى بولادى، اقىرى، تۇستىكتەگى توركىنىنە جەتكەرىلىپ، سىردىڭ سۋىن ىشكەننەن سوڭ قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەتىنى بار. سىردىڭ بويى نەشەمە عاسىر بويى قازاق حالقىنىڭ ۇستىن-تىرەگى، قۇتتى مەكەنى بولدى. جازدا ارقاعا جايلاۋعا شىقسا، قىستا كوبىنە-كوپ ۇيىقتى، تىزبە توعاي، قالىڭ قامىستى سىر بويىنا جەتىپ پانالايتىن. ارقاداعى، باتىس پەن شىعىستاعى قالىڭ قازاقتىڭ سىر بويىنان الىستاپ كەتۋى – حVءىى عاسىردىڭ باسىنان، الايدا، ۇلى داريانىڭ ەرتەگىلىك ارمان ءبىتىمى كوكەيدەن كەتپەگەن. شىركىن سىر-داريا!.. سىردىڭ سۋىنداي ءمولدىر، تازا... سول سىردىڭ جاعاسىندا تۇرمىز. ءۇيىرىلىپ اققان، ايدىندى، مول سۋدىڭ ءتۇسى – لايساڭ سارعىش ەكەن. ول كەزدە كەيىنگى قاجەتتى، قاجەتسىز بوگەندەر سالىنباعان. سىردىڭ سۋى – بۇدان مىڭ جىل بۇرىنعى تابيعي قالپىندا. ساپ-سارى. جانە بىلعانباعان، تاپ-تازا. مەن حالقىمنىڭ جادىنا قايران قالدىم. ابىشكە ايتتىم. وسى وتكەن قىستا عانا فولكلوردىڭ تولىق كۋرسىن ءتامامدادىق قوي. ەسكىلىكتى قانشاما ادەبيەتتى ۇڭىلە زەرتتەگەم. ءبارى دە تابيعي، ءبارى دە تاماشا. سۇلۋ سىردىڭ جاعاسىندا تۇرىپ، ءزامزام سۋىن الاقانعا تولتىرا ىشتىك. قايران سىردىڭ سۋى!..

ءبىز تۇركستاندا جانە ءۇش كۇن بولدىق. بازاردى تورۋىلدادىق، كوشە كەزدىك، ءبىراق ايتارلىقتاي شەجىرە قارت ۇشىراسپادى. الايدا، باراقات تىنىم تاپقان ەدىك. اقىرى، جۇمىسىمىز ونبەگەننەن ەمەس، مەجەلى ۋاقىتىمىز جەتكەننەن سوڭ، قاسيەتتى تۇركستانمەن قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى. پويىزعا وتىرىپ، شاۋىلدىرگە تارتتىق – بۇگىندە وتىرار اۋدانى. تيەسىلى، تەمىر دەيتىن ستانساعا تۇستىك. ءبىز جەر جاعدايىن بىلمەگەندىكتەن، ۋاقىتىمىزدى تەرىس ەسەپتەپپىز. كەش باتۋعا تاقاعان، الاكولەڭكە، اۋدان ورتالىعى ءشاۋىلدىر ءبىرشاما جەر. امال جوق، قازاق جونىمەن قونالقا ىزدەدىك. شەتكەرى ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا قارتاڭ ايەل وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى ەستىگەن سوڭ، ىركىلمەي، ىشكە شاقىردى. تۇرمىسى تىم جاداۋ. ون ەكى-ون ءۇش جاستارداعى، جەتە-قابىل ۇلى مەن قىزى بار. شاي قايناتىپ، داستارقان جايدى. ءمازىرى جوققا جاقىن. بىرنەشە ۇزىك، قاتقان تابا نان. قىسالاڭ جاعدايىن ايتىپ، جىك-جاپار بولىپ وتىر. بىزگە تاماق ەمەس، ءبىر كۇندىك تۇنەمە باسپانا كەرەك. مۇمكىندىگىنشە ريزالىعىمىزدى بىلدىردىك. ايتكەنمەن، مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم تىم جابىرقاۋ ەدى. جەسىر كەمپىردىڭ جالباعاي تۇرمىسىنا عانا ەمەس. تۇركىستانداعى، تىرشىلىگى ءتاۋىر سانالاتىن اقساقالدىڭ ءۇيىن كوردىك. كوڭىلى كول ەكەن، بىزگە تىم قۇرسا توقتى سويىپ بەرە الماعانىنا اجەپتاۋىر قورعالاقتاعان. قاۋىن جەدىك، كوجە ىشتىك، قارنىمىز اشقان جوق. بۇل دا ءتاۋبالىق. شورناق اۋىلى، ونىڭ تاقاۋ توڭىرەگىن ارالاپ جۇرگەندە جالپى جۇرتتىڭ تىم اۋىر احۋال، كەمباعال تۇرمىس-جايىن اڭدادىق. ءتىپتى، الدەبىر تاقىر توبەشىك باسىندا «اۋليەنىڭ مولاسىن» كۇزەتىپ وتىرعان، ەتەكتەگى جەركەپەدە تۇراتىن جەتىم شالدىڭ جاعدايىن كورگەندە جۇرەك شىمىرلاپ، كوڭىل بۇزىلعان. ەندى مىناۋ سورلى كەمپىر. بىزگە تىم قۇرسا بىلامىق جاساپ بەرە الماعانىنا قىسىلىپ وتىر. جالعىز بۇل ەمەس، جارىم قازاق وسىلاي، قورلىق، كەمدىكتە عۇمىر كەشىپ جاتىر. ويعا بەرىلدىم بە، قاجەت تاپپادىم با، سوزگە ارالاسقام جوق. ونىڭ ەسەسىنە ءابىش كەمپىر بايعۇسپەن كادىمگىدەي اڭگىمەلەسە باستادى. كەمپىر ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرى، وتباسىنىڭ ءارقيلى قيىندىققا ۇشىراعان كەبى، شالىنىڭ قالاي ولگەنى، الدەبىر قايىرسىز اعايىندار تۋرالى ايتىپ جاتىر. قيىن تاعدىر. جەتىمدى تۇرمىس، ادەپكى تىرشىلىك جولىنداعى مەحنات. ايتسە دە، مەن ونشا كوڭىل قويماعان حيكايا ابىشكە ايرىقشا اسەر ەتىپتى. كۇز ءوتىپ، قىسقا قاراي، سول وقيعالار نەگىزىندە اڭگىمە جازا باستاپ، ارتى كولەمدى پوۆەسكە اينالدى. ءبىرشاما ۇزاق وتىرىپ ەدى، اقىرى بىتپەي قالدى، كەيىن قايىرا ورالماسا كەرەك. ايتكەنمەن، بۇل – اقىن ءابىشتىڭ كوركەم پروزا سالاسىنداعى العاشقى تالپىنىسى بولاتىن.

ەرتەسىنە شاۋىلدىرگە جەتتىك. كەيىندە وتىرار اتانعان اۋدان ورتالىعى مەن وقىعان بارشاتاس اۋىلىنان دا شاعىن، جاداعاي، توقال تامدى، جۇپىنى قىستاق ەكەن. تەك ۇيلەرى ءبىزدىڭ جۇرتتاعىداي ۇيمە-جۇيمە، ۇباق-شۇباق ەمەس، الاڭ-دالاڭ، كەڭ كوشەلەر بويىنا سالىنعان. شاعىن مەيمانحاناسى بار ەكەن، جاقسى ورنالاستىق. تاعى ءبىر تۇستاعى اسحانادان تاماق ىشەمىز. العاشقى كۇنى اۋداندىق ورتا مەكتەپكە باردىق، مۇعالىمدەرىمەن اڭگىمەلەستىك. اڭعالدىعىمىز سونشاما، بالالاردىڭ ادەپكى سويلەۋ ءتىلىن بايىپتاۋ ءۇشىن ادەبيەت ساباقتارىنا سۇرانعان ەدىك. ديرەكتوردان رۇقسات الۋ كەرەك ەكەن. ارينە، سىپايى تۇردە كەرى قايىردى. بۇدان سوڭ ءاۋىل-ۇي ارالاۋعا كىرىسكەن ەدىك. ەسكىلىكتى سوزگە جەتىك قاريالار ءجونىن سۇراستىرامىز. «ايتباي اقساقال بار، – دەدى بىرەۋ. – ءومىرزاق دەيتىن بالاسى ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى، مۇمكىن، بىلەتىن دە شىعارسىڭدار». بىلەدى ەكەنبىز. بىزدەن شاماسى ەكى-ۇش كۋرس جوعارى، سۇلۋ، سەرى جىگىت. فاكۋلتەتتىڭ الدەبىر جيىنىندا دومبىرامەن ءان سالعانى بار. كەلىستىرىپ، كەربەز ايتادى ەكەن. كەيىندە بەلگىلى ءتىل مامانى، اكادەميك. ايتباي اقساقال باقۋاتتى تۇرادى ەكەن، اۋلاسى كەڭىنەن قورشالعان، ءۇي-جاي، قورا-قوپسىسى دا جاراسىمدى. ارسالاڭ قاعىپ جەتىپ باردىق. اقساقال ەسكى قازاق جونىمەن اق دابى كويلەك، اۋى تۇسىڭكى كەڭ دامبال كيگەن ەكەن، ساقالدى، كورىكتى، اپپاق شال. بايىپپەن، ءبىراق حوش كورىپ قارسى الدى. اق كيمەشەكتى شەشەي بىردەن داستارقان جايعان، ءسۇتتى، قويۋ شاي، شىرايلى قىزىل باۋىرساق. ءبىز ءوز ءجونىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. ءومىرزاقتى بىلەمىز، جوعارعى كۋرستا، ەتەنە تانىستىعىمىز جوق، ءبىراق ۋنيۆەرسيتەتتەگى كورنەكتى جىگىت، ادەمى داۋىسى بار، قىزدارعا دا ءوتىمدى دەپ قالجىڭداپ قويدىق. اقساقال كەڭكىلدەپ كۇلدى. شەشەي ريزاشىلىقپەن جىميدى. ايتەكەڭ بىزگە بارلاي قاراپ، ءارقايسىمىزدىڭ ءاتى-جون، اۋىل-ايماعىمىز تۋرالى ماعلۇمات الدى. سۋىرتپاقتاپ، ەسكىلىكتى ءسوز ءجونىن سۇراپ ەدىك. «ە-ە، كوپ قوي، قايسى ءبىرىن تۇگەسەرسىڭ...» – دەدى تاكاپپار كەيىپتە. مەن جاقسى بىلەتىن ەدىم، وسى انادا عانا، اۋىلعا بارعاندا وتكەنگە جەتىك ەكى-ۇش شالمەن سويلەسكەم. بۇرىنعى ءبىر اڭگىمەلەرىن، بەلگىلى، بەلگىسىز اقىندار ولەڭدەرىن جازىپ الماق بولعام. كەشكىلىكتە، قوناقتا تالاي رەت تولعانعان جىرلار. ەندى ارناپ بارىپ، ەمىنە سۇراپ تۇرعاندا، بىردەن سەكەم الىپ، اۋىز اشپاي قويدى. ال ىنتىق دەگەن اقساقال: «ول پالەنى قايتەسىڭ!..» –- دەپ، توڭتورىس قالىپ تانىتقان. ايتباي اقساقالدىڭ تارتىنشاقتاۋىن دا وسى ورايدا باعالادىم. قاجەتتى سوزدەرى بولسا، كوزى اشىق بالاسى جازىپ الار دەپ ويلاعان ەدىم. ەندى قولقالاپ سۇرامادىق. قايتكەندە دە بىزبەن اشىلا سويلەسپەگەن اقساقالعا رەنىش جوق ەدى. شايعا قانىپ، باۋىرساققا تويىپ، ريزا، حوش ايتىستىق. كەيىندە بىلدىك، ايتباي اقساقال – جارياسى جەتپەسە دە، اقىندىعى بار، ەسكىلىككە قانىق كىسى ەكەن. ءتارىزى، ءتىلىن تابا المادىق. بىزگە قاجەتتى ءبىراز ءسوز ىشىندە قالعانىن ءبىلىپ تۇرمىز. قايىرا بارساق، تاعى دا شاي دامەتكەندەي بولامىز دەپ، سول بەتى كەتتىك. ءشاۋىلدىر حالقى مەيمانداس، ەرتەڭىنە، الدە ارعى كۇنى الدەبىر تويعا شاقىرىلىپ، ەڭ قۇرمەتتى قوناقتارمەن بىرگە تورگى ۇيدە وتىردىق. ىلگەرىندى-كەيىندى تورت-بەس كۇن ىشىندە ۇلكەن-كىشى ءبىراز جۇرتپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك، تۇركستان-شورناقتاعى جاڭا ءبىر قازىناعا ۇشىراسا قويمادىق. ول كەزدە ارىستان-بابتى بىلمەيمىز، ايگىلى وتىرار قامالى تۋرالى دا تۇسىنىگىمىز جوق ەكەن، جەرگىلىكتى كىسىلەر ارناپ ايتپادى، ەكەۋىنە دە، اسىرەسە وتىرار-توبەگە شاڭ كەشىپ، جاياۋلاپ بولسا دا باراتىن ەدىك، ءداپ سول جولى ءناسىپ بولمادى.

ءبىزدىڭ وزىمىزشە فولكلورلىق-تىلتانۋ ەكسپەديسياسى اتاعان ۇلانعايىر جورىعىمىزدىڭ سوڭعى نىسانا جانە ءتۇيىندى شەگى – سارى-اعاش  اۋدانى بولاتىن. مۇندا، اتاۋلى كۋرورتتا جاتقان جەتەكشىمىز ىبىرايىم اعاي الماتىداعى قالپىنان وڭەيىپ، جاقسى تىنىعىپ قالعان ەكەن. جادىراي قۋاندى. ۇستىنە مول پىشىلگەن، ادەمى كوك-الا حالات كيگەن، دالىزدە ۇشىراسىپ ەدىك، ءبىزدى سىرتقا، كولەڭكەگە الىپ شىعىپ، ازعانا اڭگىمەلەستىك. ساپار ەسەبىن كەيىن، كۇزدە بەرەسىڭدەر عوي، ەندى وسى اۋدانداعى جۇمىستارىڭدى ىڭعايلاعان سوڭ، الماتىعا كەتە بەرىڭدەر، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى تىڭنان ورالىپ، وقۋ باستالعانشا كەمى ءبىر جارىم اي دەمالىس بار، اۋىلدارىڭا بارىپ قايتساڭدار دا بولادى، دەگەن. بايسالدى كىسى ەدى، اتا ناسىلىنەن جۇققان دارقاندىعى بار، ايرىقشا مادەنيەتتى، ءبىر جىل بويعى ءدارىس ۇستىندە مەيىربان، كەڭشىلىك قالپىنان تايماعان؛ ءقازىر ويلاپ تۇرسام، ەسكىنىڭ كوزى ەكەن.

بويىمىز بوساپ، سىرتقا شىققان سوڭ، سارى-اعاشتىڭ كۋرورت ايماعىن قاراپ شىقپاق بولدىق. ورتالىق ساناتوريي – جالعىزقابات، شاتىرلى، ۇزىنشاق قۇرىلىم، اسسا جيىرما شاقتى عانا بولمەسى بار. ىرگەدە شاعىن كولەمدى جانە ءبىر جاي تۇر – ەمحانا، لابوروتوريالار سياقتى. ءاپسى سول عانا. تاقاۋ ءبىر تۇستا – سىرتى تىكەلەي تىگىلگەن جىمداس تاقتايمەن قورشالعان، سىرتقى ەسىگى جوق، ياعني، مۇلدە اشىق، ۇلكەن شومىلعى دالاڭ بار ەكەن. اشىق توبەدە تىنىمسىز سۋ اققان قانشاما دۋش. جاي سۋ ەمەس، سارى-اعاشتىڭ ءدارۋلى، ىستىق اراسانى. اۋزىڭدى توسىپ، ىشۋگە بولادى، سابىن اپارىپ، كىر-قوڭىسىڭنان تازارۋعا بولادى، نەمەسە، قاجەتتى پروسەدۋرا ەسەبىندە، باسىڭنان تومەن سورعالاعان اراسان استىندا راقاتتانىپ تۇراسىڭ. بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ جاتىر. كەمى ون بەس، جيىرما كىسىمەن بىرگە تۇستىك. سىرتتان سىڭعىراعان كۇلكى، الدەبىر داۋىستار ەستىلەدى. تاقتاي كەرگىنىڭ ەكىنشى قاپتالى – ايەلدەرگە ارنالعان ەكەن. مىنە، وسىلاي، ەم ىزدەپ كەلگەن دەرتتى، دەرتسىز قانشاما جۇرت اراسان سۋىنا ەركىن، كۇنىنە نەشە مارتە شومىلماق. توقتاۋ، تەجەۋ دە، رەتتى جۇيە دە جوق. سويتسەك، اراسان باسىنداعى جالپىلاما، جابايى ەم ورنى وسى اشىق دۋش قانا ەمەس. كيىنىپ، سىرتقا شىققاننان سوڭ عانا اڭدادىق، اۋدەم جەردەگى جاتاعان بەتكەي بويى بۇرقىراعان بۋ، ىستىق سۋلى اسپان، شۇقاناقتار ەكەن. بەسەۋ، التاۋ، ودان دا كوبىرەك، الدەنەشە. سونىڭ ءارقايسىندا ەكىدەن-ۇشتەن شومىلىپ، جايلاسىپ جاتقان كىسىلەر كورىنەدى. وسىنداي شيپا بار دەپ ەستىپ، ءار تاراپ، قانشاما جەردەن كەلگەن ادامدار. ەشقانداي جولداما، باعدارلاما جوق. الايدا، بۇدان ءجۇز جىل، مىڭ جىل بۇرىنعىداي، جابايى جاعدايدا ەمدەلىپ، ءدارۋ، ءدات تاۋىپ جاتقان جۇرتتىڭ سانى ءبىرتالاي سياقتى. كەيىن سارى-اعاش اراسانى وڭالدى، قىزمەتى دە ءتاۋىر، ال سۋى عاجايىپ دەسەدى، مەن ءوزىم ورايى ءتۇسىپ، بارعان ەمەسپىن، اۋەلگى – 1958 جىلعى كورگەن قالىبىم وسىنداي ەدى.

ءبىز اۋدان ورتالىعىندا، كومسومولدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ۇيىندە جاتتىق. جاڭا ۇيلەنگەن جاس جىگىت ەكەن. كەلىنشەگى – بىزبەن ەكسپەديسياعا قاتارلاس شىققان قىزداردىڭ الدە اۋىلداسى، الدە جاقىن تۋىسى. قولداعى ادرەسىمىز ەمەس، ۇيىم مەكەمەسى جانە كومسومول باسشىسىنىڭ ءاتى-جونى بويىنشا، العاشقى كۇنى تاپقانبىز. مەيمانحاناعا جىبەرمەي، بىردەن-اق، داڭعىراعان، ءتورت بولمەلى ۇيىنە الىپ كەلدى. بىزدەن بەس-التى جاس قانا ۇلكەندىگى بار، كەڭقولتىق، مەيىربان جىگىت ەكەن. وكىنىشكە قاراي، ءاتى-جونى ەسىمدە قالماپتى. كەلىنشەگى ءبىز قۇرالپاس. بيازى، ءبىراق اشىق. كەشكىلىكتە مول داستارقان جايىلادى، ءارقيلى اڭگىمە ايتىسىپ، ءماز بولىپ وتىرامىز. قىزمەت ورايىمەن باسقا ءبىر اۋدان، بالكىم ىرگەلەس وبلىستان كەلگەن، ازىرشە مۇندا تامىر-تانىستارى جوق، ەڭ باستىسى – جاڭا قوسىلعان جاس جۇبايلارعا تۇرعىلاس، ماجىلىستەس سەرىكتەر كەرەك ەكەن. جالپى قازاقتان ءبىر ايىرما – كەشكىلىكتە داستارقانعا شاراپ قويىلادى. ءار جولى ارتىق، كەم ەمەس، ءبىر شيشا. قىزىلكۇرەڭ، ۇيىرىلگەن بال شاراپ. قىزۋى جاقسى، ونسىز دا كوتەرىڭكى كوڭىلدى شالقىتىپ جىبەرەدى. ءابىش ەكەۋىمىز ءۇشىن، بۇرىن ءدامىن تاتىپ كورسەك تە،  ادەپكى جاعدايداعى ىشىمدىك – مۇلدە توسىن جاعداي. كەيىن، قاتارلاس دوستار جازعى دەمالىس پەن ناۋقاندى قالاي وتكىزگەنى جايىندا ءازىل ولەڭ جازعان ءابىشتىڭ ماعان قاتىستى: «سارى-اعاشتا كوپ ءىشتى، – قالپانبەكتىڭ شارابىن»، – دەگەن سوزدەرى بار ەدى. «ءاۋ، قالپانبەگىڭ نە؟» – دەپ سۇرادىم. سونداعى ايگىلى شاراپ زاۆودىنىڭ اتى ەكەن. «اپتا بويى، ءار كەشتە ءبىر بوتەلكەدەن سوراپتاپ ىشكەندە، وسىنشاما ساپالى شاراپتىڭ قايدا جاسالعانىن دا سۇراپ بىلمەگەنسىڭ بە؟» – دەپ كۇلدى. شىندىعىندا، قايتالاپ ايتايىن، كۇنىگە ءبىر شيشا، ءتورت كىسىگە ورتاق. سونىمەن، جادىراي جازىلىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرامىز. تاڭەرتەڭىنە حاتشى دوسىمىز ءۇش اياقتى موتوسيكلىمەن ءبىزدى نە ماقتالى الاپقا، نە شالعاي اۋىلداردىڭ بىرىنە اپارىپ تاستايدى. ماقتالى اتىزداعى جۇمىس ايرىقشا اۋىر ەكەن. تەرمەشىلەر قاتارىندا ۇلكەندەردەن گورى مەكتەپ بالالارى كوبىرەك. ءبارى دە بەلدەرىنە قاپشىق بايلاپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن، شاقىرايعان كۇن استىندا تىنتىنەكتەپ جۇرمەك. بۇل جەردە قانداي ەسكىلىكتى اڭگىمە بولسىن. ءبىراق قاجەتتى شارا – ماقتاعا بايلانىستى كاسىپتىك سوزدەردى ايقىنداۋىمىز كەرەك. تەرىمدەگى الا-قۇلا جۇرتتان ەمەس، وزگەشە قىرماندا جيناستىرىلىپ جاتقان، تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ماقتا توڭىرەگىندە جۇرگەن كىسىلەردەن سۇراستىرىپ، بار قاجەتىمىزدى تۇگەندەدىك. اراسىندا ءبىر جولى قىزىل ماتاعا، سۇتكە ەزىلگەن اق بورمەن ەڭبەك ۇرانىن جازۋعا كومەكتەسكەنىمىز بار. كوبىرەك كوڭىلگە تۇيگەنىمىز – باتىسپەن، شىعىسپەن، ءتىپتى، بار تاراپتاعى استىق ناۋقانىمەن سالىستىرعاندا، تۇستىك وڭىردەگى ماقتا جيناۋ جۇمىستارىنىڭ ايرىقشا اۋىرلىعى، مۇنداعى كارى مەن جاستىڭ قۇلدىق جاعداي، اپتاپ پەن ازاپ استىنداعى ولەسى مەحناتى. بىرەر رەت بارعان شەتكى اۋىلداردان دا كوڭىل جۇباتارلىق ەشتەڭە كورمەدىك. ءبارىن دە ءوز باسىمىزدان وتكەرىپ، ءوز جەلكەمىزبەن كوتەرىپ جاتقانداي، شاراسىز احۋال. ايتەۋىر، مۇندا دا، اقىر تۇبىندە وڭعا بۇرىلۋى مۇمكىن ءومىر بار دەمەسەك. البەتتە، قارنىمىز اشقان جوق، ءشول قىسقان جوق. تۇستىك نەسىبەمىز – ورتاق اسحانادان، نەمەسە بارعان ۇيىمىزدەن. ەكەۋىمىز دە قاتتى كۇيزەلگەن ەدىك. كەشىنە ءبارى دە كومەسكى تارتپاق. قايتادان قوڭىرجاي بولمە، كەڭ داستارقان باسىندا تابىسامىز. قامسىز، قىزىق ساعاتتار. كۇندىزگى ءجۇرىسىمىزدىڭ ءوزى توتەنشە حيكايا بولىپ كورىنەدى. ءبىزدى سونشاما قۇرمەتپەن قارسىلاعان، مەيماندوس كوڭىلمەن، بار قاجەتىمىزدى كوتەرىپ العان ءمارت جىگىتىمىزدىڭ ءاتى-جونىن، بالكىم، ءابىش ەسىندە ساقتاعان شىعار، كەيىندە كەزدەسۋى دە ىقتيمال، ءوزىمىز دە وتكەندە، ءارقيلى جاعدايدا ۇشىراسىپ، تۇسىنىسكەن ءبىراز كىسىمەن جاڭادان كورىسىپ جۇردىك، الايدا، سارى-اعاشتا مەيماندوس كوڭىلىنە مەيلىنشە ريزا بولعان ابزال ازاماتپەن جولىم تۇيىسپەدى.

كەتۋگە ءبىر كۇن قالعاندا، ءداپ ىرگەدەگى تاشكەنت شاھارىنا بارىپ قايتتىق. بايتاق استانا. ءبىزدىڭ ورىس باسقان، قازاعى سەلكەۋ الماتى سياقتى ەمەس، الەمنىڭ ەكىنشى ءبىر قيىرىنداعى شەت جۇرت كەيىپتى، وزبەك رۋحى، شىعىستىق، ۇلتتىق سىپاتى انداعايلاپ تۇر. ارلى-بەرلى قاپتاعان الا تاقيا عانا ەمەس، قالانىڭ قاتىناس كولىكتەرىندەگى حابارلامالار، دۇكەندەر مەن مەكەمەلەر ماڭدايشاسىنداعى جارناما، كەز كەلگەن كوشەنىڭ قالتارىس بۇقپاسى مەن اشىق اسپان استىندا قازان كوتەرىپ، پالاۋ باسىپ جاتقان اسحانالار، ەڭ اياعى، كوشەدەگى ادامدارىنىڭ قادامدارىن نىق باسقان، ەركىن ءجۇرىس-تۇرىسى مەن سەنىمدى لەپەس-داۋسىنا دەيىن. ارينە، سۇيىنەسىڭ، ءبىراق كوكىرەككە تاعى ءبىر قايعى قوناقتاماق.

سونىمەن، فولكلورلىق-تىلتانۋ ەكسپەديسيامىز اياقتالدى. الماتىعا جەتكەننەن سوڭ، الدەنەگە ۇستاپ قالار دەگەن قاۋىپپەن، دەكاناتقا كىرمەدىك. ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى تىڭ ولكەسىنەن ءالى ورالماعان، ال ءبىزدىڭ بار شارۋامىز ءتامام. كەيىنىرەك الدەقالاي سۇراۋ تۇسسە، جەتەكشىمىزدىڭ ناقتى رۇقساتى بار. ءابىش ەكەۋىمىز ەكى تاراپتاعى اۋىلدارىمىزعا قايتتىق. عاجايىپ ساياحاتتان سوڭعى عالامات تىنىس.

مەن ەل تانىپ، جەر تانىپ، ەڭ باستىسى – ەكىنشى مەكە اتانعان ازىرەت-سۇلتاندى كورگەم، ۇلكەن اكەم ماعاۋياعا قانشاما اڭگىمە ايتام عوي. اقىرى، تۇستىك قازاقتارىنىڭ ءارقيلى توسىن سوزدەرى. ءبىزدىڭ ەكسپەديسيانىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى – وسى وڭىردەگى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن ايقىندايتىن ءارقيلى مىسالدار تابۋ ەدى عوي. اتام مۇرتىنان جىميىپ وتىرىپ، مەن ديالەكت، ادەبيەتتە جوق دەگەن سوزدەردىڭ ءبارىن ءبىلىپ شىققان. تەك ماقتا شارۋاشىلىعىنا قاتىستى اتاۋ سوزدەر عانا بەيمالىم. تۇسىنىكتى جاعداي، بۇل جاقتا ماقتا وسپەيدى. ال قالعانى – مەن بىلمەسەم دە، اتاما، ياعني، شىڭعىستاۋ، ارقاعا، ەسەبى – بار قازاققا بەلگىلى سوزدەر بولىپ شىقتى. راس، كەيبىرىن وسى ءوڭىر ادامدارىنىڭ ءوزى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن، الايدا، جوق ەمەس، بار، اكتيۆ لەكسيكادان تۇسسە دە، قاتاردان قالماعان، ۇلكەندەردىڭ ەسىندە تۇر – بۇرنادا عانا جالپى قولدانىستا جۇرگەن. قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى سونشاما. مەن اتام ماعاۋيانىڭ وسى جولعى توتەنشە دارىسىنەن سوڭ، انا ءتىلىمنىڭ بار قازىناسىن يگەرۋگە، ءبىزدىڭ ايماقتا كەڭىنەن قولدانىلماسا دا، ءتىپتى، ۇمىت، كولەڭكەدە قالسا دا، باسقا ءبىر وڭىردە ادەپكى سانالاتىن سوزدەردىڭ ەشقايسىن جاتىرقامايتىن بولدىم. ءسال كەيىنىرەك، بىرەر جىلدان سوڭ «مىناۋىڭ ديالەكتى عوي...» دەگەن سىقاقتى اڭگىمە جازعان ەدىم، ۇزاڭقىراپ بارىپ، جۇلمالانىپ جاريالاندى، كەيىنگى، كىتاپ باسىلىمىندا قالپىنا كەلتىردىم.

ۋنيۆەرسيتەت دارىستەرى ادەتىنشە، تاعى دا وكتيابر ايىنىڭ ورتاسىنان اسا باستالدى. بۇل جولى ماعان دا جاتاقحانا تيگەن. ترامباي جولدى پاستەردەن تومەنىرەك، چايكوۆسكيي كوشەسىندەگى تاپالتاق، ەسكى جاتاقحانادان. ءبىزدىڭ فاكۋلتەت بالالارىنىڭ ءبىرازى سوندا ءبولىنىپتى. ءابىش كۋرستاس التى-جەتى بالامەن، ەڭسەسى كوتەرىڭكىلەۋ، نەگىزگى كورپۋستا. ماعان تومەندەگى، ۇزىنا سوزىلعان، ءارقايسىنا جيىرما بالا جاتاتىن، جاپسارلاس ەكى بولمەنىڭ ءبىرى، كۇن جاق، ورتا تۇستان ورىن ءتيدى. اسا جايسىز. تەك تۇندە ۇيىقتاپ تۇراتىن جاتىن ەسەپتى. استى تورلى تەمىر توسەك، جۇقا ءاديال، ءبىر ۋىس، شۇيكە جاستىق، باس جاعىندا بيىكتەۋ، كىشكەنتاي تەكشە. كۇندەلىكتى، ءتۇس اۋعانشا سوزىلاتىن، التى ساعات، سەگىز ساعاتتىق دارىستەردەن سوڭ بىردەن ورتالىق، پۋشكين كىتاپحاناسىنا كەتەم. ورىسشام جەتىلىپ، وقۋ قالىپتى ارناعا تۇسكەن. كۇنىنە كەمى ءجۇز بەت (كەلەسى جانە ارعى جىلدارى – ءجۇز ەلۋ، ەكى ءجۇز بەتتەن) كلاسسيكالىق پروزا وقۋعا ءتيىسپىن. كەشكىلىكتە ابىشتەردىڭ بولمەسىندە باس قوسامىز. جوعارىدا كەيبىرى اتالعان كۋرستاس باقىت سەيتجانوۆ، تۇرعانباي دىلدابەكوۆ، ديداربەك رامادانوۆ، ورازبەك سارسەنبايەۆ، بازارعالي قۋاتوۆ، مارات نۇرعالييەۆ دەيتىن جىگىتتەر.

ءوزارا وتە تاتۋمىز. ءازىل-قالجىڭدا شەك جوق. قايسىمىز تۋرالى بولسا دا ءبىر ەمەس، الدەنەشە كۇلكىلى انەكدوتتار بار. جانە لاقاپ نىسپى. مەن – بۇزاۋ. تۇرعانباي – لاق. ءابىش – ەشكى. بازارعالي – داۋكەس. مارات – روبەسپەر. ديدار – اتەش. ورازبەك – بوزبۇيرەك. باقىت – اكادەميك، تولىق نۇسقاسى – قىرتولوگيا عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى. ءاربىر جاناما ەسىمنىڭ وزىندىك نەگىزى بار. باقىت وتە كوپ بىلەدى جانە ءوزارا وتىرىستا توقتامسىز كوپ سويلەيدى، اكادەميك – تۇرعانباي بەرگەن ەسىم. ال تۇرعانبايدىڭ ءوزىن لاق اتاعان وسى باقىت بولسا كەرەك، بۇل دوسىمىز ءبىرىنشى كۋرستاعى بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نازىگى، ءارى بويى كىشكەنتاي، شاشىن ماڭدايعا ءتۇسىرىپ قوياتىن؛ ەكىنشى كۋرستاعى جازعى جۇمىستان سوڭ كۇرت ءوسىپ، بويى ورتادان جوعارى، اسا سىمباتتى جىگىت بولىپ شىقتى، ءبىراق لاق اتاۋى بەرىك ورنىققان. ماعان ات قويعان – نۇرماحان، الدەبىر تۋعان كۇنگە بارعاندا، بۇل بالا اراق ىشپەيدى دەپ، ءسۇت العىزعان، سودان باستاپ بۇزاۋ بولدىق. ەشكى – ءابىشتىڭ العاشقى جىلى اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا بارعانداعى ەپەتەيسىز قيمىلىنا وراي بەرىلگەن مارتەبە، باقىت قويىپتى. مارات – سوۆەتتەر تۇسىنداعى ەڭ كوپ تاراعان، ريەۆوليۋسيالىق ەسىم، بىزگە روبەسپەر ارتىعىراق كورىنسە كەرەك. اتەش – ديداربەكتىڭ شاشى اسا قايراتتى، ءارى قالىڭ، سۇيەم وسكەندە اتەشتىڭ ايدارىنداي، تىكىرەيە ۇيىسىپ تۇراتىن جانە بۇل جىگىتىمىز قاشاندا تىكە، تۋرا سويلەيدى. بوزبۇيرەك – ورازبەكتىڭ بۇيرەگى ۇنەمى اۋىرىپ جۇرەدى، ءوز بۇيرەگى وزىنە بوتەن ەكەن. داۋكەستىڭ جايى تۇسىنىكتى. بىزگە وسى لاقاپ اتتاردىڭ ءبارى دە وتە تاۋىپ، دالمە-دال قويىلعانداي كورىنەتىن. ۇيرەنشىگى سونداي، ءوزارا وتىرعاندا ايتىلا قالسا، «ءاۋ»، «ءيا» دەپ جاۋاپ قايىرعان جاعدايلار دا ۇشىراساتىن. تەك باقىت قانا اكادەميك مارتەبەسىن مويىنداماي ءجۇردى، تۇپا-تۋرا اتالسا، ارسالاڭداپ الىسا كەتەتىن. جاس كەزدە، ۋايىم-قايعى، قامسىز كۇندەردە ءبارى قىزىق.

ال ءوزارا انەكدوتىمىز – بولعان وقيعالاردىڭ بۇرمالانعان قالىبى، بولماعان جاعداياتتاردىڭ مىنەزگە ساي تۇرلەنىپ قالىپتانعان وزگەشە كورىنىسى. كوبىنە اقىماق ەمەس – اڭقاۋ، باتىل ەمەس – قورقاق شىعاتىن، نەمەسە اياق استىنان كۇلكىلى كەپكە ۇشىرايتىن، توتەنشە وقيعالار. ابىشكە قاتىستى انەكدوتتار ونىڭ شارۋاعا قىرسىزدىعى، قول جۇمىسىنا شورقاقتىعى، ولەڭ جازىپ وتىرىپ، تاماق ءىشۋدى ۇمىتىپ كەتەتىنى، نەمەسە، شىعا بەرە قايتا اينالىپ، قاتارىنان ەكى رەت اسحاناعا بارۋى تۋراسىندا. مەن تۋرالى حيكايالار ادەتتە قىز-قىرقىنعا قاتىستى. ماسەلەن، كوشەدە، كولدەنەڭنەن كورگەن بويجەتكەننىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتەم. بىردە وسىنداي سۇلۋمەن تانىسا الماي، ترامبايدا تاستاققا دەيىن بارىپپىن. قاي جاعىنان قاراسام دا، قىز شىراي بەرمەيدى. اقىرى، سوڭعى، تۇيىق ايالدامادا تۇسكەن كەزدە: «قارىنداس، مىنا قولىڭىز اۋىرلاۋ ەكەن، كوتەرىسىپ جىبەرەيىن»، – دەپ ىلىگە كەتەم. سويلەستىك، تانىستىق. تۋرا ءۇيىنىڭ اۋلاسىنا جەتكەندە كىشكەنتاي ەكى بالا «مامالاپ»، الدان جۇگىرىپ شىعادى، قىزىم – تۇرمىستاعى كەلىنشەك ەكەن. مەن اڭىرىپ، باسىم اينالىپ تۇرىپ قالام. سول كەزدە الگى «قىز» كەلىنشەك: «قاينىم، ۇيگە كىر، ەندى اعاڭمەن تانىس»، – دەپتى. حا-حا-حا... قانشا رەت ايتىلسا، جىگىتتەر سونشاما رەت ءماز بولادى. ارينە، اۆتورى دا، ديكتورى دا ءابىش. جانە بۇل – قىز توڭىرەگىندەگى جالعىز حيكايا ەمەس. ءوز كەزەگىمدە مەن دە قارمالانسام كەرەك. الايدا، ءداپ الگىندەي ءوتىمدى شىقپادى. وسى جانە باسقا دا ءارقيلى سىپاتتاعى ءوزارا قالجىڭ، قيسىندى-قيسىنسىز انەكدوتتار ءبىزدىڭ بۇتكىل ومىرىمىزگە سوزىلدى. كەيىنگى ءبىر نۇسقالارى باسپاسوزگە دە ءوتىپ كەتىپتى، ءسىرا، ناقتىلاپ، اۋەلگى قالپىندا تاڭبالاپ قويۋ كەرەك سياقتى. سونداي-اق، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ورازبەكتىڭ اۋرۋ بۇيرەگىنە قاتىستى اڭگىمەلەرىمىز تۇتاس سيكل بولىپ شىققان. كىشى-گىرىم كىتاپ. سىرقاتى جانىنا باتىپ دارىگەرگە باراتىنى، اۋىرعان – جۇرەك ەمەس، بۇيرەك بولىپ شىعىپ، تاڭ ازاننان نە ءتۇرلى بىلعانىش اناليز تاپسىراتىنى، قازىنا تولتىرىلعان ءارقيلى گرافين، گورشوك، شىلاپشىن، بوتەلكەلەر سىرتىنا «ورازبەك سارسەنبايەۆ»، «ورازبەك سارسەنبايەۆ»، «ورازبەك سارسەنبايەۆ» دەگەن جازۋى بار قاعازدار جاپسىرىلاتىنى، بۇدان سوڭ وسى پالەنىڭ ءبارى شيكى ناننىڭ كەسەلى ەكەنى انىقتالۋى، بۇدان ءارى ءىشىم تازارسىن، بۇيرەگىم جازىلسىن دەپ، نەشە كۇن بويى اش جۇرەتىنى، سول اش قالپىندا اناليزگە بارىپ، تيەسىلى نارسەسىن تاپسىرا الماي، پۇشايمان بولعانى... اقىرى، بىزگە ويىن بولعان سىرقات سەبەبى انىقتالىپ، اۋىر وپەراسيا جاسالعان ەدى. بۇيرەگى ءبۇتىن، باسقا جىگىتتەردىڭ دە جەتىسىپ جاتقانى شامالى. باقىتتىڭ توبەسىندەگى سارعىش ءتۇستى ءبىر شوق شاشتىڭ ءتۇپ-تاريحى، ءارقيلى، ماعناسىز، ءپارۋايسىز اڭگىمەسى، تۇرعانبايدىڭ بي كەشىندە تانىسقان قىزدان اداسىپ قالىپ، شىعابەرىس الاكولەڭكەدە ەدەن سىپىرىپ جۇرگەن ۋبورششيسا كەمپىردىڭ قولىنان ۇستاي العانى... وسى ەكىنشى كۋرستا بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە، سارقىلىپ بىتپەس جاڭا تاقىرىپ تابىلعان. جازدا استىق ناۋقانىنا بارعان جىگىتتەرىمىز تىڭ ولكەسىنە كەلگەن ورىستارمەن توبەلەسىپتى. العاشقى كۇنى قيراتىپ جەڭگەن، بۇدان سوڭ جاڭا دەسانت ءتۇسىرىلىپ، سانى ەسەلەگەن بۇزىقتاردان تىم-تىراقاي قاشقان، ايتەۋىر ەشكىم جاپا شەكپەيدى. ەندى وسى ەكى جاعدايات قانشاما انەكدوتقا ازىق بولىپتى. اۋەلدە كىمنىڭ قالاي توبەلەسكەنى، نەمەسە جالتارعانى، كەيىندە قالاي شىرقىراپ قاشقانى... تۇگەل كۇلكى.

البەتتە، نەگىزگى اڭگىمە – ادەبيەت توڭىرەگىندە. ءبىز بۇل كەزدە جازۋشىلار وداعى تارابىنان وتكىزىلەتىن، جالپىعا جاريا قانداي دا ادەبي شارالارعا ىزدەپ ءجۇرىپ قاتىناسامىز. ءتىپتى، 1958 جىلى كۇزدە ساياسي-اعارتۋ سارايى اتالاتىن عيماراتتا وتكەرىلگەن كەزەكتى قۇرىلتايدى دا باستان-اياق تىڭدادىق. وتكەن ءبىرىنشى كۋرسىمىزدا وداق ءۇيىنىڭ شاعىن كلۋبىندا، جالادان اقتالىپ، قايتارا كوتەرىلىپ جاتقان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ ءارقايسىنا ارنالعان ادەبي كەشتەر بولدى. ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى بايىپتالدى، ولەڭ، پوەما، اڭگىمەلەر وقىلدى، كوزكورگەن ۇلكەندەر ەستەلىك ايتتى. ەندى قاتار-قاتارىنان كىتاپتارى شىعىپ جاتىر. بۇرىن دا، كەيىن دە ءبىزدىڭ ءوز تالقىمىز بار. جىگىتتەر تامسانا ماداقتاپ، وسىنشاما قازىنانىڭ قانشاما زامان كوزدەن تاسا قالعانىنا وكىنىش بىلدىرمەك. مەن كوبىنە تارتىنىپ قالۋشى ەدىم. ارا-تۇرا عانا اشىق پىكىرىمدى ايتام. ماسەلەن، ساكەننىڭ «كوكشەتاۋىنىڭ» ەكىنشى ءبولىمى – حالتۋرا دەگەنىم بار، ءبىرىنشى ءبولىمى دە، جەكەلەگەن ءساتتى سۋرەتتەرىن ايتپاساق، شىندىقتان اۋلاق، ولپى-سولپى. بەيىمبەتتىڭ اڭگىمەلەرى تىم قارابايىر، نەگىزىنەن سوۆەتتىك قۇرىلىمدى ناسيحاتتاۋ، كولحوزداسۋ ناۋقانىن ماداقتاۋ. ال ءىلياستىڭ عاجايىپ باستالعان «كۇي» تولعاۋىنىڭ اقىرى وتكەننىڭ ءبارىن تەرىسكە شىعارىپ ءتامامدالادى. جىگىتتەر قيسىنىن مويىنداي تۇرا، كەيدە داۋ ايتىپ جاتادى، ال مۇنداي اڭگىمەلەرگە بوي سالىپ ارالاسا بەرمەيتىن ءابىش قاشاندا قولدايدى. ادەبيەت ولكەسىندەگى سوڭعى جاڭالىقتاردى دا قالت جىبەرمەيمىز. وسى كەزدەگى ۇلكەن ءبىر وقيعا – حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» رومانى بولدى. ماناعى ارىستاردان سوڭعى ناۋقاندا حالىق جاۋى رەتىندە ايدالىپ، نەشەمە جىلعى قاپاس، قۋعىننان سوڭ امان شىققان كىسى ەكەن. البەتتە، عۇمىر كەشۋى ءبىر باسقا، جازىلماق شىعارمانىڭ ءمان-ماعناسى ءوز الدىنا. قولىمىزعا جەتكەنى – الدە ديلوگيا، الدە تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى. باسپاسوزدە، ونىڭ ىشىندە ادەبي گازەت پەن جۋرنالدا جاپپاي ماداقتالدى. تىم كوتەرىڭكى باعالانعان. ريەۆوليۋسيا كەزەڭىنىڭ شىنايى سۋرەتىن جاساعان، كەڭ اۋقىمدى ەپوپەيا كورىنەدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ باعاسى دا جوعارى. مەن ءبىر وتىرىستا باقايشاعىنا دەيىن تالداپ بەردىم. ءتاۋىر باستالعان. الايدا، ۇلكەن بيىككە جەتە الماعان. جاساندىلىق مول. كومپوزيسياسى بوساڭ. قوسالقى، قاجەتسىز كەيىپكەرلەر تولىپ ءجۇر. ءتىلى دە ويقى-شويقى. مەن بار ءسوزىمدى ايتىپ بولار-بولماستا بازارعالي جارىلىپ كەتتى. «وسى ساعان ۇنايتىن جازۋشى بار ما؟! – دەگەن. – وتكەندە ءداپ وسىنداي ايداۋدان كەلگەن شاشكيننىڭ پوۆەسىن دە تۇككە العىسىز قىلدىڭ. تاحاۋي احتانوۆتىڭ «قاھارلى كۇندەر» رومانى دا شامالى دۇنيە ەكەن، ورىس جازۋشىلارىنىڭ ىزىمەن جازىلىپتى، ودان دا تومەن، سوعىستىڭ قاتاڭ شىندىعى كورىنبەگەن. مەن حامزا اقساقالدى جۇبان اعانىڭ ۇيىندە كوردىم. قاراپايىم، كەمەڭگەر ادام. وسىنداي كەرەمەت شىعارما جازا تۇرىپ، مەنمەندىگى جوق. قوناقتا ايرىقشا قۇرمەت جاسالدى. بارلىق قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە بەلگىلى جازۋشى، اتاقتى سىنشىلار تۇگەل جوعارى باعاسىن بەرىپ جاتىر. سوندا، قاتەلەسپەيتىن، اق، ءادىلىن تانىپ وتىرعان ەڭ بىلگىر سىنشى سەن عانا بولدىڭ عوي؟!» «مەن عانا، – دەدىم. – اقىرى وسى مەن ايتقانداي بولىپ شىعادى. ال «اق جايىقتى» ازىرشە باسقالار تانىماسا، باتىلى بارماسا، مەن ارناپ جازام. ەكىنشى كىتابى شىقسىن...» بۇل اڭگىمە وسىمەن توقتادى. الايدا، ءبىرجولا تىنباپتى. تىم كوپ ۇزاماي، روماننىڭ كەلەسى كىتابى باسىلدى. بۇل كەزدە مەن ءتورتىنشى كۋرستامىن. ءوزىمدى جارياعا شىقپاعان، ءبىراق قالىپتاسقان سىنشى سانايمىن. ۇلكەن ماقالا جازدىم. «جۇلدىزعا» ۇسىندىم. ءبولىم ماقۇل كورگەنىمەن، باس رەداكتور جۇبان مولداعالييەۆ وتكىزبەدى. اقىرى، ارادا تاعى تورت-بەس جىل وزىپ، ءۇشىنشى كىتابى جەتكەن كەزدە سىنشىلار قاۋىمى «اباي جولىنا» تەڭەستىرىپ قويعان. مەن امالسىزدان وتكەنگە ۇستەمە، جيناقتى ماقالا جازىپ، ءوزىم قىزمەت اتقارىپ وتىرعان «قازاق ادەبيەتىنە» ۇلكەن ماشاقاتپەن، ارەڭ باستىرىپ ەدىم. كورىسپەگەن، بىلىسپەگەن الدەكىمنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسۋ ەمەس، اعىمداعى اقيقات سىننىڭ ادەپكى ءبىر كورىنىسى. البەتتە، بۇل كەزدە تريلوگيانىڭ سوۆەتشىل، جاساندى تۇرعىسىن اشكەرەلەي المايسىڭ، الايدا، بۇكىل كوركەمدەۋ جۇيەسىن قاراستىرعاندا، بارلىق كەمشىن، كەيدە ءتىپتى سوراقى جاعداياتى كورىنىپ تۇرعان.

ءوزىمىزدى بولاشاق جازۋشى، اقىن، سىنشى، قايتكەندە دە بىلگىر ادەبيەتشى سانايتىن ەرەكشە توبىمىزدا ايدارى جاڭا شىققان بالا قوراز سياقتى، ءبىراق ءزىلسىز داۋ-داماي كۇننەن كۇنگە جالعاسىپ جاتادى. اعىمداعى ادەبيەت پەن باسپا ءسوز، ۇلكەن، تانىمال جازۋشىلاردان سوڭ ءبىرشاما تومەن ءتۇسىپ، جاڭا باستاعان جاس تالاپتاردى سارالايمىز. ەڭ اۋەلى اۋىزعا ىلىنەتىنى – سايىن. وتكەن جىلى جۋرناليستيكا بولىمىنە تۇسكەن، قاتارلاس وقىعانبىز، ەندى ەكىنشى جىل باسىندا ۇيلەنىپ، سىرتقا اۋىسىپ، اۋىلىنا كەتكەن. العاشقى اڭگىمەلەرى جاريالانىپ جاتىر. كەيىنگى جاستاردىڭ مىقتىسى وسى سايىن مۇراتبەكوۆ. جوق، مارشال. وسى وتكەن جازدا ءبىتىرىپ كەتكەن مارشال ءابدىحالىقوۆ. ادەمى اڭگىمەسى شىقتى، «جۇلدىزدا». مارشالىڭدى قوي، دەيدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. ستارشينا، سەرجانت قانا. ەڭ مىقتىسى – سوۆحوزبەك. اڭگىمەسىن وقىدىڭدار ما؟ توعىسبايەۆ. «ءوزى بولىپ-تولماي تۇرىپ-اق بۇيراكرات ەكەن، – دەيدى ورازبەك. – انادا «لەنينشىل جاسقا» ولەڭدەرىمدى اپارىپ ەدىم، كەكىرەيىپ، ارەڭ سويلەستى، باسىلمايتىنىن كورە تۇرىپ، تاستاماي كەتتىم». ول سىنشى ەمەس پە ەدى، دەيدى ەكىنشى بىرەۋىمىز. «وسى سىنشىلىعى ءتاۋىر»، – دەيدى كەلەسى جىگىت. «سوۆحوزبەك...» – اتى قىزىق ەكەن. «مەلىس، ەملىس دەگەندەر دە بار عوي، سوعان قاراعاندا ءتاۋبالىق...» بۇل كىسىمىز اقىرى سىننان كەتىپ، جاپ-جاقسى پروزاشى بولىپ شىقتى. بەك توعىسبايەۆ. «وسىلارىڭنىڭ بارىنەن توبىق جارماعامبەتوۆ ارتىق...» «راس، جۋرنالدا تاماشا اڭگىمەسى جاريالاندى. ەكى رەت، ەكى اڭگىمە. ءبىز تۇسكەن جىلى ءبىتىرىپ، اقتوبەگە كەتىپتى». «اقساقال شە، ەلەمەس؟ ونىڭ دا اڭگىمەلەرى شىعىپ ءجۇر». «ءاي، ول كارى عوي، بيىل وتىزعا كەلىپتى». «ماسەلە جاستا ەمەس، ادەبيەت تاريحىندا ودان دا كەش باستاعاندار بولعان، تاقىرىبى كەلىسپەي جۇرگەن سياقتى»، – دەيدى ەكىنشى جىگىتىمىز. بىزبەن كۋرستاس، ءوز ارامىزدا اقساقال اتانعان ەلەمەس ساليحوۆ – جۋرناليستيكا بولىمىندە وقيدى، كەيىندە وسى سالامەن كەتتى. «حوش. سوندا ەڭ مىقتىمىز كىم بولدى؟ توبىق پا، سايىن با؟» «اۋ، بۇزاۋ، كوپ بىلەسىڭ عوي، انىقتاپ بەرە قويشى؟» – دەيدى داۋكەس بازارعالي. «جارايدى، ايتايىن، – دەيمىن مەن، – جانە تالاسسىز اقيقات ءتۇيىن. سەندەر الىستان ىزدەپ جاتىرسىڭدار. قازىرگى ەڭ مىقتى جاس جازۋشى، بولاشاق كلاسسيك – ءداپ وسى جەردە وتىر!» «سەن بە؟» – دەيدى داۋكەس ماعان كۇلە قاراپ. «بۇزاۋىمىز بۇقا بولىپ كەتپەسىن»، – دەيدى اكادەميك. مەن دە ءۇنسىز كۇلىپ الام. «اناۋ...» – دەيمىن، وڭعا قاراي يەك قاعام. – ەشكى ەمەس، سەركە...» ياعني ءابىش. بۇگىن اڭگىمەگە مۇلدە ارالاسپاي، وتكەندە تەمىر ستانساسىندا ۇشىراسقان وزگەشە تاعدىر تۋرالى پوۆەسىمەن وتىر. كىرەبەرىستەن قالتارىس، وڭ جاق بۇرىشتا، توسەك شەتىندە، باس جاعىنداعى تەكشەگە تونە ءتۇسىپ، جازىپ جاتىر. ەندى ءبارىمىز قوسىلا، ءماز بولىپ كۇلەمىز. كۇمان ەمەس، قالجىڭ ەمەس، سەنىم مەن ريزاشىلىق. «ءدال تاپتىڭ. ەشقانداي تالاس جوق»، – دەيدى اتەش پەن روبەسپەر – ديداربەك پەن مارات.

ءوزىمىزدى تۇگەندەدىك. الداعىنى باعامدادىق. بۇكىل قازاق ادەبيەتى، بارلىق جازۋشى الاقانىمىزدا تۇرعانداي. ەندى ءداپ وسى ارادا شەشىمىن تابۋعا ءتيىس ەڭ ءماندى ساۋال – قازاقتاعى ەڭ كۇشتى جازۋشى كىم، ياعني قازىرگى كوزى ءتىرى قالامگەر اتاۋلىدا كىمدى ۇلگى تۇتۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلە. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەڭ كۇشتى جازۋشى – ءسابيت مۇقانوۆ دەسەدى. مەن مۇحتار اۋەزوۆ دەيمىن. تاعى دا داۋ. ءار تاراپتىڭ وزىندىك قانشاما دالەلى بار. ءابىش اۋەلدە ەكەۋى شامالاس دەپ ەدى، بىرتە-بىرتە مەنىڭ جاعىما شىقتى. ەندى مۇقانوۆشىلاردى بەت قاراتپاي بارامىز. اقىرى مويىنداستى. الايدا، ەڭ سوڭعى ىلگىشەك: «مۇقانوۆ سوۆەت وكىمەتىن اۋەلدەن جاقتادى عوي، ال اۋەزوۆ كەيىن وڭ جولىن تاپقانىمەن، ءبىرتالاي اداستى». ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىزدىڭ دايىندىعى كۇشتى، ساناسى جوعارى، ءبىراق ءوز تۇسىنداعى بالشابەكتىك يدەولوگيانىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي تۇر. تاعى ءبىر سالالى، ءارى ماندىرەك اڭگىمە – اسا كىدى. ۇلت ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى. بۇل كەزدە كۇنى كەشەگى وتارلىق افريكا حالىقتارى قاتار-قاتارىمەن ەركىندىك الىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتەرىن جاريالاپ جاتىر. سوۆەتتىك يدەولوگيا ازات، جاڭا ەلدەردىڭ ءبارىن قاتتى قولدايدى، باسپا ءسوز بەتىندە مەيلىنشە دارىپتەپ، ناسيحاتتاپ كەلەدى. ال وتارلىق احۋال جايلى بىزگە جاقسى ماعلۇم. وتكەن جانە ارعى جىلى جازدا جىگىتتەردىڭ ءبارى تىڭ ولكەسى اتالاتىن ايماقتا ەكى-ۇش اي قاتارىنان، استىق جيناۋ ناۋقانىندا بولىپ قايتقان. ءوزىمىز وقىپ، تۇرىپ جاتقان الماتىنى ايتپاعاندا، اقمولا، كوكشەتاۋ، بۇتكىل سولتۇستىك وبلىستاردى ورىس باسىپتى. جانە تىم وكتەم، ايرىقشا دوكىر. ءارقيلى سوراقى، نامىسقا تيەر جاعداياتتاردى ايتىسادى. اسىرەسە، سول وڭىردەن شىققان، «تىڭ يگەرۋ» ناۋقانىن اۋەلگى كەزەڭىنەن باستاپ كوزىمەن كورگەن مارات نۇرعالييەۆتىڭ قىجىلى مول. بۇتكىل ايماقتاعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تۇرعىدا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا جاپپاي جانىشتالعان شاراسىز احۋالىن، ءوز اۋىلىنداعى جۇرتتىڭ قورلىق پەن مازاق تۇرىپتى، كوپە-كورنەۋ بوقتىق پەن زورلىققا قارسى تىم قۇرسا اۋىز اشا الماعان، ءتىپتى، الدەبىر، كومباينعا تىركەمەشى جىگىتتىڭ «قازاق بولعانىم ءۇشىن كەشىرىڭدەر، ەسەسىنە جان-جۇيەم ناعىز سوۆەتتىك» دەپ جالباقتاعان كەمباعال، قۇلدىق كەيپىن ايتقاندا، قالاي تۇڭىلگەنى، جىلارمان، رەنىشتى قالىبى كوز الدىمدا. وسى تۇرعىلاس باسقا دا اڭگىمە، مىسال كوپ. شىركىن، افريكاداعى قارالار سياقتى، بىزگە دە تاۋەلسىزدىك كەلەتىن كۇن تۋا ما دەسەدى. ونداي كۇنگە جەتۋگە بولادى ەكەن. قارۋدىڭ كۇشىمەن ەمەس، ساياسي، ۇتىمدى ارەكەت ارقىلى. باقىت سەيتجانوۆ ايتادى: ءبىز ەرتە مە، كەش پە، قايتكەندە وون – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولۋىمىز كەرەك. انا ۋكراينا مەن بەلورۋسسيا سياقتى. سوندا، سسرو كونستيتۋسياسىنىڭ وزىندە بار، وداقتاس رەسپۋبليكالار ءبولىنىپ كەتۋگە حاقىلى دەگەن، بۇۇ-نىڭ الدىنا قازاقستان تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ماسەلە قويامىز. ەشكىم ۇستاپ تۇرا المايدى. بولاشاقتا جۇزەگە اسۋعا ءتيىس، ون بەس، جيىرما جىلدان كەيىن. ول ءۇشىن قازاقستان باسشىلىعىندا اقىلى كەمەل، ساياساتى زور، ءبىلىمدى، مىقتى قازاق وتىرۋى كەرەك ەكەن... مىنە، وسىنداي اڭگىمەلەر. ءبىر كەش ەمەس، كۇننەن كۇنگە، ايدان ايعا جالعاسقان ارمان. شىركىن، كۇنى كەشە عانا وتارشىلدىق تۇنەگىندە جاتقان، ەندى اياق استىنان دەربەس ەل بولىپ شىققان زاڭگىلەردىڭ نە ارمانى بار ەكەن!.. جۇرەك شىمىرلاتار، مۇڭنان باستالىپ، ۋايىم، قايعىعا ۇلاسار وزگەشە كەڭەس. ءابىشتىڭ بۇل، بارىمىزگە ورتاق اڭگىمەلەرگە قانشالىق اتسالىسقانى ناقتى ەسىمدە جوق، ايتكەنمەن، ەڭ بەلسەندى بىلگىر ەمەس، ال مەنىڭ ءوزىم دايەكتى دەرەكتەر بولماسا، ءتۇيىندى تۇجىرىم جاعىنان تارتىنام. ءبىزدىڭ اۋلەت سوۆەت زامانىندا اياۋسىز رەپرەسسياعا ۇشىراعان، اتىلعانى بار، ايدالعانى بار، ءارقيلى جاعدايدا كولدەنەڭ اجالعا ۇشىراعانى بار، كوز اشقاننان قانشاما سۇمدىق اڭگىمەگە قانىققام، اباقتى مەن لاگەر توزاعىنان الدەقالاي امان شىققان اۋىلداس كىسىلەردىڭ عالامات حيكايالارىن ەستىگەم، ءوزىمنىڭ اكەم نەمىستىڭ اش-ارىق كونسلاگەرىنەن سوڭ، ودان الدەقايدا سويقاندى، جان شىرقىراعان ازاپ پەن اۋىر بەينەتكە تولى سوۆەتتىك كونسلاگەردەن وتكەن، مەنىڭ ون ءبىر جاسىمدا ۇستالىپ، توعىزىنشى كلاسىمدا ارەڭ ورالعان؛ سونشاما مول تاجىريبەدەن الدىمەن تۇيگەنىم – ءۇش كىسىنىڭ باسى قوسىلعان جەردە بەيساۋات سويلەۋگە بولمايتىنى، ءيا، مەن سوۆەتتىك سۇمدىقتى تولايىمەن بولماسا دا، ءبىرشاما تانىپ وسكەن ەدىم، ونىڭ ۇستىنە، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەننەن بەرىدە جاپپاي تەررور كەزەڭىندەگى گازەت، جۋرنالداردى مۇقيات اقتارعام، تۇرعىلاس بالالارمەن سالىستىرعاندا، بۇل تاراپتا دا مەنىڭ تانىم، بىلىگىم كوبىرەك ەدى. سوندىقتان، قانداي جاعدايدا دا كولدەنەڭ، كىدى اڭگىمەلەردەن بويىمدى اۋلاق سالام. ساناسىزدىق ەمەس، ارامدىق ەمەس، ادەپكى ساقتىق. جانە كۋرستاس بالالاردىڭ اق نيەتىمەن قاتار، اڭعال تانىمىن دا كامىل كورىپ وتىرمىن. بوي سالىپ ارالاسۋ – ءمانسىز ەدى. مەن ۇلت ماسەلەسى جانە باسقاداي كەسەلدى جاعداياتتار تۋرالى تەك ابىشپەن عانا پىكىرلەسەر ەدىم. كولدەنەڭ كۋاسىز، ەكەۋارا وڭاشادا عانا. ال بەيساۋات جۇرتپەن قاشاندا تۇيىقپىن. تەك اۋەلگى، بالالىق كەزەڭدە عانا ەمەس، ەل تانىعان ازامات بولعان زاماندا، تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە دەيىن. ءتىپتى، مەكتەپتە بىرگە وقىپ، بىرگە وسكەن، ادەبيەتكە قاتارلاس كەلگەن دوستارىمنىڭ وزىمەن ۇلتتىق ماسەلە، سوۆەتتىك قۇرىلىم توڭىرەگىندە پىكىر الماسقان ەمەسپىن. بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ ادالدىعىنا كۇمانىم بار، ەكىنشىسىنىڭ ادامدىعىن بىلە تۇرا، اشىلا سويلەسۋدى ارتىق كورەم، مەنىكى – ارام، بوتەن پيعىل اتاۋلىعا سەزىك قانا ەمەس، ءوزىمنىڭ اۋەلدەن بەرىك قالىپتاسقان، پەندەلىك قورعانىشىم. ال ابىشپەن ارادا ەشقاشان دا تىيىم تاقىرىپ جوق. ادەتتە، وزعىنداپ، مەن سويلەسەم كەرەك. دايەكتەپ، دالەلدەپ. كوپ ۇزاماي-اق ەكەۋىمىزدىڭ بار ويىمىز ءبىر ارناعا توعىستى. ۇلت ماسەلەسى، ساياسات تاقىرىبى عانا ەمەس، ادەبي تانىم، دۇنيەگە كوزقاراس. مىنە وسى، ەكەۋىمىز بار جاعىنان جاراستىق تاپقان، بىرگە جۇرگەن العاشقى كەزەڭ – 1958 جىلدىڭ ەكىنشى جارىمىندا ءابىش ءماندى، مازمۇندى، ءارى كوركەم ءبىرتالاي ولەڭ جازدى. نۇرماحان تۇسىرگەن، ويلى، مۇڭدى قالىپتاعى ادەمى ءبىر سۋرەتىنىڭ سىرتىنا:

«جىر شابىتىن تولدەگەن

وزىممەن بىرگە تەربەگەن،

ورەن ويلى دوسىما –

ولەڭقۇمار پەندەدەن»، –

دەگەن ءبىر شۋماق جىرىمەن ماعان سىيلاعان ەدى. ءبىزدىڭ ەكىنشى كۋرسىمىز، 1958 جىلدىڭ قارا كۇزى؛ ايى، كۇنى ەسىمدە جوق. بۇل سۋرەت ءابىش ەكەۋىمىز بىرگە تۇسكەن باسقا دا سۋرەتتەرمەن قاتار، الماتىدا قالدى، ورايى كەلسە، كەيىندە جارىققا شىعا جاتار.

سول جىلى كۇزدە ءابىش اسا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. ءالى ون توعىز جاسقا دا تولماعان بالا جىگىتتىڭ ولەڭدەرى سول زامانداعى قازاق پوەزياسىنىڭ جوعارعى دەڭگەيىنە جەتكەن. جانە ولەڭدەرمەن قاتار، اۋدارماعا دا دەن قويىپ ەدى. تۇپنۇسقامەن دەڭگەيلەس، ءماندى، ماعنالى شىقتى. ماسەلەن، رۋداكيدەن، ءتورتتاعان:

«قارتايعاندا ساقالدى بوياعانىم قاراعا،

كەلگەنى ەمەس جاسارعىم، باتايىن دەپ كۇناعا،

قارا كيىپ جوقتاسا اتتانعاندى مولاعا،

ساقال بوياپ جاستىقتى جوقتاماسقا بولا ما!؟..»

بۇل كەزدە ءابىشتىڭ ايرىقشا نازار اۋدارىپ، ۇڭىلە، زەرتتەي وقىعان اقىندارى – پۋشكين مەن لەرمونتوۆ ەدى. لەرمونتوۆتان ءتارجىمانىڭ مەنىڭ ەسىمدە قالعان ءبىر ۇزىگى:

«كوك بۇلتتارى، ماڭگىلىك جىلجىپ كوشكەن،

تورعىن كوككە مەرۋەرت شىنجىر سالىپ،

ۇقسايسىڭدار سۇيكىمدى سولتۇستىكتەن

كەتكەن ماعان تۇستىككە قۋعىندالىپ...»

سول سياقتى، تاۋەلسىز افريكا تاقىرىبىنا قاتىستى ءارقيلى كوڭىل اۋەنى، ماقۇل، ءسۇيىنىشتى بىرنەشە ولەڭى بولىپ ەدى. وسى جانە باسقا دا اۋدارمالارى مەن ولەڭدەر ساقتالدى ما، ساقتالسا سول قالپىندا كەيىنگى جيناقتارعا شىقتى ما – ناقتى ايتا المايمىن.

بۇرىن تۇرمىستىق ماقالا، ءارقيلى وچەركتەر جازىپ، بۇلارى كوبىنە-كوپ اعىمداعى باسپاسوزدە جاريالانىپ جۇرگەن ءابىش وسى كەزدە العاش رەت كوركەم پروزاعا دەن قويدى. العاشقى ءبىر اڭگىمەسى – «يت تيگەن ءسۇت» اتالاتىن. جاسامىس، اتاقتى پروفەسسوردىڭ، اڭعالاق، جاقسى كۇيەۋى بار، كورشىلەس سۇلۋ كەلىنشەكتى تۇرمىستان ازدىرۋى تۋراسىندا. كەيىن جاراتپاي تاستادى عوي دەيمىن. ايۋ-ادام تۋرالى «ءجۇندى باراق» دەيتىن وزگەشە مازمۇندى اڭگىمە جازۋعا دايىندالىپ ءجۇردى. اقىرى، جازعان سياقتى. ءبىراق ستۋدەنتتىك جىلداردا ەمەس، كوپ كەيىن – بىرگە تۇرعان، تىعىز ارالاسقان كەزدەرىمىزدە كورمەدىم، بىلمەدىم. سونداي-اق، ءبىز تەمىرلان بەكەتىندە ۇشىراسىپ، ۇيىنە قونعان بەيباق ايەلدىڭ اڭگىمەسىنەن ءورىس الاتىن پوۆەست. قىزۋ كىرىسكەنىمەن، اياقتالماي قالدى عوي دەيمىن. شىندىعىندا بۇل – پروزاداعى العاشقى قادام بولاتىن، اتالمىش اڭگىمەلەردەن بۇرىن باستالعان.

ءابىش مەن سياقتى ەمەس، جازۋدا ەشقانداي كۇي تالعامايدى. توسەگى تۇيىق، تورگى بۇرىشتا تۇراتىن. الدىندا شاعىن تەكشە. ءابىش، ۇستىندە قولتىعى سالبىراعان كەڭ مايكا، توسەگىنىڭ ءبىر جاق شەتىنە وتىرىپ، وسى تەكشە ۇستىندە قاعازىنا ۇڭىلەدى. كەيدە ماڭدايىن سۇيەپ، ويلانا بوگەلىپ، كوبىنە توقتاۋسىز جازىپ جاتادى. كىرگەن، شىققان، ارلى-بەرلى جۇرگەن بالالارمەن ءتىل قاتىسا بەرەدى، ءتىپتى، بولمەنىڭ ەكىنشى قاپتالىندا ءوتىپ جاتقان داۋ-كەڭەسكە ءۇن قوسىپ قوياتىنى بار. جازۋى كۇن جارىقتا باستالسا، كەشكى تاماعىن ۇمىتىپ كەتەتىن رەتتەرى دە ۇشىراساتىن. مەن كىتاپحانادان كەلگەن بەتىمدە تاماعىڭدى ءىشتىڭ بە دەپ سۇرار ەدىم. ءالى ىشپەگەن بولسا، قالاعا بارامىز، ءبىر جاعى قاجەتتى سەرۋەن. كوبىنە اسحانالار جابىق، تاقاۋ ماڭداعى گاسترونومنان جەمدىك بىردەڭە الامىز، ادەتتە، كولەمى سىرىڭكە قورابىنان جۋانتىق، فولگاعا ورالعان، «پلاۆلەنىي سىر» – «بالقىتىلعان» اتالاتىن سىر بار، ون ءبىر تيىندىق جانە ون ءتورت تيىندىق، سونىڭ قىمباتىراق، ءتاۋىرىن الامىز، بىرەۋى بولماسا، ەكەۋى كەشكى اسقا جاراپ جاتىر، قىدىرىپ اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، كوشەدە جەيسىڭ. ءابىش جازۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەنىمەن، كىتاپ وقۋدان دا شەتتەمەدى. سول جىلى پۋشكين، لەرمونتوۆ دەدىم. باسقاسى جادىمدا جوق. تەك توماس ماننىڭ گوتە تۋراسىنداعى «لوتتا ۆەيماردا» رومانىن وقىپ، ايرىقشا اسەرلەنگەنى ەسىمدە. كەيىن ءوزى دە جازۋ ستيلىندە وسى سوراپتى ۇلگى تۇتقانىن اڭدادىم.

كۋرستاس بالالارمەن بىرگە تۇرعاننىڭ پايداسىمەن قاتار، زيانى دا بار. ەڭ باستىسى – وڭاشالىق، ەركىندىك جوق. ونىڭ ۇستىنە، جاپىرلاعان جاتاقحانا قاي جاعىنان دا قولايسىز شىقتى. كەزەكتى ستيپەندياعا ءۇش-تورت كۇن قالعاندا قارنىمىز اشادى. اقشامىزدىڭ تاپشىلىعىنان ەمەس، امالسىز تارالىپ كەتۋىنەن. ءابىش ەكەۋىمىز دە باي ستۋدەنتتەر سانالامىز. مەن وقۋعا تۇسكەن جىلى كوكەم شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ قيىر شالعايى – جەزقازعانمەن شەكتەس الىس وتارلى وتگونعا مۇعالىمدىككە سۇرانعان، جوعارى جالاقىنىڭ ۇستىنە ۇلكەن كوتەرمەسى بار. ورتالىقپەن قاتىناس ورايىندا، ءاربىر توقساندا مولىنان جىبەرەدى. بۇل ەكى ارالىقتا ۇلكەن اكەم پەنسياسىنان سالىپ تۇرادى. كوكەسى سوعىستا ولگەن ءابىشتىڭ جاعدايى مەنەن كەم ەمەس. مۇقىر دەگەن، الدە اكەنىڭ ءىنىسى، الدە نەمەرە تۋىس، ءاب-اعاسى بار، اي قۇرعاتپايدى، ونىڭ ۇستىنە تۇرمىستاعى ەكى اپكەسى اقشا سالىپ جاتادى. ەكەۋىمىز دە كوتەرىڭكى ستيپەنديا الامىز. سوعان قاراماستان قارنىمىز اشۋى – ول كەزدەگى ستۋدەنتتەردىڭ كوبىنىڭ ارتتان كومەگى جوق، ستيپەندياعا جالعاس ونشاقتى كۇندە ءتاۋىر جۇرەدى، سودان سوڭ تارىقپاسا دا، ولشەۋلى ءمازىر، ال كەلەسى ستيپەندياعا تورت-بەس كۇن قالعاندا كوپشىلىگى تاماققا جارىمايدى، جاعدايى بار بالالاردان قارىز سۇراي باستايدى، ەسكى اقشانىڭ كەزى، بەس، ون سوم، اسسا جيىرما سوم. ارينە، ءابىش ەكەۋىمىزدەن. ستيپەنديا الا سالىسىمەن قايىرماق. قالتاڭدا تۇر، قالاي تارتىناسىڭ. ايتكەنمەن، ءداپ وسى رەتتە كەرەگىرەك اقشا، قارىزىڭ قايتاردان بىرەر، ەكى-ۇش كۇن بۇرىن سارقىلماق. ءابىش بارىن ىركىلمەي بەرەدى، كەيدە تاپ-تاقىر قالادى. مەنىڭ دە تاۋسىلاتىن كەزدەرىم بار. ونىڭ ۇستىنە، جاتاقحاناداعى ورنىم ءتىپتى جايسىز. ورىس، قازاق ارالاس جيىرما شاقتى جىگىت. ءارقيلى مىنەز، دابىر-دۇبىر اڭگىمە. كوبىنە ورىس ءبولىمىنىڭ جىگىتتەرىمەن داۋلاسىپ جاتامىز. سەندەر نادان بولدىڭدار، ساۋاتسىز بولدىڭدار، تۇرمىستارىڭ تومەن بولدى دەسەدى. مەنىڭ ءبىر جولى ايتقانىم بار، تۋرگەنيەۆتى، تولستويدى وقىدىڭدار ما، ورەل مەن كۋرسك گۋبەرنيالارىنداعى مۇجىقتاردىڭ، ماسەلەن، ەرمولاي مەن سۋچوكتىڭ ساۋاتى قانشالىق بولدى، دەپ. ساۋاتى تۇرىپتى، تۇرمىسى قانداي ەدى، اتاۋلى قايىرشىلاردى ايتپاعاندا؛ قازاقتا باي دا، كەدەي دە بولدى، ءبىراق قايىرشى بولعان جوق، دەپ. وعان توقتامادى. «سەندەر ارتتا قالعان فەوداليزم داۋىرىندە عۇمىر كەشتىڭدەر، ەندى كاپيتاليزمنەن اتتاپ، سوسياليزمگە جەتىپ، بىزبەن بىرگە كوممۋنيزمگە وتكەلى جاتىرسىڭدار»، – دەگەن. مەن: «ال سەندەر 1861 جىلعا دەيىن قۇلدىق قوعامدا ءومىر سۇردىڭدەر، ەندى ءبىر ەمەس، ەكى فورماسيادان اتتاپ وتىرسىڭدار!» – دەدىم. سونىمەن، قارىمتا جاۋاپ تابا الماي، ءبىر جولعى اڭگىمە ءبىزدىڭ پايداعا شىققان. الايدا، داۋ-داماي توقتالمادى. كوبىنە-كوپ اڭگىمە قازاقتىڭ كەمدىگى، ورىستىڭ جانە باسقالاردىڭ ارتىق بولمىس، تۇرمىسى توڭىرەگىندە. شىدامنىڭ دا شەگى بار عوي، ءبىر جولى كەشكىلىك، ابىشتەردەن كەلىپ ەدىم، توسەك اراسى، تار جەردە توبەلەس بولىپ جاتىر ەكەن. سول ساتىندە، ەنتەلەي العا ۇمسىنعان توقتاسىن بەركىمبايەۆ دەگەن سۇڭعاق بويلى بوكسەر جىگىتىمىز، سارى شاش، ءتورتپاق، مىعىم دەنەلى ورىس جىگىتىن ۇرىپ جىقتى. ورىستىڭ ءبىر وزگەشەلىگى، جاسقانا بەرسەڭ، باسىنا تۇسەدى، ال ەلەۋلى قارسىلىق تۋسا، اۋەلدە قانشا ارىنداپ تۇرعانىمەن، بەتى تەز قايتادى. ەڭ زور، قايراتتى جىگىتتەرى ومىرىلا جىعىلعان سوڭ، باسقالارى جۋاسىپ قالدى. سونىمەن، ەكى جاقتى ازعانا كىنالاستان كەيىن بار شارۋا دابىراسىز تىنعان. بۇل توقتاسىن – جۋرناليستيكا بولىمىندە، بىزدەن جوعارىراق كۋرستا وقيتىن، ۇرىپ جىققان جىگىت تە قاتارلاس توپتا ەكەن، ول كەزدە جۋرناليستيكانىڭ ورىس، قازاق بولىمدەرى كوپ رەتتە ساباقتارىن بىرلەس وقيتىن، بۇرىننان تانىس، ءبىلىس بالالار بولسا كەرەك. قايتكەندە دە، وسى وقيعادان سوڭ، ءبىزدىڭ قوي قوراعا تاقاۋ جاتىن بولمەمىزدە تىنىشتىق ورنادى. انىعى – ورىس جىگىتى كىنالى، داۋ-داماي ءورشي كەلە، ۇلتتىق نامىسقا ءتيىپتى. قولما-قول سازايىن تارتتى. كەيىن، 60-جىلداردىڭ اقىرى، «جازۋشى» باسپاسىندا جەتەكشى قىزمەتتە وتىرعان كەزىمدە، وسى توقتاسىن بەركىمبايەۆتىڭ شىتىرمان وقيعاعا قۇرىلعان كولەمدى حيكاياتىن كىتاپ قىلىپ شىعارىپ بەردىم، ول كەزدە جوسپار ماسەلەسى قيىن، ءارى بەيمالىم، جاس اۆتور، سىرتتاي تاني تۇرا الدىما كەلگەن جوق، ءبىراق سول ءبىر نامىستى قايراتى ءۇشىن القاعان ەدىم. بۇل توقتاسىن ءوز تۇسىندا بەلگىلى جۋرناليست بولدى، جولىمىز تۇيىسكەن ەمەس، بۇگىندە دۇنيەدەن ءوتىپ كەتسە كەرەك. حوش. ءابىش ەكەۋىمىز عۇمىر كەشكەن ورتا تۋرالى ايعاقتى، كوپ دەرەكتىڭ ءبىرى دەپ ءبىلىڭىز. ءيا. دەسە دە، جاتاقحانادان جەرۋىمنىڭ زاڭدى جاعداياتتارىمەن قاتار، ناقتى ءبىر سەبەبى بولدى. جاڭا جىلدان سوڭ، مەنىڭ باسىمدا تۇرعان تەكشەدەن اسا قۇندى ەكى كىتاپ جوعالعان. كىتاپ ۇرلاۋ – ۇرلىق ەمەس دەگەن ۇعىم بار. ۇرلىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى. قىلمىس دەپ ايتار ەدىم. اقشا جوعالسا، ورنىنا كەلەدى، دۇنيە جوعالسا، باسقاسى تابىلادى. مەنىڭ ەكى كىتابىم دا عاجايىپ ەدى. بۇل كەزدە ءبىرشاما جيناقتالىپ قالعان قازىنام – اەروپورت اۋماعىنا كوشىپ كەلگەن، نەمەرەلەس اتامنىڭ ۇيىندە تۇراتىن، شايتان ءتۇرتىپ، ازعانا بۇرىن جاتاقحاناعا اكەلە قالىپپىن. مۇنىڭ ءبىرى – 1948 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن شىعىپ، تيىم سالىنعان ادەبيەت تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومى بولاتىن، فولكلوريستيكا، جاپ-جاڭا، كەتپەكتەي كىتاپ، اۋىلداعى ۇيدەن ارقالاپ اكەلگەم. ەكىنشىسى – پلانو كارپيني مەن گيلوم رۋبرۋكتىڭ شىڭعىس حان ورداسىنا ساياحات جازبالارى، تاقاۋدا عانا، 1958 جىلى باسىلعان؛ بۇل دا ورنى تولماس قازىنا. كەيىن، ارادا ەلۋ جىل وتكەندە، «شىڭعىس حان» ەپوپەياسىنا كىرىستىم، تاريحي دەرەكتەردى توپتاپ، جازا باستاعاندا ەسكە ءتۇسىپ، ءىشىم اشىپ وتىرعان ەدىم، جانە ەسكى تاۋاريحتى توڭكەرگەن جەتى جىل بويى  جەتپىس مارتە ەسكە العان شىعارمىن؛ البەتتە، كەيىنگى ءبىر باسىلىمىن تاۋىپ الىپ، پايداعا جاراتتىم، الايدا، ون سەگىز جاسىمدا سەرىك بولىپ، كوكجيەگىمدى كەڭەيتكەن عاجايىپ نۇسقا كوز الدىمدا تۇرعان دا قويعان. بۇل ۇرلىقتىڭ ءبىزدىڭ كۋرستان تىس، الايدا فيلفاكتا وقيتىن سۇعاناق ستۋدەنتكە قانشاما پايدا كەلتىرگەنىن، نەمەسە سور بولىپ جابىسقانىن بىلمەيمىن. بالكىم، قازاق ەمەس، ىلكىدە داۋلاسىپ، الدىن توسقان ورىس جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى قاساقانا العان شىعار. قايتكەندە دە ۇمىتىلماس ولقىلىق.

اقىرى، ءابىش ەكەۋىمىز جاتاقحانانى تاستاپ، پاتەرگە كەتپەك بولدىق. ءۇي ىزدەۋدىڭ مەن وتكەن جىلى تاجىريبە العان وزگەشە ءتاسىلى بار. جالعىز قاباتتى، جەكەمەنشىك ۇيلەر تىزىلگەن شەتكەرى ءبىر كوشەگە شىعاسىڭ دا، قاتارلاسا ەسىك قاعىپ، ءجون سۇرايسىڭ. ءابىش ەكەۋىمىز بىرگە قىدىرىپ، اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ۇيدەن ءۇي اقتادىق. ءىستىڭ ءساتى، بىرەر ساعاتتان سوڭ تابىلا كەتكەنى. 2-لينيا، 142-ا. قازىردە ناقتى ايتا المايمىن، ول كەزدە 5-لينيا اتانعان اۋەزوۆ داڭعىلى مەن سترويتەلنايا اتانعان مۇراتبايەۆ كوشەسىنىڭ ارالىعى. قاتارلاس ون سەگىز «لينيا» بولاتىن. ءبىزدىڭ ءۇيىمىز – كيروۆ، قازىرگى بوگەنباي كوشەسىنەن ءسال-پال جوعارىدا، سول جاق قاپتال. ترامباي جۇرەتىن كومسومول، قازىردە تولە بي كوشەسىنە تاقاۋ، قاتىناسقا قولايلى. بالالارى جوق، بالكىم بولەك تۇراتىن كەمپىر-شال ەكەن. ورىس. اقساقال – اعاش شەبەرى، ول زاماندا دۇكەندەرگە تۇسە بەرمەيتىن، ءارقيلى مۇكامال – شكاف، تەكشە، ورىندىق، ستول جاسايدى. ءسوزى جوق، كەمپىرى دە تىنىش، ءبىرتوعا كىسىلەر. شاتىرلى، شارشى ءبىتىمدى ءۇيى – اۋىزعى ۇزىنشاق ءدالىز جانە جيناقى، كەڭىس ءۇش بولمە؛ ءبىرشاما كولەمدى اۋلاسىندا – الما باعى. بىزگە تۇستىك-باتىس بۇرىشتاعى تاپ-تۇيناقتاي، اۋاسى كەڭ، تازا بولمە ءتيدى. ەكى قابىرعادا ەكى توسەك، ورتادا ءۇش ورىندىقتى جاداعاي ستول. ءبىز سول زاماننىڭ ەسەبىندە اسا كوپ اقشا – ەكى ءجۇز سوم، بىرەر جىلدان سوڭ، اقشا اۋىسقان ەسەپ بويىنشا جيىرما سوم تولەيتىن بولدىق. راقات ءومىر باستالعان. راقاتى – مازالى، بايسال جاعداي عانا ەمەس. وسى وقۋ جىلىنىڭ اياعى جانە كەلەسى كۋرس – ەڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭدە تىنىش، وڭاشا تۇرعان ءبىر جارىم جىل ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ دە قالامگەر جانە ازامات ەسەبىندە قالىپتاسۋ جولىمىزداعى وزگەشە اسۋ، تاڭبالى بەلەس بولىپ شىقتى.

ەندى ۋنيۆەرسيتەتتەگى لەكسيالارعا قاتىناۋدى مۇلدە دەرلىك دوعاردىق. ونسىز دا ۋاقىت جەتپەيدى. جازۋ جانە وقۋ. مەن اەروپورت جاقتا تۇراتىن ءاب-اعامنىڭ ۇيىندەگى كىتاپتارىمنىڭ ءبىرازىن الىپ كەلدىم. ستەندالدىڭ ون بەس تومدىق تولىق جيناعى، گەينەنىڭ ون تومدىق ادەمى باسىلىمى، حەمينگۋەيدىڭ وتكەن كۇزدە عانا ساتىمعا تۇسكەن ايدىندى ەكى تومدىعى، جانە «حح عاسىرداعى شەت ەل رومانى» اتالاتىن سەريامەن شىققان ءبىرتالاي كىتاپ، ءيا، شيللەردىڭ قالىڭ ەكى تومعا جيناقتالعان تولىمدى باسىلىمى، تاعى باسقا دا كلاسسيكا ۇلگىلەرى. البەتتە، ءبارى دە ورىس تىلىندە. ونشاقتى كۇندە ءبىر رەت كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ، ول كەزدە كارل ماركس – بۇگىنگى قونايەۆ پەن گوركيي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى بۋكينيستكە سوعىپ، جاڭا، سيرەك كىتاپتار ىزدەيمىز. مەن درايزەردىڭ قوڭىر مۇقابالى ون ەكى تومدىعىن ءتۇسىردىم. ءابىش ولەڭ كىتاپتارىن الادى. پۋشكين، لەرمونتوۆتان سوڭ روبەرت بەرنس جيناعى ەسىمدە. جانە مەن ايرىقشا اسپەتتەگەن ميسكيەۆيچ پەن پوتەفي. س.مارشاك اۋدارعان بەرنستىڭ كەيبىر ولەڭ ۇلگىسى ءابىشتىڭ كەيىنگى «ماحامبەت» پوەماسىنىڭ قۇرىلىمىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى؛ ميسكيەۆيچتىڭ ازاتتىق جىرلارى ەكەۋىمىزدى دە قاتتى تولقىتاتىن، ال پوتەفيدىڭ ەڭ سوڭعى، قازالى ۇرىس قارساڭىنداعى «الاپات زامان» تولعاۋىن نەشە قايىرا وقىپ، كوزىمىزگە جاس العانىمىز بار. «ەل-جۇرتىمىز اپات الدىندا، بالكىم، كوكتىڭ جارلىعى وسىلاي شىعار، جارىم الەم ۇستىمىزدەن جانىشتاپ، ءبىرجولا قۇرتقالى كەلە جاتىر!..» – دەيدى عوي، قازىرگى قازاقتىڭ جاعدايى. البەتتە، ۇيدە تۇرعان بارلىق كىتاپ ەكەۋىمىزگە ورتاق پايدادا. ءابىش كوبىنە-كوپ جازۋ ۇستىندە، مەنىڭ نەگىزگى جۇمىسىم – وقۋ، ەندى كۇنىگە ءجۇز ەلۋ بەت، ايتپەسە ەكى ءجۇز بەت كلاسسيكالىق پروزا ۇلگىلەرىن وقىپ شىعىپ، جيىرما جاسىما دەيىن الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ وزىق نۇسقالارىن تۇگەلدەي زەردەلەپ ءبىتىرۋ – پارىز سياقتى. كومسومول – تولە بي كوشەسىنىڭ دزەرجينسكيي – بۇگىندە ناۋرىزباي كوشەسىمەن قيىلىسىنداعى الدەبىر كىتاپحانادان سوڭ، پانفيلوۆ پاركىنىڭ ىشكەرى، شىعىس قاپتالىنداعى، چەحوۆ اتىنداعى قالالىق كىتاپحاناعا دەن قويدىم. كىسىسى از، ءارى قاجەت ادەبيەتىڭدى قاعاز تولتىرماي، تەزىنەن سۇراپ الاسىڭ. بىردەن-اق موپاسساننىڭ ون ەكى تومدىعىنا تۇسكەن ەدىم. كەلەر جىلى بۋكينيستەن تاۋىپ الدىم. مەنىڭ قالامگەرلىك جولىمداعى ەڭ سۇيىكتى جازۋشىلارىمنىڭ ءبىرى. ال ورتالىق، پۋشكين كىتاپحاناسىنان جاڭا ءبىر قازىنالاردىڭ بەتىن اشتىم. گەرودوت، پلۋتارح پەن سۆەتونيي باستاعان الەمدىك شەجىرەمەن قوسا، رەسمي تانىمنان تىسقارى قالعان رەسەي جانە ورتالىق ازيا تاريحى: كارامزين، سولوۆيەۆ، كليۋچيەۆسكيي، اقىرى بارتولد، ۆەسەلوۆسكيي، باحرۋشين. جانە باتىس ادەبيەتىنىڭ سوۆەتتە تىيىم سالىنعان وزگەشە ۇلگىلەرى: كەيدە جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى باسىلىمدار، كوبىنە-كوپ سوعىسقا دەيىنگى كەزەڭدە جۇيەلى تۇردە جاريالانعان «ينتەرناسيونالنايا ليتەراتۋرا» جۋرنالى ارقىلى – دجويس، پرۋست، اندرە جيد، دوس پاسسوس جانە باسقالار. قادارىنشا كەڭىنەن قامتۋعا تىرىسام. سونىمەن قاتار، بۇل كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتەگى ارنايى ءپان ناتيجەسىندە، اراب جازۋىن تانىعام، وسىعان وراي، قازاق ءتىلدى، ەسكىلىكتى گازەت، جۋرنالدار مەن جەكەلەگەن باسىلىمدار. ادەتتە، ۇيدەگى ءابىشتىڭ دە وقۋى تياناقتى. درايزەردىڭ «امەريكان تراگەدياسىنان» باستادى. سودان سوڭ «دجەنني گەرحاردت»، «ءسىڭىلى كەرري». ول كەزدە بار جاعىنان جاڭالىقتى حەمينگۋەيگە دەن قويىستىق. كىمنىڭ نە وقىپ جاتقانىن تۇگەندەمەيمىز جانە ادەبي شىعارمالاردى تالقىلاپ، پىكىرلەسۋ دە ادەتىمىزدە جوق، ونسىز دا ويىمىز ءبىر جەردەن شىعاتىن سياقتى. ايتكەنمەن، ءابىشتىڭ نەگىزگى ۋاقىتى جازۋعا كەتەتىن. ءۇشىنشى كۋرس – 1959 جىلدىڭ اقىرىنا قاراي، اقىن رەتىندە زور بيىككە جەتتى. ازىرشە جاريادان، اتاقتان تىس. تەك جەكەلەگەن شىعارمالارى عانا «لەنينشىل جاس» پەن «قازاق ادەبيەتىندە» كورىنىس تاۋىپ ءجۇر. ادەبي گازەتتە ءوزىن العاشقى كۋرستان باستاپ قاناتىنىڭ استىنا العان قابدولوۆ وتىر. جاستار باسىلىمىنداعى بەدەلى دە زور، ءتىپتى شتاتتان تىس قىزمەتكەرى سياقتى. بىردە گازەتتىڭ ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا ارنالعان تۇتاس ءبىر نومەرىن دايىنداپ بەردى. الايدا، اقىر سوڭىنا ءابىشتىڭ ەسىم-سويى ىسىرىلىپ، ازعانا قاتىسى بار، ەسەسىنە باسشىلارعا جاقىن جۇرگەن جوعارعى كۋرس ستۋدەنتى فايزوللا ورازايەۆتىڭ اتىمەن شىقتى. ەكەۋلەپ كەيىدىك. ايتكەنمەن، ءمانسىز پەندەلىك دەپ تانىعان ەدىك. سونداي-اق، ءابىش ءار بارعان سايىن ءبىر دوربا حات-حابار، اڭگىمە، ولەڭ اكەلەدى. جاراماي قالعان دۇنيەلەر ەكەن، رەداكسيا ەسەبىنەن جاۋاپ جازۋى كەرەك. ونداعىلار ۇستىنەن قاراپ، بلانكتى قاعازعا ماشىڭكەمەن باستىرىپ، تيەسىلى اۆتورعا ءوز اتتارىنان جولداماق. ءابىش كەيدە جارامسىز دەيتىن دۇنيەلەردى جارامدى، ءتىپتى، جاقسى دەپ تاۋىپ، قايىرا اپاراتىن، بۇدان قانشا رەت، قانداي ناتيجە شىققانىن بىلمەيمىن. ەندى بىردە قاتتى شامىرقانىپ ەدى. الدەبىر وبلىس ورتالىعىندا تۇراتىن ديپلومدى دارىگەر، ەسىمى شاي... بىردەڭە، رەداكسياعا تۇتاس ءبىر حاتتاما جولداپتى. ءسوز ءمانىسى – ەندىگى، سوسياليزمنەن وزىپ، كوممۋنيزمگە اياق باسقان وزگەشە زاماندا قازاق ءتىلىنىڭ مۇلدە كەرەگى جوق، بار قازاق جاپپاي ورىس تىلىنە كوشۋى قاجەت. جاي عانا جاندايشاپتىق ەمەس، وزىنشە ۇلت بولاشاعىن ويلاعان تولعام. ءتىلى جوعالعاننان قازاق قۇرىپ كەتپەيدى، دەيدى. الەمدە اۋەلگى، تۋما تىلىنەن ايرىلىپ، باسقا تىلگە كوشكەن، ءبىراق وزىنشە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قانشاما جۇرت بار. ءبىز دە قازاق قالپىمىزدا قالامىز، ءبىراق وزىق زامان ورايىنداعى ورىس ءتىلدى قازاق بولىپ شىعامىز، دەپتى. بۇل ساندىراقتى وقىپ، مەن دە كۇيىندىم. ءبىلىمدى، وزىنشە اقىلدى بولا تۇرا، مۇنشاما ساتقىندىق قايران قالدىرعان. ءابىش سول اشۋلانعان قالپى جاۋاپ جازا باستادى. تۇتاس تورت-بەس بەت. وقىپ بەردى. ءبارى دۇرىس. وتكىر، ءوتىمدى، دالەلدى. قازاق ءوزىنىڭ تىلىمەن بىرگە جاسايدى. بوتەن تىلگە كوشسە، وتكەندەگى بارلىق رۋحاني قازىناسىنان ايرىلىپ، ۇلتتىق سىپاتىن جويىپ، باسقا ءبىر حالىق بولىپ شىقپاق. ادامنىڭ ۇلتتىق كەيپى – انا تىلىندە. تۇگەل جانە دالمە-دال جادىمدا جوق، شاماسى وسىنداي. ءوز تارابىمنان ءبىر سويلەم قوستىرىپ ەدىم. «قۇدىرەتتى كومەديادان» سوڭ دانتەمەن ەلىگىپ، قالعان شىعارمالارىن دا پارىقتاي باستاعام، «پير» دەگەن فيلوسوفيالىق تراكتاتىنان ماقال كەيىپتى تولعام، انا ءتىلى – ادامنىڭ كىسىلىك قاسيەتىنىڭ ايعاعى دەگەن ماعنادا، بۇگىندە ناقتى ەسىمدە جوق. اقىرى، ەكەۋىمىزدىڭ دە رەنىشىمىز باسىلدى. قوجا-ناسىردىڭ ەسەگىنە ناسيحات ايتقانداي بولدىق دەپ كۇلىسكەن ەدىك. سول بەتى، باسقا دا جاۋاپتارمەن قاتار، رەداكسياعا اپارىپ بەردى. وسىنداي، الىس، ءار شالعايداعى ءارقيلى جۇرتپەن حابار الماساتىن قارا جۇمىستى ءابىشتىڭ ءوزى دە قىزىق كورسە كەرەك. سونشاما قىزمەت جاساپ جۇرسە دە، جاستار گازەتىنىڭ مۇنداي دارىندى اقىن، بىلگىر سىنشىنى ناسيحاتتاپ كوتەرگەنىن بايقاماپپىن. اندا-ساندا بىردى-ەكىلى دۇنيەسى جارىققا شىعادى. «قازاق ادەبيەتى» دە ايرىقشا جارىلقامادى. قالاي دەسەك تە، ءابىش ۇلكەن باسپاسوزگە جول اشقان ەدى.

ال مەنىڭ ازعانا جازۋىمنىڭ بار جول تۇيىق شىقتى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ جاڭا كىتاپتارى تۋرالى سىن ماقالالارىم ەشقايدا وتپەيدى، «اباي تەكستولوگياسى» «قازاق ادەبيەتىنەن» ۇلكەن ايقايمەن قايتارىلدى، ون سەگىز-ون توعىز جاسار بالا، شىرقاۋ بيىكتە قول سوزعان، دامەسى زور، وتىرىسى مىعىم – ءداپ سولاي ويلاپتى، مەن پارىقسىز پىكىرلەرىن مويىنداماي، داۋلاسا باستاعاندا، ادەبي-سىن ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى: «ابايدا نە اقىڭ بار، شاكارىمدى قايدان بىلەسىڭ!» – دەپ اقىرعانى كۇنى بۇگىندە قۇلاعىمدا تۇر. (كەيىن، 80-جىلداردا عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەتتەس بولدىق، مەنىمەن اۋىلداس ەسەپتى، شىڭعىستاۋدان شىققان، وسى جاسىندا بەرەكەلى جۇمىس تىندىرماعان، كىشى قىزمەتكەر؛ ءبىرتوعا مومىن، تىنىش كىسى ەكەن، حرونيكالىق القاش؛ البەتتە، ارا-تۇرا تىلدەسىپ جۇردىك، وتكەندى ءوزى دە ۇمىتقان، جاڭعىرتىپ كورگەم جوق، ءمانسىز ەدى؛ اقىرى، ەكى كوزى بىردەي سۋ قاراڭعى تارتىپ، قورلىقتا ءولدى.) كەلەر جىلى، ءداپ وسىنداي اشۋ-ىزامەن: «مۇنداي جازۋ بولمايدى، سويلەم بۇلاي قۇرىلمايدى!» – دەگەن وشپەندى ىزامەن، اۋەلگى اڭگىمەلەرىم دە بارلىق گازەت، جۋرنال رەداكسيالارىنان تويتارىس العان. وسى رەتتەگى ەڭ ۇلكەن وكىنىش پەن رەنىش – ون توعىز جاسىمدا جازىلعان، ول زامان ءۇشىن سونى پىكىر، جاڭالىقتى دەرەكتەرى مول «اباي جانە شىعىس ادەبيەتى» دەيتىن، ءبىرشاما كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىمنىڭ جولى كەسىلۋى بولدى. ۇلى ۇستازىم بەيسەكەڭ – پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەبايەۆ، مەن ەكىنشى كۋرستامىن، 1959 جىلى كوكتەمدە، ءوزىنىڭ ەجەلگى دوسى، «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى تولەۋتاي اقشولاقوۆقا تەلەفونداپ، ارنايى پىكىرمەن، جارياعا ۇسىنىپ ەدى، توكەڭ مەنى ەرتىپ اپارىپ، بولىمگە تاپسىرعان. الايدا، مۇنداعى ب. دەيتىن عىلىم كانديداتى، ادەبيەتشى جىگىت، مەنىڭ توتەنشە تولعامدارىم باسىنا سىيماي، سوزبالاقتاپ ءجۇرىپ، ونشاقتى اي ۇستاپ، اقىرى قۇردىمعا جىبەردى جانە كوپ ۇزاماي، ءوزى دە دۇنيەدەن ءوتىپتى. بۇل «اباي جانە شىعىس ادەبيەتى» مەنىڭ بولاشاعىمدى ءبىرجولا ايقىنداماسا دا، اۋەلگى شىرعالاڭدار قارساڭىندا جولىمدى اشىپ، جاس زەرتتەۋشى رەتىندە اجەپتاۋىر اتاققا جەتكىزەتىن ەدى. كەيىن، ارينە، جارىققا شىعارۋ قولدا تۇردى، الايدا، ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن جانە ەندىگى قالىبىمنان تومەن، ءارى وسىنىڭ وزىندە جاڭادان جازىلىپ، بۇرناعى ماقالا رەتىندە ۇسىنىلعان دەگەندەي كۇمان تۋۋى مۇمكىن. ءالى كۇنگە سول قالپىندا، جەكە ارحيۆىمدە جاتىر، ءار كەزدەگى باسقاداي شيمايلارمەن بىرگە جىرتىپ جىبەرۋگە قولىم بارمادى.

ءابىشتىڭ جولى باسىنان-اق وڭ ەدى. جيىرماعا تولار-تولماستا تاقاۋ توڭىرەگىمىزدە ۇلكەن اتاققا جەتتى. وزىنەن گورى مەن كوبىرەك سۇيىنسەم كەرەك. جالعىز مەن عانا ەمەس، ارالاس دوستارىمىزدىڭ ءبارى دە قۇرمەت تۇتادى، وسى رەتتە ەكى-ۇش جاس ۇلكەندەر، ماسەلەن وقۋى قاتارلاس، كەيىندە تانىمال جۋرناليست، اۋدارماشى، باسپاگەر نۇرماحان ورازبەكوۆ ايرىقشا ءىش تارتادى، تۋعان ىنىسىندەي كورەدى، ەكەۋىمىزدى بولە-جارماي، «بالاقان» دەپ ەركەلەتىپ جۇرەتىن. بۇل نۇرماحاننىڭ ول زاماندا قولعا تۇسپەس «فەد» دەيتىن قىمبات فوتواپپاراتى بار، اۋەسقويدان وتكەن، ناعىز پروفەسسيونال، قانشاما سۋرەتكە ءتۇسىردى. ءبىرىنشى كۋرستاعى جاڭا جىل كەشىندە، ەكىنشى كۋرستاعى جاتاقحانا كەزىندە، كەيىنىرەك، پاتەردە جەكەلەي جانە بىرگە تۇسكەن الدەنەشە سۋرەتىمىزدى شىعاردى، سولاردىڭ ۇشەۋ-تورتەۋى بۇگىنگە ساقتالىپ، الماتىداعى ۇيدە تۇر. مەجەلى ءبىر ۋاقىتتا جارىققا جەتۋگە ءتيىس.

ايتقانىمداي، پاتەرگە شىققان سوڭ، ەكىنشى كۋرستىڭ سوڭىنا قاراي، ۋنيۆەرسيتەتتەگى لەكسيالارعا سيرەك باراتىن بولدىق. وندا دا بوي كورسەتۋ ءۇشىن. اپتا ارالاتىپ، ايعا تاقاۋ كورىنبەسەك كەرەك. اقىرى ءبىر كۇنى ستاروستامىز، كەيىندە فيلوسوفيا دوكتورى، پروفەسسور سونارباي تاڭقايەۆ ارنايى ىزدەپ كەلدى. بىلەمىز، گرۋپپا جۋرنالىندا ءبىزدى قاشاندا بار، قاتىناستى دەپ بەلگىلەپ جاتقان. ءبىراق شەكتەن شىعىپ كەتتىك، ابدەن زاپى بولعان سياقتى. قاشانعى جالعان كورسەتەم، كەلمەدى، جوق دەپ بەلگىلەيمىن، ستيپەنديادان قاعىلاسىڭدار، بالكىم، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى ءقاۋىپ دەپ، دوڭايبات جاساي باستاعان. ارينە، جورتا، ءبىزدى قايتكەندە ساباققا كەلتىرۋ. راسى، وعان دا وڭاي ەمەس، ۇنەمى جاسىرىپ وتىرۋ، وتىرىگى شىعىپ، سوگىس ەستۋى ابدەن ىقتيمال. مەن ايتتىم: «ءبارى ءجون، ءسوزىڭنىڭ قاتەسى جوق، ءبىراق الدىمەن ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى، دالەلدى سەبەبىن، ساباققا قاتىسۋعا مۇمكىندىك جوعىن انىقتامايسىڭ با، مىنە، ءابىش قانشاما كلاسسيكالىق ولەڭ جازدى، مەن نەشەمە توم كىتاپ وقىدىم، اۋەلى شاي ءىشىپ الايىق، سودان سوڭ اقىلداسامىز»، – دەدىم. ەكى كەسكەن كولباسا، جارتى بولكە نانىمىز بار، شاي ىشتىك، مەن قويماعان سوڭ ءابىش بىرەر ولەڭىن وقىدى. اقىرى، سونارباي دوسىمىز كەتەردە ايتتىم: «قول تيگەن كەزدە بارۋعا تىرىسامىز، بارا الماعان كۇندەرى جوق دەپ بەلگىلەي بەر، ستيپەنديادان الىپ تاستاسا، ءبىرى عاجايىپ اقىن، ەكىنشىسى عالامات وقىرمان ەكى كلاسسيكتىڭ وبالى سەنىڭ موينىڭدا»، – دەپ. «تۋۋ، سەندەرگە داۋا جوق ەكەن...» – دەدى ەشقاشان كۇلمەيتىن، سول كەزدىڭ وزىندە ارتىقشا سالماقتى سونارباي مۇلدە ءتۇڭىلىپ. «ەندى بارامىز»، – دەگەن ءابىش، جايماشۋاقتاپ. وسىدان كەيىن، دوسىمىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ بىرەر كۇن، جارىم كۇن بوي كورسەتتىك تە، قايتادان ءوز ادەتىمىزگە كوشتىك. الدەقالاي جازعانىم بار، ءۇشىنشى كۋرستىڭ اقىرى، فيلوسوفيا پانىنەن مىندەتتى ەمتيحاندى تاپسىرۋعا بارعاندا، وقىتۋشىمىز مەنى مۇلدە تانىمادى. مەن ەسىكتەن ەركىن كىرگەندە ۇدىرەيە قاراعان. زاچەت كىتاپشاسىن الدىنا قويىپ، بيلەت العاندا، قولىنداعى ۆەدوموستىگە ءبىر، سىناق كىتاپشاسىنا ءبىر، مەنىڭ بەتىمە ءبىر، قايتا-قايتا قاراپ، ايران-اسىر بولىپ وتىرىپ ەدى. مەن بوگەلمەستەن، جاۋاپقا ازىرلىگىمدى ايتتىم. الدىنداعى بالادان كەيىن شاقىردى. ءبىرىنشى سۇراقتى جارىم-جارتىلاي تىڭدادى، ەكىنشى سۇراقتى كىرىسپەسىنەن ءۇزدى، ءۇشىنشى سۇراقتى باستار-باستاماستا «بەس» قويىپ بەرىپ ەدى. الماباي سۇراپبەرگەنوۆ دەگەن اعاي. مەنىڭ لەكسيا اتاۋلىعا قاتىناسپاعانىمدى اڭدادى، ءبىراق جاۋابىما مەيلىنشە ريزا بولعان. مىنە، سول زاماندا ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت مۇعالىمدەرى وسىنداي كەڭ، مەيىربان، توتەنشە تىلەكتەس اعالار ەكەن. ءابىش تە ءاربىر ەمتيحاندا وسىعان جاقىن جاعداياتتى باستان وتكەرسە كەرەك. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى تەك ءبىلىم عانا سۇرايتىن وقۋدىڭ ءبىز ءوز بەتىمىزشە بارعان  توتەنشە ۇلگىسى.

ايتكەنمەن، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ قالماي، مىندەتتى تۇردە قاتىناساتىن ءبىر ساباعىمىز بولدى. ساباق ەمەس، سالماق. اسكەر ءىسى اتالادى. سوۆەتتىك سوعىس يمپەرياسىنىڭ قالىپتى زاڭى بويىنشا، ون سەگىزگە تولعان ءاربىر ەر ازامات اسكەري مىندەتتى. ونىڭ ىشىندە جوعارعى مەكتەپ تۇلەكتەرى اتاۋلى مامان رەتىندەگى ديپلوممەن قاتار، اسكەري وفيسەر وقۋىن دا ءتامامداۋى شارت. ونسىز بەيبىت ماماندىق ديپلومى دا بەرىلمەيدى. ءاربىر ينستيتۋت، ۋنيۆەرسيتەتتە اسكەري كافەدرا، ارنايى وقۋ كورپۋسى بار. ۇستازدارى – وتستاۆكاداعى كادرلىق وفيسەرلەر، كوبىنە پولكوۆنيك شەنىندە، تۇگەلگە جۋىق كەشەگى سوعىس-مايداننان وتكەن، ودان كەيىندە شەت ەلدەردە، وداق كولەمىندەگى اسكەري قۇرامالاردا قىزمەت اتقارعان، قاتال كىسىلەر. ءبىزدىڭ اسكەري وقۋىمىز جىل ۇزاعىنان ەمەس، ءار كۋرستا ءبىر سەمەستر، مىندەتتى تۇردە ءبىر كۇن، سەگىز-ون ساعاتتان اتقارىلادى. ءبىر كۇندىك بولسا دا، تۇتاس اپتاعا تاتيتىن اۋىر وقۋ، ازاپتى تاجىريبە. جاياۋ اسكەردىڭ قولعا شاق قارۋ-قۇرالدارىنىڭ ءجونى، اسكەري ستراتەگيا مەن تاكتيكا. ءابىش كالاشنيكوۆ اۆتوماتىن بولشەكتەپ بۇزا الماي، بۇزسا قايتادان قۇراي الماي وتىرار ەدى. پولكوۆنيگىمىز اشۋلانادى، ءبىز اكادەميك دەپ ات قويعان باقىت سەيتجانوۆ پەن ءسوزى شۇعىل داۋكەس بازارعالي قۋاتوۆ، تاعى ءبىر بالالار پولكوۆنيكتى قوستاپ، كومەككە سۇرانىپ، مازاقتاپ كۇلەدى. جىگىتتەر تابيعاتىنا جات، جەككورىنىشتى ساباقتىڭ ءوزىن ويىنعا اينالدىرىپ، جالپى جاعدايدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسار ەدى. ءبىر كۇنى «ناستۋپلەنيە» – «شابۋىل» دەيتىن ماڭىزدى تاقىرىپتى تالداپ جاتقانبىز. سوۆەت ارمياسىنىڭ سوعىستارىنداعى شەشۋشى ءتاسىل دەپ. جاڭىلماسام، پولكوۆنيك سەرەگين، سىپتاي تىعىز دەنەلى، قىرىق بەس-ەلۋ جاستارداعى، قازىمىر، اسا قاتال كىسى ەدى. سوندا، قالت ەتكەن ءبىر ساتتە، بازارعالي بولسا كەرەك، توتەنشە سۇراق قويعان: «توۆاريشش پولكوۆنيك، اناۋ جاراقاتتى وسىنداي شابۋىل كەزىندە العان بولارسىز؟» – دەپ. ورىسشا عوي. «ءيا، – دەدى پولكوۆنيك. جاراقات ەمەس، قىسقا قايىرلعان شاش استىنداعى توبەل تاز، تۋرا قاراقۇسىندا. – ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە، جەڭىستى شابۋىلداردىڭ بىرىندە». «ءا-ا، نەت، – دەدى بازارعالي. – شابۋىل بولسا، قاق ماڭدايدان تيەتىن ەدى، ال مىناۋ – باسقاشا جاعداي...» قىران-توپان بولدىق. پولكوۆنيك ايتقان سوزىنە ەمەس، مىنا قيقار ستۋدەنتتىڭ قاعىتپاسىنا قىپ-قىزىل ىزا بولىپ، جەر تەپكىلەدى. ءبىراق تەزىنەن باسىلعان. «تىنىش! شۋلاماڭدار! قانە، كەزەكتى سۇراق. پالەنباي، سەن جاۋاپ بەرشى...» وسى وقيعا بۇتكىل ۋنيۆەرسيتەتكە جايىلىپ، قانشاما كۇن ءماز بولىپ ەدىك، كەيىندە اركىمگە ءبىر تاڭىلىپ، كەڭىنەن تارادى. بازارعاليعا ەشقانداي قىساس بولمادى. ونىڭ ەسەسىنە باسقا ءبىر كۇنى ءابىش ەكەۋىمىز پۇشايمان جاعدايعا تۇستىك. سەرەگين ەمەس، كەلەسى ءبىر پولكوۆنيكتىڭ قاھارىنا ىلىنگەن ەدىك. پوپوۆ دەگەن. ادەتتە، اسكەر ساباعى بولاتىن كۇنى ەرتەرەك قامدانامىز. سول كۇنى الدە ۇيىقتاپ قالدىق، الدە ترامباي كەشىكتى، شيەۆچەنكو–ماسانشىداعى وقۋ كورپۋسىنا ارەڭ جەتتىك. ءبىز اپتىعا باسىپ، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە، ءبىزدىڭ بالالار كەڭ دالىزدەگى تاڭەرتەڭگى ساپقا جاڭا تۇرىپ جاتىر ەكەن. اسسا بەس-التى سەكۋند قانا كەشىگىپپىز. ءبارىبىر قاتارعا قوسپادى. كۋراتورىمىز سانالاتىن پولكوۆنيك پوپوۆ ءبىزدى قارسى قابىرعادا سىلەيتىپ قويىپ، تۇزەم ءراسىمى اياقتالعان سوڭ كافەدراعا ايداپ اپاردى دا، «دەكان اماندوسوۆ جولداسقا. مىنا كەكيلبايەۆ پەن ماگاۋلين ۇنەمى كەشىگىپ جۇرەدى، ساباققا سۇلەسوق، تارتىپتەرى ناشار» دەگەن تۇرعىدا جازىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتىپ، قويا بەردى. دەكان تاۋمان اماندوسوۆ اعامىز الدەنەگە قىرىسىپ وتىر ەكەن، سوزگە كەلمەستەن، باسقا ساباق ءبىر بولەك، اسكەر ءىسى ويىنشىق ەمەس، بۇل قالىپتا وقۋدان شىعىپ قالۋ وپ-وڭاي، ازىرشە ستيپەنديادان الامىن، سولاي ايتىپ بارىڭدار!» – دەپ كەرى قايىردى. ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ، كەزەكتى ساباعىن اتقارىپ تۇرعان پولكوۆنيك پوپوۆتىڭ الدىنا كەلدىك. بويى ورتادان جوعارى، بەت اۋزىندا ءتىلىم ەتى جوق، تىپ-تىك، ارىق، قاتقىل كىسى ەدى. جاس شاماسى ەلۋدىڭ ۇستىندە. ەشقاشان جىميىپ كۇلمەيدى، ءوڭى جىلىمايدى. «سەندەر، بوس ءسوز قۋعان فيلولوگتارعا اسكەر ءىسىن وقىتۋ ءمانسىز، – دەيتىن. – سوعىس جاعدايىندا مەن سەندەردى تىلعا، تانككە قارسى ور قازۋعا جىبەرەر ەدىم، ءبىراق وندا دا جارىتپاسسىڭدار». قاشاندا تالابى قاتتى. ءبىراق ارتىق ءسوزى جوق، بار ءىسى ناقتى بولاتىن. بىزگە كەكەتە قاراپ: «ال، نە بولدى؟» – دەپ سۇراعان. ءابىش سۇلىق تۇرا بەردى، مەن مەيلىنشە سالتاناتتى تۇردە: «پولكوۆنيك جولداس، بايانداۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءسىزدىڭ ءادىل تالابىڭىز بويىنشا، دەكان ءبىزدى ستيپەنديادان الىپ تاستادى!» – دەپ حابارلادىم. پولكوۆنيك، ءتارىزى، مۇلدە كۇتپەگەن جاعداي، داعدارىپ قالدى. سول ساتىندە ءبىزدىڭ بالالار گۋىلدەسىپ كەتتى. كوبىنە جورتا: «وي-وي-وي!..» «اي-ياي-ياي!..» «كاك جالكو!..» – وبال ەمەس پە!.. «پوچەمۋ تاك جەستوكو!..» – نەتكەن قاتالدىق!.. پولكوۆنيك قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. جاپپاي جوقتاۋ ءسال-پال سايابىرلاعاندا بازارعالي: «كەكىلبايەۆتىڭ اكەسى ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان!» – دەپ جاريالادى. «ارتىنان كومەك بەرەتىن ەشكىم جوق!» – دەپ بەكىتتى مارات نۇرعالييەۆ. «كارى شەشەسى عانا بار، باسقاداي تۋعان-تۋىستان ادا!» – دەپ تۇيىندەدى باقىت سەيتجانوۆ. پولكوۆنيك قىزىلدان بوزارىپ، مۇلدە قاۋساپ، شوگىپ كەتتى. «ا تى ماگاۋلين؟! – دەدى ساسقانىنان ماعان قاراتا، مەنىڭ فاميلياما ءتىلى كەلمەيتىن. ادەتىمشە، «ماگاۋين»، – دەپ، كەزەكتى تۇزەتۋ جاسادىم – «مەنىڭ اكەم كونتۋزيا الىپ، امان-ەسەن ورالعان. ونىڭ ۇستىنە دەدۋشكام بار. ءايتىپ-بۇيتىپ كۇنىمدى وتكەرەم». ارينە، جىل اياعىنا دەيىنگى ءۇش-تورت ايلىق ستيپەنديا – ۇلكەن شىعىن، الايدا، ايتتىم، مەن عانا ەمەس، ءابىشتىڭ دە جاعدايى كوتەرەدى. ءبىزدىڭ بالالاردىڭ گۋىلى مەن دۋىلى – توتەنشە وقۋ، قاتال پولكوۆنيككە دەگەن قىرىس كوزقاراستىڭ ورايىمەن سىرتقا شىققان ءبىر كورىنىسى عانا بولاتىن. پولكوۆنيكتىڭ باقىتىنا قاراي، قوڭىراۋ سوعىلىپ، كەزەكتى ساباعىمىز ءبىتتى. ۇزىلىستە جىگىتتەر پولكوۆنيك پوپوۆتىڭ ابىرجىپ قىسىلعان جاعددايىنا ءبىر جاعىنان قاناعاتتانىپ، ەكىنشى جاعىنان مىنانىڭ دا سەزىمى، ار-ۇياتى بار ەكەن دەپ تاڭىرقاپ، قايتادان دابىرلاسىپ كەتىپ ەدى. ارتىنان ماعلۇم بولعانداي، ءبىزدى ءبىر ايلىق قانا ستيپەنديادان تۇسىرگەن ەكەن. پولكوۆنيك ارالاستى ما، الدە دەكاننىڭ اۋەلگى شەشىمى دە سولاي ما، بىلمەدىك. رەنىش ەمەس، قىزعىلىقتى وقيعا رەتىندە ەستە قالىپ ەدى.

تاعى ءبىر جاعداي. ءبىزدىڭ اسكەري وقۋىمىز عانا ەمەس، الماتىنىڭ بولاشاق قۇرىلىمىنا قاتىستى. ساباق ۇنەمى ءتورت قابىرعادا جۇرمەيدى. كەيدە كەڭ دالاعا الىپ شىعاتىن. ەندى ءبىر جولى، «قالا ىشىندەگى ۇرىس» تاقىرىبىن تالداۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى 13-لينيا، – قازىرگى گاگارين جانە، بۇرىنعى اتىن ۇمىتتىم، جاندوسوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسى، كەڭ اللەياعا الىپ كەلدى. كورىكتى، ۇزىنا بويىنا ءتورت قاتار اعاش ەگىلگەن 13-لينيانىڭ تاۋ بەتى بىتەلىپ، جەر قازىلىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. «مىنە، – دەدى اسكەري تاكتيكادان بەرەتىن پولكوۆنيك ياكۋشيەۆ. – كوشەنى بىتەپ جاتىر. نەگە؟» «اقىماقشىلىق! – دەستىك جامىراپ. – تاماشا پروسپەكتىنى قاق ورتاسىنان قيىپ، ءبىرجولا ءبۇلدىردى عوي!.. » «جوق، – دەدى، ەرنى مايلاقى، بۇلاعى تۇسىڭكى، تولىقشا پولكوۆنيك. – ءماجبۇرلى قاجەتتىك». سويتسەك، الماتىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان كوشە قۇرىلىمى – بۇگىنگى زامانعا سايكەس كەلمەيدى ەكەن. بارلىق كوشەلەر تاقتا كەيىپتى، شىعىستان باتىسقا، تەرىستىكتەن تۇستىككە قاراي، تۇپە-تۇزۋ سوزىلىپ جاتىر. ءبىر شەتىنەن كىرگەن تانكتەر، وعان جالعاس جاياۋ اسكەر، ەشقانداي بوگەتسىز، ەكىنشى شەتىنەن ءبىر-اق شىقپاق. سوندىقتان دا، نەگىزگى كوشەلەردىڭ ءبارى ءار تۇستان ءبولىنىپ، جاڭا ءۇي، جاڭا قۇرىلىستار سالىنۋى شارت. سونىڭ اۋەلگى ءبىر كورىنىسى – الدارىڭدا تۇر. «سوندا قانداي سوعىس، قانداي جاۋ؟» – دەپ سۇرايدى بالالاردىڭ ءبىرى قاساقانا. «جۇڭگو! الماتىدان نەبارى ءتورت ءجۇز شاقىرىم جەردە تۇر. ال ءبىزدىڭ قالامىز ستراتەگيالىق جاعىنان وتە ءالسىز، قورعانىسقا قولايسىز. قىتايلار ءبىر شەتىنەن كىرسە، وپ-وڭاي ەكىنشى شەتىنەن شىعادى». مىنە، كەرەمەت! «سوندا قالاي، – دەيدى جىگىتتەر. – نارىنقولدان شەكارانى بۇزىپ وتكەن جۇڭگو الماتىنىڭ تۇبىنە ەشقانداي بوگەلىسسىز جەتىپ كەلە مە؟ ءبىزدىڭ ايبىندى اسكەرىمىز قايدا؟» «ارينە، – دەيدى پولكوۆنيك، – شەكارانىڭ ارعى، بەرگى بەتىندە تالقاندايمىز. الايدا، بارىنە دايىن بولۋ كەرەك. قىتايدىڭ اسكەرى ونداعان ميلليون، قازىردە تەحنيكاسى دا جەتىلگەن. قاجەتتى قورعانىس شارالارىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك!» مىنە، ءبىزدىڭ اكادەميكتىڭ جازىلا ءبىر سويلەيتىن جەرى. «دۇرىس، – دەيدى، تامسانا باس يزەپ. – دانالىق شەشىم. وتكەن تاريحتا جاۋدى ەكى رەت موسكۆاعا دەيىن جەتەكتەپ اكەلدىك. فرانسۋزداردى شىعا بەرە، نەمىستەردى ءدال ىرگەدە تالقاندادىق. الماتىنى قىتايعا بەرۋ دە ءداپ وسىنداي ۇتىمدى ستراتەگيا. بۇدان سوڭ، قاسكەلەڭدە، نەمەسە ۇزىناعاشتا ءبىرجولا قيراتامىز. تەك بۇل جۇڭگو سول بەتى موسكۆانىڭ بەرگى جاعىنان ءبىر-اق شىعىپ جۇرمەسە...» «مولچات!» – توقتات! – دەپ اقىرادى پولكوۆنيك، ءسوز ءمانىسىن ەندى عانا اڭداپ. «قالاداعى ۇرىس: قورعانىس جانە قارسى شابۋىل» تاقىرىپتى ساباعىمىز ودان ءارى جالعاسادى. مىنە، شاماسى 1960 جىلدان باستاپ، الماتىنىڭ وقتاي ءتۇزۋ، ءبىر قيىرىنان ەكىنشى شەتىنە سوزىلاتىن داڭعىل كوشەلەرىن بىتەۋ، ارالىقتا جاڭا قۇرىلىستار سالىپ، بۇتكىل شاھاردى تۇيىقتاۋ – الدەبىر ارحيتەكتۋرالىق قاتەلىك ەمەس، سوۆەتتىك وزىق اسكەري ستراتەگيادان تۋىنداعان، جوسپارلى جۇمىس ەكەن. بار قىزىعىن ەندى كورىپ وتىرمىز. سىرتتاعى جاۋ تۇگىلى، مىنا، ماشينا باسقان زاماندا، ىشتەگى ءوزىمىزدىڭ ەركىن قوزعالۋىمىز قيىنعا اينالدى.

قىتىمىر اسكەري وقۋدان سوڭعى، قيىندىعى ودان كەم تۇسپەيتىن اۋىر سالماق – مىندەتتى اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىستارى. ەكىنشى كۋرستى بىتىرگەن جازدا، اۋىلداعى ەكى ايلىق باراقات دەمالىستان سوڭ، امالسىزدان الماتىعا ورالدىم. ءابىش كەلمەي قالعان. ياعني، جالعىز ءوزىم. جالعىز بولعاندا، باسقا بالالار تۇگەل. باقىت، تۇرعانباي، مارات، ديداربەك... اۆگۋست ايىنىڭ باسىندا بۇتكىل ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى قاتارىندا تىڭ ولكەسىنە اتتاندىرىلعان ەدىك. باسقالار سياقتى، ءبىزدىڭ فاكۋلتەتكە دە، تاۋار ۆاگوندارىنان قۇرالعان تۇتاس ءبىر سوستاۆ ءبولىندى. ءاربىر ۆاگون ىشىندە ەكى قاتار تاقتاي سورەلەر ورناتىلعان. قامالعان قويداي، قاتارلاسا، قابات-قاباتىمىزبەن جاتامىز. ۆاگوننىڭ ورتا شەنى، سىرعىتپالى قاقپا تۇسى ازعانا كەڭىس، جەلدەپ، توپىرلاپ وتىرامىز. جىلجۋىمىزدان تۇرۋىمىز كوپ، الماتىدان كوكشەتاۋدىڭ قالاسىنا دەيىن بەس كۇن جۇردىك. مەن ءۇشىن سارى-ارقانىڭ تورىنە بويلاي ەنگەن، وزگەشە ءبىر الەم اشىلىپ ەدى. سىرلى، قاسىرەتتى. جاڭا جەرلەر، جاڭا ءبىر ۋايىم-قايعى. مويىنتىدان سوڭ، بالقاشتىڭ باتىس قاپتالىن جاعالادىق. بۇدان ارى – سالقار دالا. بەكەت اتاۋلىنىڭ ءبارى قاپتاعان ورىس. اقمولا شەگىنە ىلىنگەن سوڭ مۇڭ مەن شەر قالىڭداي تۇسكەن. ەجەلگى جۇرتىڭنىڭ ەلەسى دە قالماعان. مۇلدە باسقا ءبىر الەم. سۇلتانماحمۇتتىڭ «جازعى قايعىسى» ويعا ورالادى

«بەتىڭدى قايىستىرىپ ورىس باسقان،

تىتىرەپ قاھارىنان جەر مەن اسپان...»

سۇمدىق قوي. وتارلىق قىسپاقتىڭ ەڭ اۋىرى ءبىزدىڭ باسقا ءتۇسىپتى. جەرىڭ مىناۋ. جۇرتىڭ اناۋ. بولاشاقتا ەشقانداي ساڭلاۋ جوق سياقتى.

«ال ەندى، بىزگە كەلگەن زامان قانداي؟

زامانعا قارسى تۇرار شاماڭ قانداي؟

باسقانىڭ كوكجەلكە بوپ تەپكىسىندە،

تالايسىز نەدەن بولدىڭ، اھ سورماڭداي!!.»

باسىن مۇنارلى بۇلت ەمەس، كوگىلجىم قايعى باسقان كوكشەتاۋ كورىندى. بۇدان سوڭ،  ورمان، الاستى، دوپ-دوڭگەلەك، كورىكتى كولگە تولى بايتاق ولكەڭ. قولىڭنان شىعىپ بارادى. بالكىم، ءبىرجولا ايرىلدىڭ...

اسەرى اۋىر ەدى. ەڭسە باسقان، ەستەن ايىرعان. سول جىلى عانا ەمەس، قانشاما زامان بويى، ءتۇن بالاسىندا الاعىزىپ ۇيىقتاي المايتىن ەدىم. قايران ەل، قايران جەر!..

الماتىعا ورالعاننان سوڭ، بۇدان كەيىن دە، ءارقيلى جاۋلاۋ، وتارلاۋ، باقىتسىز جاعداياتتار ناتيجەسىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن حالىقتار تاريحىنا دەن قويدىم. سەبەپ، سالدارىن تەكسەرگەم. وسى، قۇرىپ بىتكەن جۇرتتاردىڭ ناشارلىعىنان ەمەس، سىرتتان كەلگەن زورلىقتىڭ اياۋسىز وكتەمدىگى، كەنەۋسىز قياناتتان ەكەن. كۇنى كەشە عانا، حالقىڭنىڭ باسىم بولىگىن جالماعان اشارشىلىق ۇيىمداستىرىلدى. ەندى مىنە، ۇستىڭە ءجۇز مىڭداپ توگىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسى، اجال قۇزىنىڭ جيەگىندە تۇر ەكەن... نە قايران بار؟.. ساتىمەن ۇشىراسىپ، كوكشەتاۋدا قولعا تۇسكەن وزگەشە ءبىر كىتاپتى نەشە قايىرا ءسۇزدىم. «يندونەزيا وبۆينياەت» – «يندونەزيا ايىپتايدى». سۋكارنو. تۋعان جۇرتىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكەر جانە ەركىندىك زامانداعى العاشقى پرەزيدەنت. داناگوي، كەمەڭگەر كىسى ەدى. ەل-ارالىق ساياسات جونىمەن، ارتىن ويلاماعان وكىمەتتىك نۇسقاۋ بويىنشا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان بۇل كىتاپتاعى جۇرەك-جاردى تولعام، نەگىزگى تۇيىندەر – تۇگەلدەي ۇلتتىق ويانۋ، جانە ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس تاسىلدەرى بايىپتالعان باعدارلاما بولاتىن. بۇدان سوڭ، وسى جىلى وتكەرىلگەن بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسىنە دەن قويدىم. بىرەر جىلدان كەيىن، بۇرناعى زاماندى قوسا تارازىلاعان جيناقتى كىتابى دا شىققان ەدى، ەندى الەمدىك دەموگرافيا عىلىمىنا بويلادىم. ونىڭ ىشىندە تاريحي دەموگرافيا. ادامزات شەرۋى، عاسىرلار بويعى حالىقتار كەرۋەنى ءوز الدىنا. اقىرى، ەمەسكى ءۇمىت ساۋلەسى كورىنگەن. ءالى دە تۇزىمىز تاۋسىلماعان سياقتى. بۇگىنگى جالپى سانىڭ قانشاما كەمىسە دە، تىم از ەمەسسىڭ. قازاقستان شەگىندە عانا ءۇش ميلليونعا جۋىق. ەندەشە، وسەمىز، ونەمىز. وسى بايتاق جەردىڭ ءبىر پۇشپاعى، ماسەلەن، وڭتۇستىك وڭىردە بولسا دا، ءوزىمىزدىڭ ءناسىلىمىزدى ساقتاپ قالامىز. ول ءۇشىن... قازىرگى كەزدە ساعان قاراپ تۇرعان ەڭ باستى ماسەلە – حالقىڭا ءوزىنىڭ تاريحىن تانىتۋ، ەجەلگى رۋحىن ايگىلەپ، ۇلتتىق ساناسىن كوتەرۋ ەكەن. وسى جولعا بەت بۇردىق. بار عۇمىرىمىزدى بايگەگە تىكتىك. تاپتىشتەپ، ءتىپتى، تەرمەلەپ ايتا بەرگەننىڭ وزىندە الدەنەشە كىتاپتىڭ جۇگى. سونىڭ ءبىرازى وتكەن قالامگەرلىك قىزمەتىمىزدە جۇزەگە اسقان دا سياقتى.

بۇل جولعى اڭگىمە – ءابىش ەكەۋىمىز تۋرالى ەدى عوي. ءسوز اياعىن بۇرمايىن. مەن ورىس باسقان اقمولا-قىزىلجار-كوكشەتاۋدان اتا جۇرتىمنىڭ ارۋاعىن ارقالانىپ، جاڭا ءبىر مۇرات تاپقانداي ەدىم. ەندىگى ماقسات ايقىن، قايتكەندە جاسسىڭ. بار بولاشاعىڭ الدا.

قوڭىر كۇزدە تاعى دا تاۋار ۆاگوندارىنا تيەلىپ، الماتىعا ورالدىق. ابىشپەن جاڭا كورگەندەي، قۋانا تابىسىپ ەدىك. اۋىلدا اناسى اۋىرىپ، قاسىنان شىعا المادى دەگەن انىقتاما الا كەلىپتى. تياناقسىز ىلگىشەك. وزىنە وڭ قارايتىن دەكان اماندوسوۆقا بارىپ، كەڭشىلىك العان ەكەن. ستيپەندياسى ورنىندا، ءبىراق جاتاقحانا بەرىلمەيدى. ال مەن بەرىپ تۇرعان جاتاقتان باس تارتتىم. وڭاشا،جايلى، ەڭ باستىسى – وزىمىزگە جاققان پاتەر ءۇيىمىز كۇتىپ تۇرعان.

وسى ءۇشىنشى كۋرس – 1959–1960 جىلدار توعىسىنداعى كۇز بەن قىس جانە كوكتەم – شىن كامەلەتكە جاڭا تولعان جيىرما جاس – ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ قالامگەرلىك بولاشاق عۇمىرىمىزداعى تاڭبالى بەلەس بولدى دەدىم. جانە شىن مانىسىندەگى كەمەل، كەلىستى داۋرەن. قالىپتاسقان ساقا ستۋدەنت قانا ەمەس، فاكۋلتەت اياسىنداعى ەڭ كورنەكتى جىگىتتەر سانالساق كەرەك. مەنىڭ باسپاسوزدەگى جاريا كورىنىسىم كەمشىن بولعانىمەن، كەۋدەم تىم جوعارى. بۇتكىل الەم ادەبيەتىن جەتە تانىدىم دەپ بىلەم. ءوز ۇعىمىمدا جازۋىم دا  ءبىرشاما دارەجەگە جەتكەن. ەكىنشى كۋرستىڭ اقىرىندا ساۋلەتتى سامارقاندقا، ورتا ازيا، شىن مانىسىندە ءجۇملا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنىڭ عىلىمي كونفەرەنسياسىنا بارىپ، «اباي جانە شىعىس ادەبيەتى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساپ، ماقتاۋ ەستىپ، اتاۋلى گراموتا الىپ، مارقايىپ قايتقام. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سەگىز فاكۋلتەتىنەن ىرىكتى سەگىز بالا بارىپ ەدىك. ءبارىمىز دە ابىرويلى بولدىق. ونىڭ ىشىندە مەنەن ەكى-ۇش جاس ۇلكەن، ەكونومفاكتىڭ ءتورتىنشى كۋرسىنىڭ ستۋدەنتى، بولاشاقتا عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك كەنجەعالي ساعادييەۆ بار. ءۇشىنشى كۋرستا جازۋ قالىپتى جۇيەگە ءتۇستى، جاريا جاعدايىم العا باسپاسا دا، ەڭسەم كوتەرىلىپ، بار جاعىنان بايسال تاۋىپ ەدىم. ال ءابىش بار تاراپتان ءوتىمدى. جازعاندارى توقتاۋسىز شىعىپ جاتىر. ەڭ باستىسى – 1959 جىلدىڭ اقىرى، قىسقا قاراي شاعىن كولەمدى، ءتۇر-تۇلعاسى وزگەشە، كوركەمدىگى كەلىستى «ماحامبەت» اتتى پوەما جازىپ شىققان. سول كەزدەگى ۇعىم عانا ەمەس، قازىرگى سەنىمىم بويىنشا دا، بۇل – قازاق ادەبيەتىندەگى وزگەشە قۇبىلىس ەدى. سۇلتانماحمۇت پەن ماعجاننان – 1991 جىلعى جەلتوقسان، تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەيىنگى كەزەڭدە ۇلتتىق سانانى ايگىلەگەن، ۇلت ازاتتىعى يدەياسىن كوتەرگەن جالعىز جىر. (ءماجيت بەكتىڭ الىس شەت ەلدە قالىپتانعان شىعارمالارى بىزگە كەيىنىرەك جەتتى.) اينالاسى ءبىر اپتادا ءتامام قىلىپ ەدى. مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش بولدى. قاشاندا ەڭ جاقىن، سىرلاس دوسىمنىڭ بار تابىسىنا وزىمنەن ارمەن مەرەيلەنەر ەدىم. مىناۋ – كەمەل شىعارما، كلاسسيكا دەدىم. قازاقتىڭ ءور رۋحى كورىنىس تاپقان، قارۋلى زورلىق پەن رۋحاني قىساس – «پاتشانىڭ جيرەن قولى» جانىشتاعان وتارلىق جاعداي ايگىلەنگەن، تراگەديالىق ەمەس، قاھارماندىق اۋەزدەگى وزگەشە سەرپىن. شاعىن كولەمدى، ءبىراق ايرىقشا سالماقتى، كەمەل تۋىندى.

ءابىش ۋنيۆەرسيتەتتەگى «ادەبي بىرلەستىك» اتالاتىن بەلسەندى جاس جازارماندار ۇيىرمەسىن باسقارادى. مەن فاكۋلتەت ستۋدەنتتەرىنىڭ عىلىمي قوعامىنىڭ ءتوراعاسىمىن. سونىمەن قاتار، بىرلەستىكتىڭ «شاعالا» اتالاتىن قابىرعا گازەتىنىڭ رەداكتورى. وزىمىزشە جازۋشىلار وداعىنىڭ جاستار بولىمشەسى دەپ بىلەتىن بىرلەستىك اي سايىن دەرلىك قاتارىمىزداعى تالاپكەر اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن تالقىلاپ، قىزۋ جيىن وتكىزەدى. «ماحامبەتتى» كوپ الدىنا تارتپادىق. ءابىش اۋەلگى كەزەڭنەن ءوتىپ كەتكەن، ءوز ورتامىزدا ۇلكەن اقىن سانالادى. «شاعالا» گازەتىنىڭ كەزەكتى سانىنا شىعاردىق. تيەسىلى ماتىندەرى تۇگەلدەي ماشىڭكەمەن باسىلعان، كولدەنەڭى بىرەر مەتر، ۇزىندىعى ەكى قۇلاشتان استام ادەبي گازەتىمىز كەڭ ءدالىز – دەكاناتقا قارسى، قازاق ادەبيەتى كافەدراسىمەن جاپسارلاس قابىرعاعا ىلىنەتىن، بەل ورتاسى، ەڭ كورنەكتى تۇسىندا جارقىراپ «ماحامبەت» پوەماسى تۇرعاننان سوڭ، بۇرىنعىدان دا ءماندى، ايدىندى كورىنەدى. بۇتكىل قازاق ءبولىمى جاپىرلاي وقىپ جاتىر. ءابىشتى بۇرىننان بىلەتىن، ايرىقشا باعالايتىن ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر تۇگەل عاجاپ قالدى. باسقا كۋرس بالالارى دا جاپپاي تاڭىرقاپ، كوبىنىڭ اقىلىنا سىيماي، ءبىراق مەيلىنشە مويىنداپ، جاقسى پىكىرگە توقتاعان سياقتى. ارينە، الەمگە تانىلۋعا جاقىن، ۇلكەن قۋانىش. الايدا بۇل – ءبىزدىڭ عانا ۇعىم ەكەن. ارادا ەكى اپتا وتكەندە، «شاعالاعا» قاراما-قارسى قابىرعاعا فاكۋلتەتتىڭ رەسمي «فيلولوگ» گازەتى ءىلىنىپتى. قاق ورتاسىندا، تاقىرىبى قارا بوياۋمەن قولدان جازىلعان كولدەي ماقالا بىردەن كوزگە شالىنادى. «ماحامبەت» پوەماسى – ۇلتشىل ساندىراق» دەپ اتالعان ەكەن. باستان-اياق اشكەرەلەۋ. ەشبىر ءسوزى ەستە جوق، ءبىراق ناقتىلاپ ايتپاساق تا بەلگىلى بولسا كەرەك. ادەبيەتتەگى يدەياسىزدىققا، جاداعاي يدەياسىزدىق ەمەس، بۋرجۋازيالىق پاسىق ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەسكە ۇندەيدى. ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتە وسىنداي زياندى، قاسكوي شىعارما جازىلۋى – اسا قاتەرلى قۇبىلىس دەپتى. الىپ تۇرعان كولەمى تالدانىپ وتىرعان زياندى پوەمادان الدەقايدا ۇلكەن، ءزارلى ماقالانىڭ سوڭىنا قىراعى اۆتوردىڭ ەسىم-سويى ناقتى جازىلىپتى. ءبىر كۋرس تومەن وقىعانىمەن، بىزدەن ەكى-ۇش جاس ۇلكەن، العاشقى ولەڭدەرى باسپا ءسوز بەتىندە كورىنە باستاعان، ارىندى، بۇزاقىلاۋ جىگىت، ىلكىدە عانا، كارل ماركس كوشەسىندەگى بۋكينيستكە بارا جاتقان جولىم، زامانىندا ابىرويلى، كەيىندە ىشىمدىككە اۋەس، اشاڭ-جارعاق قارت اقىنمەن بىرگە اراق ءىشىپ وتىرعانىن كورگەم. كەيىندە اجەپتاۋىر اتاعى شىقتى، سودان سوڭ،  وتباسىنداعى ازعىندىعى ءۇشىن جازاعا كەسىلىپ، تورت-بەس جىلعى قاپاستان كەيىن، الدەبىر تۋىسى – قۇزىرەتتى پارتيالىق قىزمەتكەردىڭ كۇشىمەن بوستاندىققا شىققان جانە بەتى بۇلك ەتپەي، جازۋشىلار وداعى مەن باسپالاردا شالقاقتاپ ءجۇرۋشى ەدى. جيىرماداعى بالاڭ ستۋدەنت، جاڭا باستاعان تالاپكەر كەزىنىڭ وزىندە ادەبيەتتەگى «ازعىندىققا» قارسى كۇرەسكەن كىسىنىڭ اقيقات بەينەسىن تانىتا ءتۇسۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن.

ءبىز جاقسى بىلەمىز، سوۆەتتىك قوعامدا كەز كەلگەن كىسى ساياسي باقىلاۋ استىندا. اسىرەسە جاستار جاعى. ۋنيۆەرسيتەتتە، ءاربىر وقۋ توبىندا ءبىر، نەمەسە ەكى-ۇش تىڭشى بار. اسكەردەن وتكەن، نەمەسە جۇمىس ىستەپ كەلگەن، ۇستامدى، سەنىمدى، ساقا جىگىتتەر. شاماسى بەلگىلى. پارتيالىق تۇعىرى بەرىك، جەكەلەگەن وقىتۋشىلار تاعى تۇر. جانە ءارقايسى ءوز بەتىمەن دەسەك تە، جوعارىدا ءبارىن بىرىكتىرۋشى، باعىتتاۋشى، باسقارۋشى مەكەمە تۇر. كگب. اتاۋلى ماقالا ارنايى تاپسىرمامەن جازىلدى دەپ ويلامايمىن. سوۆەتتىك جالاقور قوعام قالىپتاستىرعان الەۋمەتتىك قۇبىلىس – شىن ازعىننىڭ ءوزىنىڭ ىنتا-جىگەرى. باكىم، جالپىعا ورتاق، ۇيرەنشىكتى تاسىلدەر ارقىلى، بويى وزىق تۇرعان ءابىشتى قازىرگى جانە بولاشاقتاعى باقتالاسى ساناپ، ءاۋ باستان ءسۇرىندىرۋ، الدىنا تالقى قويۋ. قايتكەندە دە، «شاعالاداعى»، شىن مانىسىندەگى وتانشىل پوەما دا، «فيلولوگتاعى» اشكەرە ماقالا دا ەسكەرۋسىز قالماسا كەرەك. كەيىنگى ءبىر كولدەنەڭ جازبالاردا وسىدان سوڭ ءابىشتى اندا-مىندا شاقىرىپتى، دابىرا جازۋشىلار وداعىنا جەتىپتى دەگەندەي سوزدەرگە ۇشىراستىم. جاڭساق دەرەك. ءتارىزى، پوەمانىڭ كىتاپقا شىعار تۇسىنداعى تالقى بولار. مەن ايتىپ وتىرعان كەزدە توتەنشە اڭگىمە تۋعان جوق. بىرگە تۇرىپ، بىرگە ءجۇرمىز، مەنىڭ ەستىمەي قالۋىم مۇمكىن ەمەس. ايتكەنمەن، ءابىشتى ساياسي پوليسيانىڭ سەزىكتىلەر ەسەبىنە قوسۋى كۇمانسىز. ءبىرىنشى كۋرس، كومسومول جينالىسىنداعى ۇلتشىلدىق داۋ-دامايدان سوڭ، جالعىز ءابىش قانا ەمەس، سول حيكمەتتى باستاۋشى بولعان مەنىڭ ءوزىم دە، دالەلدى، بايىپتى سويلەگەن نۇرماحان جانە تاعى  بىرنەشەۋىمىز ساناتقا كىرسەك كەرەك. اتاۋلى، قاتاڭ شارا قولدانىلماۋى – زاماننىڭ ءبىرشاما تىنىشىنان جانە ۇلكەندەردىڭ جابا توقۋىمەن قاتار، وسىنىڭ ءبارى بالالىق، ۋاقىت وزا كەلە باسىلار جەلىك سانالۋى دەر ەدىم. سونىمەن، «ماحامبەتتىڭ» داۋى اياقسىز قالدى. قارىمتا جاۋاپ بەرۋدى قاجەت تاپپادىق. كەسەلدى تاقىرىپقا نازاردى كۇشەيتۋ عانا ەمەس، كوپە-كورنەۋ اقىماقشىلىق بولار ەدى. جالالى گازەتىمىز دە قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ءبىزدىڭ «شاعالا»–«ماحامبەتىمىز» دە ايىلىن جيماي، كەلەسى ساندارى شىققانشا، ەكى اي بويى ءوز ورنى، سول قالپىندا تۇرا بەردى. ءبىز قانشا دۇرديسەك تە، ءابىشتى قۇداي قاقتى دەر ەدىم. وسى ورايدا ايتا كەتەيىن، سول، الدە كەلەسى جىلى، ورىس ءبولىمىنىڭ ورىسشا «فيلولوگ» گازەتىندە راپوپورت دەيتىن ستۋدەنت قازىرگى زامان پوەزياسى تۋرالى ماقالا جازادى، كوركەمدىك ۇلگىسى رەتىندە «بەلگىلى سوۆەت اقىنىنىڭ» ءبىر شۋماق ولەڭى مىسالعا كەلتىرىلگەن ەكەن؛ بۇل، ەسىمى اتالماعان اقىن وسى كەزدە بار تاراپتان ايىپتالىپ جاتقان پاستەرناك بولىپ شىعىپتى. ال، كەتتى. يۋ-قيۋ دابىل، ويباي، اتتان. البەتتە، كگب-نىڭ تىكەلەي قاتىسىمەن، ۋنيۆەرسيتەت پارتيا ۇيىمى جانە دەكانات تارابىنان قاتاڭ ايىپتالىپ، راپوپورت وقۋدان قۋىلدى؛ كەيىندە، ورىس فيلولوگياسىن بىتىرگەن جىگىتتەردەن ەستۋىمشە، ەكى-ۇش جىلدان سوڭ كەشىرىم الىپ، ءايتىپ-بۇيتىپ ديپلومىن قورعاعان ەكەن، بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ءسىبىر، بايقال جاقتا وبلىستىق گازەتتەردە قىزمەت اتقارىپتى، البەتتە، قۋعىن-سۇرگىن توقتالماعان، اقىرى، مەزگىلىنەن بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن سياقتى. مىنە، وسىنداي زاماندا ءومىر سۇردىك. ساقتىقپەن قاتار ءساتتى تاعدىر بۇيىرۋعا كەرەك ەدى.

بۇل كەزدە ءابىش ءبىرشاما ولەڭ جازىپ تاستاعان. بارىن ىرىكتەپ، شاعىن جيناق ازىرلەدى. كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا ۇسىنباق. باسپا قابىلداۋ ءۇشىن اۋەلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ماق ۇلى قاجەت ەكەن. تالقىلاۋ جانە وڭدى پىكىر. سوعان وراي، وسى العاشقى جيناعى وداقتىڭ پوەزيا سەكسياسىنا تاپسىرىلدى. ەكى-ۇش اپتا ءوتتى مە، بىرەر اي وزدى ما، تالقىلاۋعا شاقىرىپتى. ابىشپەن بىرگە سەيتجانوۆ باقىت، دىلدابەكوۆ تۇرعانباي جانە مەن – تورتەۋ بولىپ باردىق. ءبىزدىڭ ءۇشىنشى كۋرسىمىز، 1960 جىلدىڭ العاشقى، قىس ايلارى.

پوەزيا سەكسياسىنىڭ باستىعى – اقىن ساتتار سەيتحازين ەكەن. سونىمەن قاتار ءشامىل مۇحامەدجانوۆ جانە، ەسىمدە قالماپتى، ءتارىزى، وداق پەن جۋرنال، گازەت توڭىرەگىندەگى ءۇش-تورت جىگىت بار. ءھام جاس پەرى اكىم تارازي. ساتتار اعامىزدىڭ كوڭىلى كەڭ ەكەن.  وسى جاقىندا عانا ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلگەن. سول زامانداعى جانە كەيىن دە ەرەكشە مارتەبە – ورتالىق، ماسكەۋ باسپالاردىڭ بىرىنەن «بەركۋتى» دەگەن اتپەن اۋدارما جيناعى شىققان. بولاشاعى تىم جارقىن سياقتى ەدى. كوتەرىڭكى وتىردى. بىرەر ەسكەرتپەمەن قانشاما ماداق ءسوز ايتتى. قازاق ادەبيەتىنە دارىندى، جاڭا ءبىر جاس اقىن كەلدى، دەپ تۇيىندەگەن. وسىدان سوڭ الگى، مەنىڭ ەسىمدە قالماعان جىگىتتەر، باستاپقى لەپەستى قوستاعانىمەن، تاپتاۋرىن، سۇرەڭسىز سويلەگەن. بۇدان كەيىن ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جانە ءتاپ-تاۋىر ولەڭدەر جازىپ جۇرگەن شامىلگە كەزەك كەلدى. نەگىزگى پىكىرى ورىنسىز سىنعا قۇرىلعان ەدى، الايدا، جيناق جارامسىز دەگەن سوزگە بارمادى. ءابىش وسى ءشامىلدىڭ لەپەسىنە قاتتى كەيىگەن ەكەن، ۇيگە كەلە سالىسىمەن، ونشاقتى جول ەپيگرامما جازىپ ەدى، سونداعى: قاناتى جەتپەيتىن بيىكتى قالاي تانىسىن، توبىلعىدان اسىپ ۇشا المايتىن «تورعايدىڭ ۇرپە-شۇرپە بالاپانى» دەگەن تىركەس ەسىمدە قالىپتى. اۋەلگى شەشەندەر تىنشىعان كەزدە اكىم تارازي سوزگە كىردى. العاش كورۋىم. كەۋدەسىن كەرە، بايىپپەن، نىق، ءارى سەنىمدى سويلەگەن. تۇتاستاي العاندا جوعارى باعالادى. الايدا، سوڭعى ورامداعى ءبىر ءسوزى مەنىڭ جۇرەگىمە زىرق ەتىپ تيگەن ەدى. «وسىنداعى ءبىراز ولەڭدە ايتىلىپ جاتقان افريكا – شىن مانىسىندەگى افريكا ەمەس، اۆتوردىڭ كوڭىلىندە باسقا ءبىر اۋەن بار...» – دەپ قايىرىپ ەدى. ماعان تۇپا-تۋرا ارانداتۋ سياقتى كورىندى. ايتۋعا بولمايتىن اڭگىمە. ارينە، ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى – نەشە عاسىرلىق قۇلدىقتان سوڭ، ەندى عانا ازاتتىق الىپ جاتقان افريكا ەمەس، وتارلىق كەپتەن قۇتىلا الماي وتىرعان قازاق ەلى. ارادا بەس-التى جىل وتكەندە جاقىن تانىستىم، كوڭىلىمدە ۇنەمى كۇدىك تۇراتىن ەدى، بىلە كەلە سەيىلدى، تارقادى، شىندىعىندا، بىزدەن ۇلكەنىرەك بولسا دا، وتىزعا جاڭا كەلگەن، ەندى عانا جازۋعا شىنداپ بەت قويعان اكىمنىڭ لەپەسى – «ءبىز دە اقىماق ەمەسپىز، ءبارىن تانىپ، اڭداپ وتىرمىز» دەگەن يشارا توڭىرەگىندە عانا بولسا كەرەك. كەيىن دە، الدەنەندەي الالىعىن، ۇلت ماسەلەسىندە تەرىس كوزقاراسىن، تىرشىلىك كەشۋىندەگى ارزان قۇيتىرقىسىن كورمەدىم، جاقسى جازۋشى عانا ەمەس، زايىرلى ازامات. قايتكەندە دە، اكىمنىڭ سول ساتتەگى ەكى-ۇشتى سوزىنە تالقىعا قاتىسىپ وتىرعان سىنشىلارىمىزدىڭ ەشقايسى بويلاماسا كەرەك. ءبىز – ءابىشتىڭ جاۋىنگەر كومانداسى، اۋەلدە ءپاتۋالاسىپ العانبىز، تارازى باسى اۋىپ، انىق تەرىسكە اينالسا عانا سوزگە كىرىسەمىز، ايتپەسە مەيلىنشە بەيبىت وتىرامىز دەپ. بىرەر ساعاتتان اسقان تالقىدان سوڭعى قورىتىندى سوزىندە ساتتار اعامىز: «كەلىستى، جاقسى جيناق. سىن پىكىرلەر ەسكەرىلسىن، ءبىراق وسى قالپىندا بارلىق تالاپقا جاۋاپ بەرىپ تۇر. جازۋشىلار وداعىنىڭ پوەزيا سەكسياسى اتىنان «كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا» ۇسىنامىز»، – دەپ تۇيىندەدى،

ءابىش «سىن پىكىرلەردىڭ» ەشقايسىن ەسكەرگەن جوق، تاعى بىرنەشە ولەڭمەن تولىقتىرىپ، ماشىڭكەدەن قايىرا وتكىزىپ، باسپاعا تاپسىرعان ەدى. شاماسى – 1960 جىلدىڭ ناۋرىز-كوكەگى. ءبىزدىڭ ۇعىمدا جازۋشىلار وداعى ماقۇلداعان جيناق تەز ارادا كىتاپ بولىپ شىعۋعا ءتيىس. ولاي ەمەس ەكەن. باسپانىڭ وزىندىك ءراسىم،  قۇقۇعى بار. ءابىشتىڭ جيناعى ارادا ءۇش جىل وتكەندە، ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن عانا جارىققا جەتتى. ىلكىدە، «ماحامبەت» قالاي بولدى دەپ سۇراعانىمدا، ءابىش مەيلىنشە كۇيىنىپ سويلەگەن. «ءبۇلدىردى،  كولەڭكەسى عانا قالدى، – دەپ ەدى. – ەڭ اقىرىنا «شاشاعىن قىزىل تۋدىڭ جەلبىرەتتى» دەگەن شۋماق قوستىردى». «نەگە كەلىستىڭ؟» – دەپ ەدىم اڭتارىلىپ. «وندا مۇلدە باسىلماي قالاتىن بولدى»، – دەدى كۇيزەلىپ. بارىن جوققا شىعارعانشا، باسپاي-اق قويسا قايتەر ەدى دەپ ايتا المادىم. ءسوز – تۇتاس جيناق ەمەس، اتاۋلى پوەما تۋراسىندا عانا بولاتىن. قانشاما زاماننان سوڭ، الپىسقا تولعان شاعىندا ءابىش ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا العاشقى بولىپ، بۇرىنعى-سوڭعى شىعارمالارىنىڭ ون ەكى كىتاپتىق جيناعىن باستىردى. «ماحامبەت» پوەماسى ءبىرىنشى تومعا ەنسە كەرەك. اۋەلگى قالپىندا كەلتىردى مە، جاڭادان ۇستەمە، ايىرىمى بار ما – بىلمەيمىن. بۇل كەزدە اۋىلدارىمىز الىستاپ كەتكەن. ماعان ارنايى سىيلامادى، ءوز بەتىممەن الۋعا – كىتاپ دۇكەندەرىنە دە تۇسپەگەن. كەلەر جىلى عوي دەيمىن، مەن ون ءۇش تومدىعىمدى شىعاردىم. زاۋىمەن الماتىدا باس قوسا قالساق، تارتۋ قىلار ەدىم. ءسويتىپ، ءابىشتى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم ون ەكى تومدىقتىڭ ناقتى قۇرامى مەن مازمۇنىنان بەيحابار قالعان ەدىم. ەگەر «ماحامبەت» قالپىنا كەلسە، قازىردە ۇڭىلە وقىعان كەيبىر ادەبيەتشى، سىنشىلار: «باستاپقىسى بۇلاي ەمەس ەدى، سەنزۋراسىز زاماندا تۇزەتىپ، تاۋەلسىزدىك ۇرانىنا سايكەس يكەمدەپتى»، – دەپ، جازباسا دا، ويلاپ قالۋى مۇمكىن. جوق، ءابىشتىڭ بۇل شاعىن پوەماسى اۋەل باستان-اق ۇلت ۇراندى، وزگەشە سارىندى، عاجايىپ تولعاۋ بولاتىن. ايتپاقشى، ولەڭ جيناعىن باسپاعا وتكىزگەننەن سوڭ ءابىش ماشىڭكەگە باسىلعان قولجازبانىڭ ءۇشىنشى ءبىر داناسىن ماعان سىيلاپ ەدى. جازدا اۋىلعا الا كەتتىم. ءۇي ءىشى، داستارقان باسىندا «وسىنداي دارىندى دوسىم بار» دەپ ماقتانبايمىن با. ءبىراز ولەڭدەرىن وقىپ بەردىم. اجەم باسىن شايقاپ، تامسانىپ وتىردى. اعا، ياعني تۋعان اكەم (مەن شالدىڭ قولىندا وسكەم) باستاۋىش مەكتەپتە ءمۇعالىم، سوعىستان بۇرىن ءقازپي-دىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىنە تۇسكەن، قازىرگى تانىمى دا ءتاۋىر، بار مەن جوقتى قاداعالاپ وتىرادى، ءابىشتىڭ ولەڭدەرىنە ابدەن ريزا بولدى. سودان سوڭ سۇراعان: «ال، دوسىڭ وسىنداي ەكەن، سەنىڭ وزىڭدە ول ماقتاعانداي نە بار؟» – دەپ. توسىلىپ قالدىم. «مەن ولەڭ جازبايمىن، – دەدىم. – سىن ماقالا، زەرتتەۋلەر. ءقازىر كوركەم پروزاعا دەن قويدىم. بىرەر اپتا دەمالىستان سوڭ قاپتال وتىرام...» ارادا تۋرا جيىرما ەكى جىل ءوتسىن. 1982، قاڭتار. تاتەم، ياعني تۋعان انام وقىستا دۇنيەدەن ءوتتى، ءالى الپىسقا دا تولماعان ەدى. سوندا اۋىلعا بارىپ، بار ءراسىمىن اتقارىپ، ەندى جالعىز قالعان اكەمىزدى كوشىرىپ اكەتەردە، باياعى قولجازبا كىتاپ اجەم مارقۇمنىڭ شاي جينايتىن، كامزول، كويلەكتىك ءتاۋىر ماتالار ساقتايتىن ساندىعىنىڭ تۇبىنەن شىعىپ ەدى. ەسكىلىكتى قۇران كىتابىمەن بىرگە. جۇقالتاڭ، قاتىرما، سارعىش پاپكاعا سالىنعان، ءارقايسى جەكە بەتكە باسىلعان ولەڭدەر توپتاماسى. ءابىشتىڭ ءوز قولىنا اكەپ بەردىم. وكىنىشكە قاراي، بۇل قولجازبالاردىڭ ىشىندە «ماحامبەت» جوق بولىپ شىقتى. داعدارىپ بارىپ ەسىمە ءتۇسىردىم. ول زاماندا ماشىڭكەگە باستىرۋدىڭ ءوزى ءبىرشاما ماشاقات، ءدال كەتەرىمدە قايىرا سۇراپ الىپ ەدى، الدەبىر قاجەتىنە قاراي. ەندى ەسكى جادىگەرگە اينالعان سارى پاپكانى وزىنە تاپسىرىپ تۇرىپ: «ماحامبەت» اۋەلگى نۇسقاسىندا ساقتالدى ما؟» – دەپ سۇراپ ەدىم. «وزىمدە دە قالماپتى»، – دەدى. بايقاۋىمشا، ءابىش اۆتورلىق ارحيۆىنە تىم ىقتياتتى بولماعان سياقتى. قولجازباسى جوعالسا، قانشالىق دارەجەدە قالپىنا كەلدى، الدە اۋەلگى نۇسقا سول بەتى قۇردىمعا باتتى ما – تاعى دا انىعىن ايتا المايمىن. ءقازىر قونىسىم مۇلدە الىستاپ كەتتى، اتالمىش ون ەكى تومدىقتى كىتاپحانادان بولسا دا تاۋىپ الىپ، ناقتىلاۋعا مۇمكىندىك جوق. مەنىڭ وسى ورايداعى بار ءسوزىم – ءابىشتىڭ ۇلتتىق مۇراتتى ايگىلەگەن، ەڭ العاشقى كلاسسيكالىق شىعارماسى تۋرالى رياسىز كۋالىك بەرۋ عانا.

ۋنيۆەرسيتەتتەگى ءبىزدىڭ كۋرسىمىز وتە كۇشتى ەدى. ءتىل مەن ادەبيەت بولىمىندە – ەلۋ، قاتارلاس جۋرناليستيكادا – جيىرما بەس، جيىنى جەتپىس بەس ستۋدەنت. (اقىرى تىل-ادەبيەتتەن وتىز بەس بالا بىتىردىك، جۋرناليستيكادان جيىرما عوي دەيمىن.) التى-جەتى قىز، قالعانى – ۇلدار، باسىم كوپشىلىگى – ون جەتى، ون سەگىزدىڭ توڭىرەگىندە. كەيىنگى زاماندا جاپپاي قالىپتاسقان بىلىق-شىلىقسىز، ادال سىناق نەگىزىندە ىرىكتەلگەن تاڭداما بالالار. تەك ءوز ارامىزدا ءبىر جىگىت پەن ءبىر قىز عانا جاقىن تۋىستارىنىڭ ارقاسىندا ءوتتى دەپ ايتىلاتىن، قىزىمىز – ءوڭدى، ءارى ءتاۋىر وقىدى، ۇل – ءىلىنىپ-سالىنىپ ءجۇرىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اقىرىندا مۇلدە قۇلاپ، ەكى جىلدان سوڭ ارەڭ بىتىرگەن. فيلولوگيا فاكۋلتەتى بولسا، ءوز قالاۋلارىمەن تۇسسە، – تۇگەلدەي جازعىش. وقۋ جاڭا باستالعان كەزدە ءبارى دە ءدۇر. ادەبيەت تەورياسىنان ءدارىس وقيتىن، ول كەزدە وتىزدىڭ ىشىندەگى، جاپ-جاس، بىلگىر، ءارى اسەم، اسەرلى سويلەيتىن زەينوللا قابدولوۆ، ارادا ءبىر جارىم-ەكى اي وتكەن سوڭ، كەزەكتى ساباعىندا جالپىعا قاراتىپ سۇراق قويىپ ەدى. «ءبارىڭ دە بولاشاق ادەبيەتشى، ال ەندى انىقتاپ الايىق. اقىندار، قول كوتەرىڭدەر؟» – دەگەن. تىل-ادەبيەت بولىمىندەگى ەلۋ بالانىڭ الدە وتىز، الدە وتىز بەسى قول كوتەردى. «پروزا جازاتىندار؟» – التاۋ-جەتەۋ. «ادەبي سىن؟» – ۇشەۋ-تورتەۋ. «دراماتۋرگيا، پەسا جازاتىندار؟» – ءبىر بالا. زەكەڭ باسىن شايقاپ، كىشكەنتاي بالالاردىڭ ويىنىن قىزىقتاعانداي، جىميىپ تۇردى. ەشبىر جانردا جوق تورت-بەس-اق ستۋدەنت قالىپ ەدى. ءبىزدىڭ بيازى قىزدار جانە مەن. قىزدارعا تالاپ جوق، ال ماعان قادالا قاراپ، ازعانا بوگەلدى. «ال ءسىز؟» – دەگەن سودان سوڭ. ءتۇرىمدى تانىپ العان. سەمينار ساباقتارىندا اسا بەلسەندى بولسام كەرەك. وسى وتكەن اپتادا عانا، «سيۋجەت جانە كومپوزيسيا» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا بايانداما جاساپ، لەرمونتوۆتىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارمانى» رومانىن تالداپ، يسا بايزاقوۆتىڭ «قۇرالايى»، «اقبوپە» مەن «قويشىنىڭ ەرتەگىسىن» بايىپتاپ، سوڭعى بولىمدە تۇتاس ولەڭ شۋماقتارىن جاتقا ايتىپ ارەڭ توقتاعام. جالپى، شورتانباي مەن دۋلاتتىڭ قانشاما جىر-تولعاۋلارىن، ماحامبەت، شاكەرىم، يسا، قاسىمدى، پۋشكين مەن لەرمونتوۆ جانە باسقا دا الەم اقىندارىنىڭ تۇتاس ولەڭدەرى مەن جەكەلەگەن ۇزىكتەرىن جادىما تۇتقام. رەتىنە قاراي سىرتقا توگىلەدى. زەكەڭ بۇل كەزدە ۋنيۆەرسيتەت ۇستازدىعىمەن قاتار، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. ابىشكە ءۇيىرىلىپ ءتۇسىپ، بىردەن قامقورىنا العان. كەرىسىنشە، مەنىڭ مۇنشاما بىلگىرلىگىم مۇلدە ۇناعان جوق. الدە باسقا ءبىر مىنەزدەرىم. ايتەۋىر ءومىر بويى تەرىس قاراپ ءوتتى. ول – كەيىن. ال ءقازىر تۇپا-تۋرا ساۋال سالعان: «پوەزيا ما، پروزا ما. الدە سىن با؟» – اۋەستىك قانا ەمەس، كەكەسىن اڭدادىم. «مەن ادەبيەت تاريحىنان زەرتتەۋلەر جاساپ ءجۇرمىن»، – دەدىم. زەكەڭ ءبىر ءسات اڭىراپ قالدى. «ماسەلەن؟» – دەگەن سودان سوڭ. «اباي تەكستولوگياسى تۋرالى. جانە 30-جىلدار ورايىنداعى ادەبي باسپا ءسوز». زەكەڭ يەگىن كوتەردى. «ا-ا... سولاي ما...» بولاشاق جازارماندار توڭىرەگىندەگى بار اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. ساباق ءارى قاراي جالعاسقان. تەك ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تاني تۇسكەندەي بولىپ ەدىك.

شىنىندا دا. ماناعى وتىز اقىننىڭ ون-ون بەسى رەسپۋبليكالىق، نەمەسە ءارقيلى وبلىستىق باسپاسوزگە جول اشقان. قالعانىنىڭ دا ءۇمىتى زور، سەنىمى كۇشتى. الايدا، جاڭا جىلعا جەتپەي-اق بايگەنىڭ اياعى سوزىلىپ كەتتى. سوزىلعان جوق، ءبىرجولا دەرلىك توقىرادى. ءبىزدىڭ ارامىزدان سۋىرىلىپ، ەكى جويقىن اقىن شىققان. ءبىرىنشىسى – ارينە، ءابىش. ەكىنشىسى – ورازبەك، اۋەلدە اقىن ەسەبىندە تانىلىپ، كەيىندە پروزاشى رەتىندە قالىپتانعان ورازبەك سارسەنبايەۆ. بۇلار جازىپ جۇرگەن ولەڭدەر، سول كەزدەگى ءبىزدىڭ ۇعىم عانا ەمەس، قازىرگى دەڭگەيدەن قاراعاندا، قازاق پوەزياسىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا. ءابىش ولەڭدەرى ويلى، سۋرەتتى، سىرلى بولسا، ورازبەك ولەڭدەرى اسەرشىل، بەينەلى. ءبىرىنشى كۋرستا ول دا پاتەردە تۇردى. تاستاق قوي دەيمىن. بىردە لەكسيادا كورىنبەگەن سوڭ، اۋىرىپ قالدى ما دەپ، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ىزدەپ بارعانىمىز ەسىمدە. الدەبىر ۇيعىردىڭ ۇيمەن جاپسارلاس، جاتاعان، قۋىقتاي بولمەسىندە تۇرادى ەكەن. قىس كۇنى. بولمەسى جايلى، ءارى جىلى كورىندى. ورازبەك شىنىندا دا از-ماز تىماۋ تيگەن، جازىلىپتى. جەيدەسى شولاق، تىزەدەن تۇسكەن قازاقى كەڭ دامبالمەن وتىر ەكەن. ارينە، ولەڭ جازىپ. جاڭا عانا ءتامامداعان، ۇستىنەن قاراپ جاتقان سياقتى. اماندىعىمىز ايتىلىپ بىتپەستەن وقىپ بەردى: «الاقاي، تاڭ كەلەدى، تاڭ كەلەدى...» بۇدان ءارى: «بەتكە الىپ، وڭشەڭ بالا مىڭبۇلاقتى، – كەتۋشى ەك ءمىنىپ الىپ ءبىر-بىر اتتى...» ەسىمدە قالعان جىر جولدارى وسىنداي. بالالىق شاقتى اڭساۋ، الىستا قالعان اۋىلدى ساعىنۋ. ادەبيەت بىرلەستىگىندە ولەڭدەرىن تالقىلادىق. مۇندايدا مەن سىنشى بولىپ كەتەم. قالعان بىلگىشتەر دە مەيلىنشە تۇشىنىپتى. «جەتىپ تۇرعان اقىن»، – دەپ باعالاستىق. ورازبەك وسىنداي بولعاندا، ءابىشتىڭ ورەسى ءتىپتى بيىك. الگى، ءبىزدىڭ وتىز اقىن، تالابىنىڭ كۇشتىلىگى، پاراسات، تانىمىنىڭ مولدىعى كەسىرگە شىعىپ، تۇگەلدەي دەرلىك ولەڭ جازۋدى دوعاردى. كەيىندە مۇلدە اتاۋسىز كەتتى. كەيبىرى، تولىسقان شاعىندا پوەزياعا قايتىپ ورالدى. ماسەلەن، تۇركستاندىق احمەت تورەقۇلوۆ پەن تارازدىق ارعىنباي بەكبوسىنوۆ. ايتباي رامازانوۆ – ءارقيلى ماقالا، اڭگىمەلەر جازىپ ءجۇردى. وتە جاقسى باستاعان ىدىرىس دارىبايەۆ ەكىنشى كۋرستان سوڭ جاعدايى كەلىسپەي سىرتقا اۋىسىپ، سول بەتى حابارسىز كەتتى. جانە نۇرباتسين مۇلىك دەگەن تاعى ءبىر ازاماتىمىز. اقىنى بار، وزگەسى بار، ءبىراز جىگىتتەرىمىز باسقا سالالارعا ويىستى. ادەبيەت سىنشىسى سونارباي تاڭقايەۆ فيلوسوفيا دوكتورى بولدى، پروفەسسور رەتىندە كوپ جىلدار ۇستازدىق جاسادى. جالعىز دراماتۋرگىمىز سەيىلبەك يسايەۆ – بەلگىلى لينگۆيست ەسەبىندە تانىلدى، قازاق تىلىنە قاتىستى ءماندى عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى، دوكتور، پروفەسسور، ينستيتۋت رەكتورى دارەجەسىنە جەتتى. ساپارحان مىرزابەكوۆ – ول دا فيلولوگيا دوكتورى، پروفەسسور، قازاق ءتىلى، ونىڭ تۋما ەرەكشەلىكتەرى توڭىرەگىندە قۇندى كىتاپتار شىعاردى. بازارعالي قۋاتوۆ باتىس وڭىردە بايىرعى جۋرناليست رەتىندە ماعلۇم. مۇحيتدينوۆ ميراسبەك – تانىمال مەتوديست پەداگوگ بولدى. فادلي فازلي-وعلى الييەۆ – كەيىندە تۇرىك تىلىنەن ۇلتتىق رۋحقا قاتىستى ءبىرتالاي اۋدارما جاسادى، زەردەلى ماقالالار جازىپ جاريالادى. مەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اتاققا شىققاندارىن ايتىپ وتىرمىن. دەسە دە، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن كەزدە ءار تاراپقا ءبولىنىپ، ءارقيلى جۇمىس سوڭىندا، تۇرمىس پەن جاعداي توزدىرعان جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبىرازى – اقىن، جازۋشى بولماسا دا، عىلىم قۋماسا دا، قازاق ازاماتى رەتىندە ءوز ورتاسىندا يگىلىكتى قىزمەت اتقارسا كەرەك. ايتسە دە، بۇلاردىڭ ىشىندە ۇلىتاۋعا كەتكەن باقىت سەيتجانوۆ، قىزىلورداعا قايتقان تۇرعانباي دىلدابەكوۆ، اقمولالىق، كەيىن باسپادا وتىرعاندا مەن بالالارعا ارنالعان ءبىر كىتاپشاسىن شىعارىپ بەرگەن مارات نۇرعالييەۆ، ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ كوپ ۇزاماي، سارىشاعان پوليگونى ايماعىندا ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەندە «اق قان» – لەيكەميا دەرتىنە شالدىعىپ، مەزگىلسىز دۇنيەدەن وتكەن، جازۋشىلىق جاقسى تالابى بار ديداربەك رامادانوۆ – قاي-قايسى دا، قوعامدىق ومىردەن ۇلكەن ورىن الۋعا لايىقتى جىگىتتەر ەدى. ءساتسىز عۇمىر كەشتى دەمەيمىن، ايتكەنمەن، تالايلارى تولىمدىراق بولۋعا ءتيىس-تى. اڭگىمە ارناسىنان اۋىتقىپ، ەسكە الىپ وتىرعانىم – جاڭا باستاعان قالامگەر كەزىندەگى ءابىشتىڭ وسكەن، قالىپتاسقان ورتاسى، ياعني مەنىڭ دە تاقاۋ توڭىرەگىم تۋرالى اقپار بەرە كەتۋ.

ۋنيۆەرسيتەتتە بۇرىن «ۇيىرمە»، ءبىز «بىرلەستىك» دەپ كوتەرىپ اتاعان ادەبي ۇجىمداستىق بولدى دەدىم. ۇيىرمە باستىعى – العاشقى ءبىر اڭگىمەلەرى باسپاسوزگە، ونىڭ ىشىندە ايدىندى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» – كەيىنگى «جۇلدىز» جۋرنالىنا دا شىققان مارشال ءابدىحالىقوۆ ەكەن. زامانىندا ءبىرشاما تانىمال جازۋشى بولدى. ول كەزدە سوڭعى كۋرستا وقيتىن. كەلەسى كۇزدە بىرلەستىك باستىعى مىندەتى ابىشكە كوشتى. فيلولوگيا فاكۋلتەتى اياسىنداعى ۇلكەن مارتەبە. كەيىنگى جانە الدىڭعى كەزەڭدە قازاق ادەبيەتىنە بەلسەنە ارالاسقان اتاقتى قالامگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان شىققانىن ەسكەرسەك، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ادەبيەت بىرلەستىگى، شىنىندا دا العاشقى ادەبي مەكتەبىمىز ەسەپتى. ءۇمىتى زور، كەۋدەسى بيىك، تالاپكەر جاس اقىنداردىڭ ولەڭ توپتامالارى تالقىلانادى. اۋەلگى ءبىر جيىنىمىز جوعارعى، ءتورتىنشى، الدە بەسىنشى كۋرستا وقيتىن ءراشيت ءسابيتوۆ دەگەن جىگىتتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالدى. ولەڭدەرى ءتاپ-تاۋىر، ارا-تۇرا رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە باسىلىپ تۇراتىن. اقىرى ءۇنسىز كەتتى، كەيىنگى تاعدىرىن بىلمەيمىن. بىزدەن ەكى جىل كەيىن كەلگەن باقتىبەك قوزىكەيەۆ دەگەن، قارشاداي بالا بولدى. ول دا ورتالىق باسىلىمدارعا جول اشقان. مىنەزى شيراق، قيمىلى شالت، دارىندى جىگىت ەدى. اقىرى، تولىق وركەندەي الماي، ەرتە قيىلدى، ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ كوپ ۇزاماسا كەرەك. فاكۋلتەتتە، ءابىش پەن ورازبەكتىڭ سوڭىن الا، تانىمال تالاپكەر رەتىندە، بىزدەن ەكى كۋرس تومەن وقيتىن عاريفوللا كوشەنوۆ دەگەن جىگىت بوي كورسەتكەن، ءبىر توپ ولەڭى ول كەزدەگى دابىلدى، ۇلكەن اقىن تايىر جاروكوۆتىڭ القاۋ سوزىمەن «قازاق ادەبيەتىندە» باسىلعان. ونى دا تالقىلادىق، كوتەرىڭكى بەدەلىنە قاراماستان، ءبىرتالاي ءمىن تاعىلدى. شىنى دا سولاي بولسا كەرەك، كەيىندە مۇلدە كورىنبەدى، باتىس وبلىستاردىڭ بىرىندە گازەت رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى دەپ ەستىگەنىم بار. بۇل كەزدە بىزدەن جوعارى كۋرستا قايرات جۇماعالييەۆ كوزگە تۇسە باستاعان. «قازاق ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس»، ءتىپتى «جۇلدىزدا» جاريالانىپ ءجۇر. سوزگە ساراڭ، سىمباتتى، كەربەز جىگىت. ءوزىن بىرلەستىكتەن جوعارى ساناسا كەرەك، ولەڭدەرىن تالقىعا سالمادى جانە ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزبەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. بۇل قايرات كەيىندە بەلگىلى اقىن، ابىشپەن اقىرىنا دەيىن ەتەنە ارالاستى، مەنىمەن دە ۇزاق جىلدار بويى دوس-جار، جاقسى قاتىناستا بولدى. ءيا، ۇمبەتباي ۋايدين بار. ءتۇرى بالاڭ، جاسى ۇلكەن، ولەڭدى جاڭا باستاعان. ول كەزدە سىقاقشى ەمەس، ليريك. كەيىندە جاقسى اقىن بولعان جانە ءارقيلى جانردا جازىپ جۇرگەن ايان نىسانالين دە تانىمال ەدى. ءوز ولەڭدەرىنىڭ تالقىسى ما، الدە باسقا ءبىر رەتى مە، الدەكىمدەرمەن كەلىسپەي قيقىرايىپ وتىرىپ العانى ەسىمدە. وتەجاننىڭ ولەڭدەرى ورتاعا سالىندى. اتاعى زور. ءبىز ءبىرىنشى كۋرستا جۇرگەندە توپتاما ولەڭى قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ العىسوزىمەن ادەبيەت جۋرنالىندا جاريالانعان ەدى. اۋەزى باسقا، وزگەشە تۇرپاتتى جىرلار. بار ءبىتىمى سونى، سەزىمى كىرشىكسىز، تولعامى تابيعي. قازىرگى ۇلكەندى-كىشىلى اقىنداردىڭ ەشقايسىنا ۇقسامايدى، تىڭنان تۇرەن تارتقانداي. ارادا اي وتپەي، بىرلەستىك نازارىنا تۇسكەن. بۇرناعى، مارشال ءابدىحالىقوۆتىڭ باسشىلىعى كەزىندە. 1958، كوكتەمە بولسا كەرەك. كەشكە ارنايى شاقىرىلعان قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ ەلبىرەپ تۇرىپ، ۇزاق سويلەدى. وسىدان كەيىن تالقى باستالعان. بىرەۋ ءسۇيىندى، الدىڭعى ۇلكەن اقىننىڭ ءسوزىن قوستادى، ەندى بىرەۋ ناقتى تالداۋعا تىرىستى، بىرەر جىگىت مۇنداي، قالىپتى پوەزيا اۋقىمىنان تىس، بۇزا-جارعان ولەڭدەردى اۋەسقوي ءدالدۇرىش دەپ، مۇلدە تەرىسكە شىعاردى. سودان سوڭ قابدەش سويلەگەن. قىتايدان كەلىپ وقىپ جاتقان ستۋدەنت، بولاشاق اتاقتى جازۋشى ءجۇمادىلوۆ. ەڭ ءماندى، ەڭ ءنارلى لەپەس بولىپتى. ماداق ورىندى، كۇستانا دا تۇسىنىكتى، دەدى. ويتكەنى بۇل – قازاقتىڭ جاڭا پوەزياسى. ءوزى اۋىلدا تراكتوريست ەكەن. جاسى ون سەگىزگە ەندى كەلگەن. ءومىردى، تابيعاتتى تانۋى، قابىلداۋى باسقاشا، شىنايى، ناقتى. ولقى ساناۋدىڭ ءجونى جوق. تاڭىرقاساق تا، سەنىمسىزدىك كورسەتۋ ورىنسىز. پۋشكين مەن لەرمونتوۆ وزدەرىنىڭ عاجايىپ ولەڭدەرىن ون التى-ون جەتى جاسىندا جازعان. ءوزىمىزدىڭ سۇلتانماحمۇت جيىرماعا تولماي-اق ونەردىڭ زاڭعار بيىگىنە شىقتى. مىنە، قازاق ادەبيەتىنە وتەجان نۇرعالييەۆ دەيتىن ۇلكەن اقىن كەلىپتى. ءبارىمىز ءۇشىن مەرەي، قۋانىش بولۋعا ءتيىس، دەپ ءتامامدادى. ناقپا-ناق ەمەس، ءبىراق ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. سول وتەجان ارادا جىل وتكەندە ۋنيۆەرسيتەتكە كەلىپ تۇسكەن. بۇل ەكى ارالىقتا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە تاعى دا بىرنەشە ولەڭى شىقتى. ەندى ءابىش باستاعان بىرلەستىكتىڭ تالقىسىنا تارتىلدى. بۇرىنعىلارى بەلگىلى، ونىڭ ۇستىنە ماشىڭكەگە باسىلعان، الدە وتىز، الدە قىرىق بەت جاڭا ولەڭدەرىن ۇسىنعان. ءبارىمىزدىڭ دە نيەتىمىز وڭ ەدى. الايدا، جىگىتتەر جوعارى باعادان باستاپ، بىرتە-بىرتە قاتاڭ تالاپقا كوشتى. اۋەلگى، ءدارىپتى جىرلارىنان سوڭعى كەزەڭدە جازىلعان دۇنيەلەرىنەن قانشاما ءمىن تاپقان. ىزدەنىس جوق، تابىسقا ماستانىپ، توقىراپ قالىپتى، دەستى. مەن سويلەمەگەن سياقتىمىن. كەيبىرى ارتىعىراق كەتكەنىمەن، جىگىتتەردىڭ ءمىنى مەن سىنى ورىندى ەدى. اتاقتى وتەجان موينىن تۇقىرتا، الارا قاراپ وتىردى دا قويدى. باسىلىپ قالىپتى. مەن وزىمشە جازام، سەندەر وزدەرىڭشە ايتتىڭدار، قايسىمىز دا ءوز ورنىمىزدا قالايىق، دەدى جاۋاپ لەپەسىندە. اقىر ءتۇبى بۇل تالقى وتەجاننىڭ پايداسىنا شىقتى عوي دەيمىن. ءبىراز جىلعى داعدارىستان سوڭ، جاڭاشا سەرپىلىپ، ۇلكەن بيىككە بەت قويعان، اقىرى، ءوزىنىڭ ەرەكشە مىنەزىنە ساي، قازاق پوەزياسىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتكەن وزگەشە ولەڭدەر جازىپ ءجۇردى.

ەڭ بەلسەندى، ءارى كوپ جازاتىن اقىنىمىز – دۇكەنباي بولاتىن. كەيىندە بەلگىلى پروزاشى دۇكەنباي دوسجانوۆ. ولەڭدەرى كەڭىنەن تالقىلاندى، ءمىنسىز ەمەس، ءبىراق وتە جاقسى دەپ باعالانعان. دۇكەنباي پوەزياسىنداعى نەگىزگى ءبىر تاقىرىپ – ابىشتەگى سياقتى، ازاتتىق الىپ جاتقان افريكا ەكەن. قايتقان قۇستارعا قاتىستى ءبىر ولەڭىندە ءوز اتىنان: «جەتكىزىڭدەر جىگەرلى ەلدىڭ سالەمىن!» – دەيتىن ءتۇيىندى ءسوزى بار ەدى. ياعني، ءبىز دە ازاتتىقتى اڭساپ وتىرمىز، اقىر ءتۇبى كۇرەسەمىز، الامىز دەگەن ەمەۋرىن. بۇل ولەڭنىڭ دە ساقتالۋى، باسىلىمى تۋرالى دەرەگىم جوق، ءبىراق سونداي ءبىر، جۇرەكجاردى تولعاۋدىڭ بولۋى انىق. بۇل افريكا اۋەزى اقىر تۇبىندە دۇكەنبايدىڭ ءوزىنىڭ باسىن جويا جازدادى. بۇرنادا جازعان سياقتىمىن، بىرگە وقيتىن، بىرگە جۇرەتىن سۇلتان ورازالين ەكەۋى، مىنا، ازاتتىق الىپ جاتقان نەگر جۇرتى سياقتى، ءبىزدىڭ قازاق تا ءوز الدىنا ەل بولىپ، تۋ كوتەرۋى كەرەك دەگەن تۇرعىدا ليستوۆكا – ۇندەۋ قاعازدار دايىنداپ، ۇي-ۇيگە تاراتادى. ارادا ەكى كۇن وتپەي دۇكەنباي ۇستالعان. ەڭ عاجابى – كگب-دا ىستەيتىن تەرگەۋشى، تەكسەرۋشى جىگىتتەر ارى قاراي ۋشىقتىرماي، مۇنداي اقىماقشىلىقتى قويىڭدار، دەپ، اقىل، كەڭەسىن ايتىپ، ماسەلەنى ءبىرجولا جاۋىپ تاستايدى. ال سۇلتانعا مۇلدە قوزعاۋ تۇسپەپتى. كەيىنىرەك ايتۋىنشا، ونىمەن جانە دۇكەشپەن ناقتى قاتىناسىمىز بار تولەك ەكەۋىمىزدىڭ دە ءىزىمىز كەسىلگەن. ءبىراق ەشقانداي كۇمان تابىلماعان. قايتكەندە دە، ۇلتتىق ساناسى جوعارى جانە، ءسوز جوق، تىلەكتەس، سونىمەن قاتار، جاناشىرلىق سەزىمى، ادامدىق قاسيەتى كامىل جاس جىگىتتەر شاتاقتى ماسەلەنى ورتا جولدان ءۇزىپتى. قيسىنسىز دەسەك تە، اقيقات، بولعان جاعدايات. بۇل زاماندا ءبارىمىزدىڭ تىلەگىمىز ورتاق، ءبارىمىز دە جاسپىز، تالابىمىز جوعارى جانە بولاشاققا سەنىم زور – قايتكەندە دە جاراسىمدى ءماجىلىس، وتىرىستار ەكەن. بىرلەستىك جيىندارىنا ادەتتە جيىرما-شاقتى بالا قاتىناسىپ، سونىڭ تەڭ جارىمى بەلسەندىلىك تانىتادى. بەلگىلى ءبىر اقىنىمىزدى باعالاۋ عانا ەمەس، بۇگىنگى ادەبي احۋال، ءارقيلى كوركەمدىك تانىم مەن كوزقاراس، قالامگەرلىك قىزمەت، وقۋ مەن ەڭبەك توڭىرەگىندەگى تولعامدار. بىرلەستىك جيىندارىن ادەتتە ءابىشتىڭ ءوزى قورىتىندىلايدى. تاۋىپ ايتادى، ناقتى ايتادى، ەڭ سوڭعى، ءتۇيىندى توقتام بولىپ شىعاتىن. اتاۋلى جيىنداعى قانشاما ءسوز، وزىمىزشە باجايلى تالقىدان كەيىن، وسى جانە باسقا دا جىگىتتەردىڭ ءارقيلى ولەڭدەرى – بىرلەستىك ءۇنى «شاعالا» گازەتىندە قابىرعاعا شىعادى. قاتاڭ ىرىكتەۋدەن سوڭ، تاڭدامانىڭ تاڭداماسى. ءبىز ءۇشىن اقىندىق ساپار، اتاق-ابىرويدىڭ باستاماسى كورىنەتىن.

بىرلەستىكتە  ءوز  ورتامىزبەن  عانا  شەكتەلمەيمىز،  رەسمي، ۇلكەن ادەبيەت ماسەلەلەرىنە قول سوزاتىن ەدىك. بەلگىلى جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ. وزىمىزگە سەنىمىمىز سونشالىق، اقىل، عيبرات تىڭداۋ ءۇشىن ەمەس، جاڭا ءبىر شىعارمالارىن تالقىلاۋ ءۇشىن. وسى ءۇشىنشى كۋرس، 1960 جىلى عوي دەيمىن. ءتىرى كلاسسيكتەر ساناتىنداعى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «كوزكورگەن» اتتى شاعىن، ەستەلىك كىتابى شىققان. ۇلكەن ۇمىتپەن وقىپ، ەشقانداي قاناعات تاپپادىق. ارنايى كەزدەسۋگە شاقىرعان ەدىك. اقساقال كەلدى، وتىردى. اۋەلگى، ءبىرشاما كولەمدى تالداۋ ءسوزدى كىم ايتقانى ەسىمدە جوق. ءتارىزى، ءابىش ەمەس، باسقا ءبىر جىگىتىمىز. سودان سوڭ، قاتار-قاتارىمەن جەتى-سەگىز بالا. مەن كوپشىلىكتىڭ سوڭىن الا سويلەپ ەدىم. ۇلكەن جازۋشىنىڭ جاڭا كىتابىنان ءىلىپ الار ەشتەڭە تاپپادىق. زامان دا جوق، ادام دا جوق، بولاشاق جازۋشىنىڭ ءوزى دە جوققا جاقىن. عابەكەڭ تۇڭىلمەدى، تۇنەرمەدى، ءوڭىن بەرمەگەن بايسالدى كەيىپتە باستان-اياق، ءۇنسىز تىڭداپ وتىردى. سوڭعى ءسوزىن دە جارىتىپ ايتپادى. اياعى بار دەدى مە، ءالى دە تولىقتىرام دەدى مە، قىسقا ءارى مانسىزدەۋ سويلەدى. ءابىش ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ادەبيەتتە ءارقيلى پىكىر بولادى دەگەن تۇرعىدا از-ماز جايماشۋاقتاپ، ستۋدەنت جانە قالامعا تالاپكەر جاستاردىڭ شاقىرۋىن قابىلداعانى ءۇشىن راقمەت ايتتى. اقساقالدى سىرتقا، ماشيناسىنا شىعارىپ سالدىق. باسقالاردى بىلمەيمىن، اقىر سوڭىندا ءابىش ەكەۋىمىز دە ىڭعايسىزدانىپ قالعان ەدىك. جىگىتتەردىڭ سوزىندە جاڭساق جوق،  ءبىراق وسىنىڭ ءبارىنىڭ قاجەتى قانشا ەدى دەگەن تۇرعىدا. الدىڭعىلار قايتكەندە جاڭا ءبىر، سونى ورىسكە شىعا المايدى، شاقىرۋىمىز قاتە بولدى دەگەن وكىنىش. ەڭ باستىسى – اقساقالدىڭ سونشاما سىرباز ۇستامدىلىعى اسەر ەتكەن. بۇگىندە ءوزىمىز دە ءبىرازعا كەلدىك، سول جاستان استىق، قانداي ورتادا دا ءداپ وسىلاي وتىرۋىمىز نەعايبىل. وسى سوزدەردەن سوڭ ويلانا قاراسام، اقساقال ءبىز ايتقان ولقى مەن كەمىستى، جەتىمسىز بەن مۇكىستى تۇگەلگە جۋىق مويىنداعان، وسى ءقازىر ەمەس، بۇرنادا، ءتىپتى، جازۋ، سىزۋ ۇستىندە بىلگەن، اڭداعان، الايدا، قىسپاق زاماندا كەڭىنەن كوسىلىپ، ەركىن اشىلۋعا مۇمكىندىك تاپپاعان. شىن مانىسىندە ءبىز جاستىق اۋسار، اڭعال سەرپىنمەن، بىتەۋ جارانىڭ اۋزىن تىرناعان سياقتىمىز.

عابيدەن اقساقالدان سوڭ، جاڭا قازاق ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا ۇمتىلىپ تۇرعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتى شاقىردىق. كەلەسى، 1961 جىلدىڭ باسى عوي دەيمىن. «قان مەن تەر» اتتى، الدە ديلوگيا، الدە تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى شىققان. جىلىكتەپ بەرۋ، ناقتى باعاسىن ايعاقتاۋ قاجەت سياقتى كورىنگەن. ادەبيەت تەورياسىنان ءدارىس وقيتىن زەينوللا قابدولوۆپەن بىرگە كەلدى. بۇل جولى، وتكەننىڭ ساباعى بار جانە كۇردەلى تاقىرىپقا ارنالعان، اياق الىسى كوپكە ۇناعان رومان، جاپپاي وقىپ، جۇمىلا دايىندالساق كەرەك. ءابىش ارنايى بايانداماشى بولدى. جوعارى باعالاعان، تۇبەگەيلى تالداعان جانە شىعارمانىڭ جەتىمسىز جاقتارى، الدا ەسكەرىلۋگە ءتيىستى جاعداياتتار ءجونىن دە مەيلىنشە قامتىعان ەدى. ءبىزدىڭ كوپ بىلەتىن، ءوز پىكىرىندە بەتكە، جۇزگە قارامايتىن جىگىتتەر بۇل جولى دا توقتاي الماعان. بارىن باعالاي كەلە، ءبىرتالاي ءمىنىن دە اشىپ كورسەتكەندەي. ابەكەڭ كۇلىمسىرەي وتىرىپ، اۋەسقوي ءجۇز، اشىق كوڭىلمەن قابىلدادى. ەڭ سوڭىندا كەلەسى كىتاپتار جەتىگە تۇسەتىنىن ايتىپ، ءابىشتىڭ بايانداماسىن سۇراپ الدى، بارىمىزگە دە كەڭبەيىل ريزاشىلىق ءبىلدىردى. كەيىندە زەكەڭنىن اۋزىنان الدەنەشە مارتە ەستىدىك، ۇلكەن جازۋشى نۇرپەيىسوۆ جاس بالا ءابىشتىڭ بار پىكىرىن قابىل العان ەكەن، كەمىستىك جاقتارىن مويىنداپ، شىعارمانى جاقسارتا ءتۇسۋ جانە الداعى باعىت-باعدار تارابىنداعى پىكىر، ۇسىنىستارىن تۇگەل ماقۇل كورگەن سياقتى. ارنەنى اسىرەلەي، ادەمىلەي سويلەيتىن زەكەڭنىڭ: «ءابدىجامىل ءابىشتىڭ بايانداماسىن الدىنا قويىپ جازىپ جاتىر»، – دەگەنى ەسىمدە. ارينە، اقىر تۇبىندە اركىم وزىنشە، ءوز مۇمكىندىگىنشە جازادى، ءبىراق سول ءبىر كەزدەسۋدە ستۋدەنت ءابىشتىڭ ايتقان بارلىق تولعامى – قالىپتاسقان، جاسامىس قالامگەر نۇرپەيىسوۆكە ايرىقشا اسەر ەتۋى انىق.

بۇل – ءبىزدىڭ ءتورتىنشى كۋرس، 1961 جىلدىڭ باسقى توقسانىندا وتكەرىلگەن جاعدايات دەدىم. العى جىل، وسىدان ءۇش-تورت اي بۇرىن قازاق ادەبيەتى شەجىرەسىندەگى وزگەشە ءبىر وقيعا بولدى. باستى كەيىپكەرلەرى – ۇلى مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆ پەن تاعى دا جاڭاعى بالا – ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى ءابىش كەكىلبايەۆ ەكەن.

البەتتە، ءبىزدىڭ ادەبيەت بىرلەستىگى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن نىسانا – مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن. ۇلى جازۋشى عانا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى، ايدىندى ۇستازىمىز. اۋەلگى بىر-ەكى جىلدا ەشبىر ورايى كەلمەگەن. اقىرى ءساتى ءتۇستى. ەندى، وتكەندەگى جازۋىمدى قايىرا بايانداپ جاتپاس ءۇشىن، ءداپ سول كۇنى، 26 دەكابر، ءبىراق وتىز بەس جىلدان سوڭ، جازۋشىلار وداعىندا، مۇحاڭنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىنداعى ەستەلىك كەشىندە ەكسپرومتپەن سويلەگەن، ماگنيتوفون جازباسى بويىنشا ون ءۇش تومدىعىمدا باسىلعان اتاۋلى لەپەسىمنىڭ ءبىر ۇزىگىن كەلتىرەيىن.

«بىردە ءابىش “بىرلەستىك مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسۋ وتكىزسە، سوعان وراي، الدىن-الا سۇراقتار دايىنداپ بەرسەك” دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ساۋالدارىن ءوزى ويلاپ قۇرادى. مەن بىرەر ۇستەمە جاسادىم عوي دەيمىن. كەيبىرىن ناقتىلاۋدا قابيبوللا سىدىقوۆ كەڭەس قوسقانى ەسىمدە.

دايىن سۇراقتاردى ءابىش كورپۋستاعى جۋرناليستيكا بولىمىندەگى ماشبيۋروعا اكەلىپ، ءتۇرتىپ وتىرىپ باياۋ باسىپ، ءبىر بەت قاعازعا ءتۇسىردى. ەندى مۇنى مۇحاڭا تاپسىرۋ  وڭاي ەمەس. ونداي كىسىمەن اۋىزبا-اۋىز تىلدەسىپ، قاعازدى بەرۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇرەك پەن باتىرلىق كەرەك ەدى. اقىرى تاۋەكەلگە بەل بايلاپ ءابىش مۇحاڭا بارىپ سويلەستى. كافەدراعا سوعا قالعان ءبىر جولى. سۇراقتاردى تاپسىردىم، جاۋابىن دا الدىم دەپ كەلدى. ءبىز ۇستاز ءوز جاۋابىن ويلانىپ-تولعانىپ اسىقپاي ايتادى دەپ ويلانعانبىز. الايدا، مۇحاڭ سۇراقتارعا جاۋابىن سول ارادا، قولما-قول جازىپ قايتارىپتى. ءبىزدىڭ اۋەزوۆكە سۇراق بەرگەنىمىز، ول كىسىنىڭ جاۋاپ قايتارعانى استانا باسىلىم ورىندارىندا تەز تاراپ كەتىپتى. “لەنينشىل جاس” گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ءابىش ەكەۋىمىز تۇراتىن 2-لينياداعى پاتەرىمىزگە ارنايى ىزدەپ كەلىپ، ءابىشتىڭ قولىنداعى مۇحاڭ تولتىرعان قاعازىن سۇراپ اكەتتى. ارادا ەكى-ۇش كۇن وتەر-وتپەستەن اۋەزوۆكە ءابىشتىڭ دايىنداپ بەرگەن سۇراقتارى، وعان مۇحاڭنىڭ قايتارعان جاۋاپتارى گازەت بەتىندە جاريالاندى. ارينە، بۇل – ۇلكەن وقيعا ەدى. ءبىز ءۇشىن عانا ەمەس، ادەبيەت ءۇشىن. از-ماز رەنجىگەنىمىز، “لەنينشىل جاستىڭ” وتە كوپ بىلەتىن قىزمەتكەرى، بالكىم رەداكتورى ەكى جەردە مۇحاڭا تۇزەتۋ جاساپتى. ءبىرى – “ليەۆ تولستوي مەن شەكسپير” دەگەن سوزدە شەكسپيردىڭ ەسىمىن ايعاقتاعان: “ليەۆ تولستوي مەن ۆيليام شەكسپير...”  سويلەمنىڭ اۋەزى بۇزىلعانى ءوز الدىنا، ارىستان تولستويمەن قاتار اتالۋعا ءتيىس ۇلى شەكسپير بىرەۋ-اق قوي؛ ونىڭ ۇستىنە مۇحاڭ ەشقاشان دا ۆيليام دەپ، ورىسشا جايداقتاپ ايتپايدى، عىلىمي ادەبيەتتە جانە اكادەميالىق باسىلىمداردا اعىلشىنشا دىبىستالۋىنا سايكەس – ۋيليام. ەكىنشىسى – ستيلدىك ءبۇلدىرىس ەدى، ءقازىر ناقتى ەسىمدە جوق، مۇحاڭنىڭ ينتەرۆيۋىن قاداعالاپ وقىسام، تابار ەدىم. گازەت قىزىمەتكەرى قاعازدى قايتارىپ اكەپ بەردى، ءقازىر ۇلى مۇحاڭنىڭ بۇل قولتاڭباسى ءابىشتىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالسا كەرەك.

اۋەلگى ارەكەت وسىمەن ءبىتتى. ءبىز رەتىن تاپپادىق پا، مۇحاڭنىڭ ورايى كەلمەدى مە، كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بۇل – 59-جىلدىڭ كوكتەمى بولسا كەرەك. 60-جىلدىڭ كۇزىندە، ءبىز ءتورتىنشى كۋرستامىز، ءابىش ۋنيۆەرسيتەتتە اۋەزوۆ كەشىن وتكىزسەك دەگەن ويىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسە باستادى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن قادىر مىرزالييەۆ ءبىز كەلگەن جىلى تانىلىپ قالعان اقىن بولاتىن. ءابىش ەكەۋىمىز ونىمەن جاقسى ارالاسىپ، پاتەرىنە ءجيى-جيى بارىپ تۇراتىنبىز.  ءۇيدىڭ ءشايىن ءىشىپ كوڭىلىمىز جايلاناتىن. ءدامدى باسىلعان پالاۋ جەيتىنبىز. اقىن ءۇيىنىڭ ءبىر قابىرعاسىنا تۇتاس كىتاپ جينالعان. ءبىز كوپتىگىنە تاڭدانامىز، ءوزىمىز دە كىتاپ جيناپ جۇرگەنبىز. ەندى كەڭەس سۇراي باردىق. ۇزىن-ىرعاسى ەسىمدە جوق. قادىر ءبىراز اقىل قوستى. كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋدا ادەبي بىرلەستىكتىڭ جەتەكشىسى زەينوللا قابدولوۆ تا ءبىرتالاي كومەك جاسادى.

دۇكەنباي مەن ورازبەكتىڭ، تاعى باسقا اقىندارىمىزدىڭ، ءالى كىتابى شىقپاعان ۋنيۆەرسيتەت جاستارىنىڭ ولەڭدەرى مۇحاڭ اۋقىمىنا ازدىق ەتەتىندىكتەن، بۇل كەزدە تانىمال بولىپ قالعان، العاشقى جيناقتارى شىققان ەڭ مىقتى اقىنداردىڭ، ىشىندە قادىر دا بار، ولەڭدەرىن جيناستىرىپ مۇحاڭا تابىستادىق. ءابىش پە، مۇحاڭا جاقىن وقىتۋشىلاردىڭ ءبىرى مە – ناقتى كىم اپارعانى ەسىمدە جوق. ءابىش ءوزى بايانداماعا دايىندالدى. ول كەزدە قازىرگىدەي تاباق قاعاز ءبىزدىڭ قولعا تۇسە بەرمەيدى، ءابىش تور كوز داپتەردىڭ قوس بەتىنە ۇزىنىنان جازىپ، كولەمدى بايانداما ازىرلەدى.

سونىمەن، ۋنيۆەرسيتەت جاستارىنىڭ ومىرىندەگى تاريحي كۇن – 26 دەكابر دە كەلىپ جەتتى. تاريحي عانا ەمەس، ءداستۇرلى كۇن دەر ەدىم. ويتكەنى، مۇحاڭ دۇنيەدەن كوشكەننەن سوڭ، شاماسى جيىرما-جيىرما بەس جىل بويى سول كۇنى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇلى جازۋشىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان ادەبي كەش وتكىزۋ سالتقا اينالىپ ەدى. بالكىم، ءبىزدىڭ بۇگىنگى، ءدال سول كۇنگە جينالعان ەستەلىك كەشىمىز باعزىداعى ۇلاعاتتى ءىستى قايتا جاڭعىرتار.

1960 جىلعى اتاۋلى كەشكە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بۇكىل ۇستازدارى مەن ستۋدەنتتەر، استاناداعى اقىن-جازۋشىلار تۇگەل جينالدى. ىلكىدە ۇكىمەت ءۇيى بولعان، ءقازىر ونەر ينستيتۋتى، باس پوشتامت قاسىنداعى باس كورپۋستىڭ بۇرىن مەملەكەتتىك ماجىلىستەر وتكىزىلگەن ساۋلەتتى، اكت زالى لىقا تولدى. دارەجەسى جوعارىلاۋ دەگەن قالامگەرلەرىمىز مۇحاڭدى ورتاعا الىپ، الدىڭعى قاتارعا ورنالاسىپ جاتتى.  دارەجەسى تومەندەۋلەر ولاردىڭ ارتىن الا، جان-جاعىن قورشاي ورنالاسۋدا.

كەشتى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن بىزدەر اسىپ-ساسىپ قاتتى ابىگەرگە تۇستىك. مەنى كوزىمەن ىزدەگەن ءابىش جان-جاعىنا قارعىشتاپ: “مۇحتار، مۇحتار!” – دەپ قايتالاپ شاقىرا بەرەدى. مۇنى ءوزى دەپ بىلمەسە دە، تۇيەدەن تۇسكەندەي قىلىپ اتاپ تۇرعان سوڭ، مۇحاڭ قاتتى قىسىلعان كورىنەدى. ونى بايقاماعان ءابىش اتىمدى قايتالاي ايتىپ، مەنى ىزدەۋىن قويمايدى. بۇل ىڭعايسىزدىقتى بىردەن اڭعارعان قادىر: “مۇحا، ءابىشتىڭ مۇحتار دەپ شاقىرىپ تۇرعانى ءوزىنىڭ دوسى. ول دا ستۋدەنت. بۇگىنگى كەشتى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى،” – دەپ ءتۇسىندىرىپتى. مۇحاڭ دا ساسقانىنان: “فاميلياسى كىم؟” – دەپ سۇراپتى جالما-جان. “مۇحتار ماعاۋين”. “ە، ءبالى، اتى دا فاميلياسى دا جاقسى ەكەن”، – دەپ قالىپتى مۇحاڭ ءوزىنىڭ قىسىلۋىن جۋىپ-شايىپ. بۇل اڭگىمەنى ءبىز كەش بىتكەسىن، قادىردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىك.

ءوزى اقىن، ءوزى سىنشى، تالانتى ەرتە تانىلعان ءابىشتىڭ جاقسى، مازمۇندى بايانداماسى تۇسىندا، جالپى بۇكىل كەش بارىسىندا مۇحاڭ ءوزىنىڭ ىشكى ريزالىعىن جاسىرا الماي، جان تولقىنىسىن، شاكىرتتەرىنە مەيىرىمدى ىستىق سەزىمىن ايقىن ءبىلدىرىپ وتىردى. بار بولعانى جيىرما جاستاعى ءابىش كەكىلبايەۆ تا مۇحاڭ نازارىنا وسى جولى ءىلىنىپ ەدى. كەيىن بىرنەشە جەردە، ءتۇرلى باسقوسۋلاردا: “وتكەندە جاقسى كەش ءوتتى؛ سوندا بىرلەستىك اتىنان بايانداما جاساعان ءبىر ستۋدەنت – اسا تالانتتى جىگىت ەكەن”، “بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن” دەپ ءابىشتى قايتا-قايتا ەسىنە الىپ ماقتاپتى. بىزگە اۋەلدە ۇزىنقۇلاقتان جەتىپ ەدى، كەيىن عىلىمي جەتەكشىم، پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ اۋزىنان ناقتى ەستىدىم. مۇحاڭنىڭ وسى كەزدەسۋ كەشىندەگى قورىتىندى ءسوزى كوپ ۇزاماي-اق “لەنينشىل جاس” گازەتىنە باسىلىپ شىقتى. جانە شاعىن اقپار بەرىلسە كەرەك. ءابىشتىڭ ەسىمى اتالعان، اتالماعانى جادىمدا جوق. الايدا، سونداعى بايانداماسى ءماندى، مازمۇندى، دايىن تۇرعان سىن ماقالا بولاتىن.  جوعالىپ كەتپەسە، باسپا ءسوز بەتىنەن ءالى دە جارىق كورگەنى ءجون بولار ەدى.

سول كەشتە مۇحاڭ ادەبيەت اقساقالى رەتىندە ءوز شاكىرتتەرىنە، قازاقتىڭ جاڭا ادەبيەتىنە باتا بەرگەندەي ەدى. مۇحاڭ ونەر سالاسىنىڭ جۇگىن ارقالاعان قازاق جاستارىنان ءشامشى سياقتى جاس كومپوزيتور، قاناپيا تەلجانوۆ سياقتى جاس سۋرەتشىلەردى اتاي كەلە، العاشقى كىتاپتارى عانا شىققان تۇمانباي، ساعي، قادىر اقىنداردىڭ شىعارمالارىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، ولارعا تالداۋ جاسادى. ولاردىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىم ءبىلدىردى. مۇحاڭ اتىن اتاعان جاس ەسىمدەر كەيىن ۇلكەن تۇلعالارعا اينالىپ،  مادەنيەت پەن ادەبيەتىمىزگە سۇبەلى ۇلەس قوستى. ارادا قانشاما جىل وتسە دە، ۇلى ۇستازدىڭ سوندا سويلەگەن ءسوزى ءوز كەزەڭىندە قالىپ قويماي بۇگىنگە كەلىپ جەتتى. قايىرا وقىپ كورسەك، ءبىراز ماسەلەنى جاڭاشا بايىپتار ەدىك. ماسەلەن، مۇحاڭ قازاق سۋرەت-ونەرىنىڭ باستاۋى تۋرالى ايتقاندا، ورال تاڭسىقبايەۆتىڭ ەسىمىن اتايدى. ال ءبىز XX عاسىرداعى ۇلى سۋرەتشىمىزدى تاريحىمىزعا ەنگىزۋگە  ءالى كۇنگە وي-سانامىز، ءتانىم-بىلىمىمىز جەتپەي كەلەدى. مۇحاڭنىڭ ءسوزىنىڭ ەڭ سوڭىندا: الدىڭعى بۋىن الدىڭعى زاماننىڭ كوپ جامانشىلىعىن الا كەلدى دەگەنى بار. بۇدان ارتىق قالاي ايتپاق. سول جاماندىقتان ەندىگى جاس  بۋىن اۋلاق بولسا، ادەبيەتكە ادالدىق، ادىلدىك اكەلسە دەيدى. بۇل سوزدەردى ايتقان كەزدە مۇحاڭنىڭ جارتى-اق جىل عۇمىرى قالعان ەكەن. باسى – باتا، سوڭى – وسيەت، باقۇل ءسوز».

بۇل لەپەستىڭ ابىشكە قاتىسى ايرىقشا. باسپا ءسوز بەتىندە كورىنىس تاپپاسا دا، ونىڭ ۇلكەن دارىنىن ايعاقتاپ، بۇتكىل ءومىر جولىن بەلگىلەپ كەتكەندەي ەدى.

ۋنيۆەرسيتەت – ءبىزدىڭ جاستىق جىلدارىمىز. نەگىزگى ماقسات – وقۋ، ىزدەنۋ، ءداپ ءبىز ءۇشىن بولاشاق قالامگەرلىك ۇزاق دۇربەلەڭنىڭ العاشقى ءبىر، باستاۋىش كەزەڭى. ەڭ ۇلكەن ارمان دا، ەڭ نەگىزگى ەڭبەك تە وسى باعداردا. ايتكەنمەن، ءومىردىڭ ءپانداۋي، وزىندىك كورىنىستەرى دە بار. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – جاستىق جەلىك، ماحاببات اۋرەسى. ءبىز بەس جىل بىرگە وقىپ، بىرگە جۇرگەندە ءابىش ءوز بەتىنشە ەشقاشان ەشبىر قىزبەن تىم قۇرسا ءبىر رەت كينوعا بارماپتى. مۇرشاسى كەلمەيدى، ونىڭ ۇستىنە، مەكتەپتىڭ سوڭعى جىلىندا باسى بايلانعان سياقتى. ءوز اۋىلىندا، ءبىر مەكتەپ قابىرعاسى، توعىزىنشى كلاستا وقيتىن ءبىر قىزدى قاتتى ۇناتىپ قالعان ەكەن. ءبىرىنشى كۋرستان سوڭ ەلگە بارىپ قايتقاننان كەيىن سوزدەرى بەكىپ، حات الىسا باستادى. ءبىزدىڭ كوڭىلدە پاك، تازا، العاشقى ماحاببات رومانتيكاسى بار. سۋرەتىن كورىپ، كەيبىر حاتتارىن وقىعان سوڭ، مەن دە بۇل قىزدى ابىشكە لايىق دەپ تاپتىم. جانە نەگىزگى قامقورى، جات كوزدەن ساقشىعا اينالسام كەرەك. ءابىش حات جاعىنا سالاق بولىپ شىقتى. «مۋزادان حات كەلدى»، – دەيدى. قىزدىڭ كلارا ەسىمىن وزگەرتىپ العان. اقىن اتاۋلىنىڭ شابىت قاينارى – اق-ادال ءپىرى مۋزا. ءجون-اق. حات كەلىپتى. ارادا ونشاقتى كۇن وتكەندە ەكىنشى حات. كەيدە ءۇشىنشى. ءابىش اۋەلگىسىنىڭ وزىنە جاۋاپ قايىرماعان ەكەن. «بۇل قىزدى شىن سۇيەسىڭ بە؟» – دەپ سۇرايمىن. «جاقسى كورەم». «وندا نەگە ۋاقتىلى جاۋاپ جازبادىڭ؟ سەن ءوستىپ، كۇندەلىكتى شارۋاڭنان اسپاي، كەرەناۋ وتىرعاندا كوڭىلى قالىپ، مۇلدە سۋىنىپ... سول كەزدە الدەبىر شيراق جىگىت كولدەنەڭنەن ءسوز سالىپ...» ارعى جاعى بەلگىلى. ءابىش حات جازۋعا وتىرادى. جانە ءسوز سوڭىندا، وقۋدان قولىم بوساماي، اياقسىراتىپ الىپ ەدىم، مۇحتار ۇرىستى دەپ، ازىلگە سۇيەپ قويماق. مۋزاسى مەنىڭ ءجونىمدى، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ارا قاتىناسىمىزدى جاقسى بىلەدى، ەندى ارناپ سالەم ايتادى. ءبىر جولى عانا ەمەس، ءاربىر حاتىندا. بۇل – ءبىزدىڭ ەكىنشى كۋرس. كلارا سول جىلى مەكتەبىن ءبىتىرىپ، قيىرداعى الماتىدان الدەقايدا جاقىن اقتوبەدەگى مەديسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. حات الماسۋ ودان ءارى جالعاسقان. جازدا اۋىلعا بارعان كەزدەرىندە كورىسىپ، سىرلاسىپ تۇرسا كەرەك. ماعان ايتىپ كەلەدى. اعايىن-تۋىستارى دا بايقاپ قالىپتى، اناسىنا دا ۇنايدى ەكەن. ارينە، الماتىدا ادەمى بويجەتكەن كوپ. جەنپي تۇگەلىمەن. قازپي جارىم-جارتىلاي. ۋنيۆەرسيتەت تە قىزسىز ەمەس. ءابىش بۇل جاعىنا قانشاما سۇلەسوق بولعانىمەن، ەرەكشە كوز تارتاتىن. تانيتىندار دارىندى جاس اقىن ەكەنىن بىلەدى. تانىمال ەمەستەر تاعى دا ۇناسىمدى قاسيەتىن اڭداسا كەرەك. ءبىراق ءابىش ەشقايسىنا كوڭىل بۇرمادى. ونىڭ ۇستىنە، مۋزانىڭ قالت ەتكىزبەي باعىپ وتىرعان اق-ادال ساقشىسى بار. ايتكەنمەن، وزگەشە بىرەر جاعداي. وقۋعا جاڭا تۇسكەن كەزىمىزدە ءابىش كۋرستاس ل. دەيتىن  قىزىمىزدى ۇناتسا كەرەك. اسا ءوڭدى بولاتىن. جانە مىنەزى بيازى، جۇعىمدى. تاربيەلى وتباسىنان شىققان. بۇل قىز دا تەرىس كورمەس ەدى، الايدا، بىرگە وقيتىن، ءارى تىم جاقىن، دوس-جار ب. دەگەن جىگىتىمىزبەن جاراسىپ قويعان. (اقىرى وعان دا بۇيىرمادى.) كەيىندە نۇرماحان ايتادى. ءابىش تىم ءتاۋىر كورىپ ەدى، مەنى سىلتاۋ ەتىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا دەيىن ىزدەپ كەلدى. قىز دا كەت ءارى بولمايتىن ەدى، ءابىشتىڭ ءوزى تارتىنىپ قالدى، ب. دوسىنىڭ الدىن كەسۋ – وپاسىز ايارلىق كورىنگەن سياقتى، دەپ ەدى. ماعان ايتىلماعان حيكايات. ب. – ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ورتاق دوسىمىز، ىڭعايسىز كورسە كەرەك. تاعى ءبىر قىز بولدى، ءابىشتى ايرىقشا جاقسى كورگەن. ول دا كورىكسىز ەمەس-تى. ك. دەگەن. مەنىڭ جەرلەسىم، سەمەيلىك. مەن جالپى، قىزدار جاعىنا جاقىن ەدىم. ءتىلىن تەز تابام. سىيلاس قانا ەمەس، سىرلاس. اقىرى، ابىشكە دەگەن، ونسىز دا بايقالىپ تۇرعان ىنتىزارىن ماعان جەتكىزدى. ونىڭ مەكتەپتەن تابىسقان قىزى بار، دەدىم. ارينە، جۇباتىپ، ەپپەن ايتىپ. قايتكەندە  ادام جاس كەزىندە مەيىرىمسىز بولادى عوي. جاقسى قىز ەدى. كوزىن شىلادى. جالعاستىرىپ جىبەرۋ قيىن ەمەس-تى، ءبىراق امال نە. ءسويتىپ ءۇمىتىن ءۇزدى. ءبىراق ەكەۋ-ارا، ۇشەۋ-ارا رياسىز دوستىعىمىز  بۇزىلعان جوق. سوڭعى كۋرستا بۇل تاربيەلى، اقىلدى ك. وزىنە نەشە جىل بويى ولە عاشىق بولعان اۋىلداس جىگىتىنە كۇيەۋگە شىقتى. ەر كوڭىلدى ازامات ەدى. ءابىش ەكەۋىمىز تويلارىنا قاتىناستىق، پاتەر ۇيلەرىنە بارىپ، اڭگىمەلەسىپ، شاي ءىشىپ تۇرۋشى ەدىك. ارادا وتىز جىل وتكەن سوڭ كوردىم، باقىتتى تۇرمىس كەشكەن سياقتى، جۇبايى وبلىستىق دەڭگەيدە جاقسى مارتەبەگە جەتكەن ەكەن، 1989، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ سسرو جوعارعى كەڭەسىنە ۇسىنىلعان دەپۋتاتتىق ساپارىمەن ەل ارالاعان كەزىمىز، اۋدان باسشىسى رەتىندە ايرىقشا قۇرمەتپەن قارسى الىپ، ىلتيپاتپەن ءوز ۇيلەرىندە داستارقان تارتقان. مىنە، سونداي حيكايا. كىناسىز پاك، ءارى وتكەن ءىس بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ءابىشتىڭ ءوز ورتاسىنداعى سۇيكىمىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە.

قايتكەندە دە، ستۋدەنت جاستار اراسىنداعى، وقۋدان كەيىنگى، باز-بازىندا العا دا شىعىپ كەتەتىن وزگەشە ءبىر ماسەلە – قىز-قىرقىن جايى. نەگىزى – ۋاقىتشا قىزىق ەمەس، بولاشاق جار تاڭداۋ جولىنداعى ماشاقات. ءبىزدىڭ كۋرستاعى ەڭ ءوتىمدى جىگىت – تۇرعانباي دىلدابەكوۆ. بويى ورتادان ۇزىنىراق، بار ءبىتىمى سىمباتتى، جاپ-جاقسى داۋسى بار، قازاق اندەرىمەن قاتار، ۆەرديدىڭ وپەرالارىنان اريا ايتاتىن. جانە تاماشا ءبيشى ەكەن. ءبىراق تۇراقتى قىزى جوق. بىردە جاتاقحاناعا شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنان ەكى بالا ىزدەپ كەلىپتى. تۇرعانباي وسىدان ءۇش اي بۇرىن، سوندا، بي كەشىنە بارعان ەكەن. الدەبىر قىزبەن بىرنەشە رەت بيلەيدى. ارينە، ءازىل-قالجىڭ، بەيساۋات، جەڭىل اڭگىمە. سول بەتى كەتكەن. ال بايعۇس قىز تۇرعانبايدى قاتتى ۇناتىپ قالعان ەكەن. ءتىپتى، قايرىلماستاي عاشىق بولعان. ءۇنسىز ازاپ شەگىپ، ۋايىم، قايعى باسىپتى. اۋەلى قاسىنداعى قىزدارى بىلەدى. جۇباتا المايدى. سودان سوڭ امالسىزدان، بىرگە وقيتىن، سەنىمدى ەكى-ۇش بالاعا ايتادى. جىگىتتىڭ بار دەرەگى – تۇرعانباي دەگەن ەسىمى جانە ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىنى. جانە قىزىل-وردا وبلىسىنان. جاڭاعى جاناشىر ەكى جىگىت اي بويى ىزدەپ، سۇراستىرا ءجۇرىپ، اقىرى تاپقان ەكەن. تۇرعانباي جىگىتتەرمەن بىرگە شىعىپ، سودان سوڭ قىزداردىڭ جالعاستىرۋىمەن قايىرا تانىسادى. الداعى دەمالىس كەشكە كينوعا شاقىرىپتى. جاتاقحاناداعى جىگىتتەرىمىز، ەستي سالىسىمەن، ەرتەگىلىك وقيعاعا تاڭىرقاپ، تۇرعانبايدى ۇگىتتەي باستايدى. بايقاپ كورەيىك، دەپتى نەمقۇرايدى قالىپتا. مارات نۇرعالييەۆ پەن ديداربەك رامادانوۆ، ولار دا بايقاپ كورۋ ءۇشىن، دوستارىنا ايتپاستان، سول ساعاتقا، سول كينوعا ارت جاقتان بيلەت الادى. الىستان باقىلاپتى. ءسال-پال تولىقشا كەلگەن، ورتا بويلى، ادەمى اقسارى قىز ەكەن دەيدى. قاتتى ۇناپتى. ارتىنان ءابىش ەكەۋىمىز دە ەستىدىك. تۇرعانباي – ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن دوسىمىز. كوبىنە ۇشەۋمىز، كەيدە باقىتتى قوسىپ تورتەۋ بولىپ، وڭاشالانىپ جۇرەر ەدىك. ءبىز دە جاڭاعى، كورمەگەن قىزدىڭ تىلەكشىسىنە اينالدىق. جانى تازا، قۇلاي ءسۇيىپ تۇر، تاماشا قىز، سەن ءۇشىن تۋعان، ەندى ايرىلما دەستىك. تۇرعانباي تاعى بىرەر رەت كينوعا بارىپ، سودان سوڭ مۇلدە قاراماي كەتىپ ەدى. جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى دەدى، تاپتاۋرىن بولعان جايداق ءسوزدى قايتالاپ. شىن مانىسىنە ءوزىنىڭ ۇلكەن باقىتىنان ايرىلدى عوي دەيمىن. كەيىن شىن ۇناتىپ، تاڭداعان جارىنا ۇيلەنگەن دە شىعار. قابىلەتى زور، ءبىلىمدار ادەبيەتشى بولاتىن. باسقا ءبىر سالادا قىزمەت اتقارىپتى. كگب. ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن، التى-جەتى جىل ورايىندا ماعان كەلىپ كەتكەنى بار. ابىشپەن دە قايىرا حابارلاسپاعان. بالكىم، تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى اۋىسقان توتەنشە قىزمەت ءراسىمى، بىزگە كورىنگىسى كەلمەگەن. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ەستىگەن ەمىس حابارىم بويىنشا، اۋىر سىرقاتقا شالدىقتى، سال بولىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى دەگەن. بالكىم، اۋەلگى جولىنان تايقىعان، تەك ءتاۋىر تىرشىلىك قامىنداعى ارەكەتىنىڭ اقىرعى ناتيجەسى. ءىشىڭ اشيدى. كەۋدەسى بيىك، مىنەزى جايساڭ، جاقسى جىگىت ەدى. بالكىم، ساۋىعىپ كەتكەن شىعار، ايتەۋىر امان بولعاي. ايتتىم، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارداعى ەڭ جاقىن دوسىمىز. وبال ەكەن.

مىنەز ورنىقپاعان جاستىق كەزەڭ، قىزدار اۋىسىپ جاتادى، ءبىرلى-جارىم بولماسا، اۋەلدەن ءتىل تابىسىپ، قوسىلىپ كەتۋ سيرەك. ايتكەنمەن، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جۇرگەندە ۇيلەنىپ جاتاتىندار دا بولادى. لينا دەگەن، ءبىزدىڭ توبىمىزداعى مەنەن باسقا جىگىتتەر تۇگەلدەي دەرلىك عاشىق بولعان سۇلۋىمىزدى جوعارعى كۋرستاعى ەر مىنەزدى، اۋسار، مارات توعاتايەۆ دەگەن جىگىت الىپ كەتتى. سەندەردىڭ قولدارىڭ جەتپەگەن دەپ، تويىنا بىزدەن ەشكىمدى شاقىرماعان ەكەن. بۇدان سوڭ دا ەشكىممەن قاتىناسپادى، تەك كەيىنىرەك، الدەقالاي ۇشىراسىپ قالعاندا، كوڭىلى كوتەرىڭكى ەكەن، قويار دا قويماي، «جالعىز ادال» مەنى ۇيىنە اپارىپ، قوناق قىلىپ ەدى. ۋنيۆەرسيتەتكە بىزدەن كەيىن كەلگەن وتەجان نۇرعالييەۆ كەلەسى، الدە ارعى جىلى ۇيلەنىپ تىنعان. ءبىزدىڭ جىگىتتەر كۇلىپ ءجۇردى، وتەجان توي الدىندا قالىڭدىعىنا ارناپ: «بولسا دا كوزىڭ قيتار، بەتىڭ ايعىز، – ەكەۋمىز قوزى-كورپەش، باياندايمىز»، – دەپ ولەڭ جازعان ەكەن. تويعا شاقىرۋ شۋماقتارى دا وزگەشە. ول كەزدە شاقىرۋ بيلەتتەرى فوتوگرافيادا جاسالادى، ءبارىنىڭ ءبىتىمى ۇقساس: ءبىر جاپىراق فوتو-قاعازدىڭ جوعارعى جاعىندا قىز بەن جىگىتتىڭ بىرگە، نەمەسە جەكەلەي تۇسكەن سۋرەتتەرى، استىڭعى جاعىندا – شاقىرۋ ءماتىنى جانە ادرەس. وتەجاننىڭ شاقىرۋى ولەڭمەن جازىلعان ەكەن، تاعى دا قيسىق-قىڭىر: «شامپان، ءشاربات، شاراپتار، اق اراقتار، – كوسەلەر، كوك تۇقىلدار، ساقالى اقتار، – تەزىرەك ءبىزدىڭ تويعا جينالىڭدار، – بىزدەرگە ماحاببات بار، ماحاببات بار!» توي – كومسومول، امانگەلدى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسى، شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ باس كورپۋسىنا تاقاۋ جەردەگى الدەبىر مينيسترلىكتىڭ اسحاناسىندا بولدى. ءداستۇرلى جاعدايداعى ستۋدەنتتەر تويى. ءوزىنىڭ كۋرستاس، اۋىلداس بالالارىمەن قوسا، ءابىش ەكەۋىمىزدى شاقىرىپ ەدى. قالىڭدىعى – كوزى ۇلكەن، اققۇبا قىز ەكەن، بەتىنىڭ از-ماز سەكپىلى بار سياقتى، «ايعىز-ايعىزى» وسى. ءيا. تەكسەرە قاراعاندا، كوزىنىڭ ءبىر جاق قيىعىندا ەلەۋسىز دانەكۇسى بايقالادى. تۇتاستاي العاندا ءوڭسىز ەمەس. جاراستىقپەن قوسىلعان ەكەۋى اقىرىنا دەيىن جۇپتاس بولىپتى.

ول زامانداعى ستۋدەنتتىك تويلاردىڭ ءوز ءراسىم، جۇيەسى بار. ورتالارىنان ۇيلەنبەك قىز بەن جىگىت شىققان گرۋپپالاس بالالار – الدى ون سوم، ارتى بەس سومنان اقشا جينايدى. تويدىڭ بار قاراجاتىنا جەتىپ جاتىر، جەتپەسە دە تاقاۋ. تويدىڭ ءوزى داراقى دىردۋسىز، سىپايى، ءارى مادەنيەتتى وتكەرىلەر ەدى. داستارقان ورتاشا عانا، جۇپىنى، ءبىراق جەتىمدى كورىنەتىن. شامپان اتىلادى، ستولعا اراق-شاراپ قويىلادى، ءبىراق استا-توك، كەنەۋسىز ەمەس. ەڭ ۇلكەن قىزىق – بي: تانگو، فوكستروت، ۆالس. ول كەزدە ەۋروپالىق، ەركىن قيمىلدى بيلەر ادەتكە ەنە قويماعان، جالپى جۇرت پىكىرىمەن ەسەپتەسپەيتىن، ءبىرلى-جارىم قىز بەن جىگىتتەر عانا شەتىن ونەر كورسەتەر ەدى. وتەجاننىڭ تويى دا وسىنداي، جاستاردىڭ وزگەشە باس قوسۋ مەرەكەسى قاتارىندا ءوتىپ جاتتى. اۋەلگى ۇزاعىراق وتىرىستان سوڭ مۋزىكا ويناپ، جاپپاي ىڭ-جىڭ باستالعان. ءابىش تە، مەن دە قانداي ءبىر بيگە جوقپىز، الايدا ساۋىقشى جۇرتتى تاماشالاپ، جاڭادان تانىسقان جىگىتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، كوڭىلدى وتىردىق. بيدەن سوڭ تاعى دا داستارقان. ارالىقتا وتەجان ءوزىنىڭ ماحاببات ەمەس، تابيعات جانە الىستاعى اۋىل تۋرالى بىرنەشە ولەڭىن وقىپ، ادەبي سىپات بەرگەن كوڭىلدى توي ءتۇن ورتاسىنان اۋا ارەڭ تارقادى.

ءابىش قاشاندا جاقسى كيىنىپ، تازا جۇرەتىن. ايتتىم، ول كەزدە جالپى جۇرت جارلى-جاقىباي، ستۋدەنتتەر قاۋىمى دا كەدەيشىلىكتە عۇمىر كەشەدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبىرازى دەمالىس كۇندەرىندە تەمىرجول ۆوكزالىنا بارىپ، ۆاگون ءتۇسىرىپ، ءبىر كەشتە ون سوم اقشا تاۋىپ قايتاتىن. كوپشىلىگى جارىم ايدا اشقۇرساق جۇرەدى. كيىم دە تۇگەل ەمەس. ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ جاعدايىمىز باسقاشاراق بولدى دەدىم. العاشقى جىلى كۇندەلىكتى ساباققا جانە كىتاپحاناعا ول زامانداعى ستۋدەنت، جاستار اراسىنا كەڭىنەن تاراعان، ۆەلۆەتكا اتالاتىن، ىقشام، ىڭعايلى، بارقىت كەۋدەشە كيەمىز. ءابىش ەكىنشى كۋرستىڭ باسىندا كومسومول مەن فۋرمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ءسان اتەلەسىنەن ەلەۋسىز قوڭىر جولاعى بار، سۇرعىلت، قىمبات ماتادان قونىمدى تىگىلگەن كوستيۋم الدى. مەن كىتاپحانادا جۇرسەم كەرەك، ەكەۋىمىزگە دە قامقور اعا ەسەپتى نۇرماحان باستاپ اپارىپتى. مەنىڭ الماتىعا كەلگەن بەتتە، قيسىنسىزدان ءساتى ءتۇسىپ، كوك بازارداعى الدەبىر شاعىن دۇكەننەن ساتىپ العان، كەيىنىرەك، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۇنى سۋرەتكە تۇسكەن كوكسۇر كوستيۋمىم بار ەدى. ەندى سول نۇرماحاننىڭ نۇسقاۋىمەن، الگى اتەلەدەن جاڭاسىن الدىم. كەلىستى قارا-كوك. ەكەۋىمىزدىڭ دە كوستيۋمدەرىمىز ەڭ سوڭعى مودامەن تىگىلگەن. ياعني، جالپى جۇرتتان الا-بوتەن. كەۋدەسى تارتا تۇيمەلەنىپ، تىرسيىپ تۇرمايدى، شالبارىنىڭ بالاعى تار. ول زاماندا سوۆەتتىك ۇلگى – قىناما، تار پەنجەك، دالاڭداعان كەڭ بالاق شالبار بولاتىن. ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ اراسىندا «تار بالاق پەن كەڭ بالاقتىڭ»، ياعني «ەسكىشىلدەر مەن جاڭاشىلداردىڭ» قىزۋ ايتىسى ءجۇرىپ جاتقان. ول كەزدەگى جاستار دا اقىماق ەمەس، ءبىراق كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قالىپتى پىكىرى بويىنشا، جاڭاشا ۇلگىدەگى كيىمگە اۋەستىك – بۋرجۋازياشىل ازعىندىق كورىنىسى سانالادى. ۋنيۆەرسيتەتتە، ينستيتۋتتاردا تۇتاس ءبىر كەشتەر وتكىزىلىپ، «تار بالاقشىلار» مەن «كەڭ بالاقشىلاردىڭ» اراسىندا بىتىسپەس ايتىستار  ءجۇرىپ جاتادى، ونىڭ كەيبىرىنىڭ تولىق ەسەبى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە تۇتاس ءبىر بەتتە جاريالانىپ، تار بالاق شالبار – كاپيتاليستىك، بۋرجۋازيالىق جات يدەيالار سالقىنى رەتىندە اشكەرەلەنەدى. سوعان قاراماستان، ءبىرتالاي جاستار تازا ەۋروپالىق  ۇلگىگە كوشكەن. ءابىش ەكەۋىمىز ءوز ورتامىزدا ەلدىڭ الدى بولىپ بۇزىلدىق. باسقا جىگىتتەرىمىز دە كەرتارتپا ەمەس، ءبىراق كوبىنىڭ جاعدايلارى كەلمەي جاتىر. اقىرى، كەلەر جازدا تىڭ ولكەسىنە بارىپ، ازدى-كوپتى اقشا تاۋىپ قايتقان سوڭ ءبارى دە ءبىر-بىر كوستيۋمدى بولىپ ەدى. ءابىش ەكەۋىمىز جاڭا كوستيۋم عانا ەمەس، ۇيرەنشىكتى مودا بويىنشا، بالاعى قىرىق-قىرىق ەكى سانتيمەتردەن كەلەتىن، ايەلدەردىڭ يۋبكاسىنىڭ ەتەگىندەي داليعان، شۇبالا سۇيرەتىلىپ، جەر سىپىرىپ جۇرەتىن رەپەتەيسىز شالبار اتاۋلىنىڭ بالاعىن تۇگەلدەي قايتا ءپىشتىرىپ، تارىلتىپ كيدىك. مەن ءتىپتى، ارتىعىراق سىلتەپ كەتسەم كەرەك، ون سەگىز-جيىرما سانتيمەتردىڭ ورنىنا ون بەس-ون التى. اسىعىستا وكشەمدى ارەڭ وتكىزىپ جاتام. ەرتەلى-كەش كوشەگە شىقپاي تۇرمايسىڭ. تار بالاققا قوسا، اياعىمىزدا تابانى بارماق ەلىدەن استام، شەت ەلدىك قىمبات تۋفلي. جالاڭاش جۇرگەنىڭدەي، جۇرتتىڭ ءبارى تاڭىرقاي، ۇدىرەيە قارايدى، كەيدە، ەتاجدى ۇيلەردىڭ الدىنان وتكەندە، بالكوندا تۇرعان ورىس مۇجىقتارى: «ستيلياگا! دارموەد!..» – ارامتاماق ازعىن دەپ بالاعاتتاپ جاتاتىنى بار. باسىندا تىكسىنەتىن ەدىك، اقىر تۇبىندە اينالايىن ەسەپتى قابىلدايتىن بولدىق – ءبىزدىڭ جاڭاشىلدىعىمىز، وزىقتىعىمىز ايگىلەنىپ جاتقانداي. قازىردە مۇلدە سەنىمسىز، تاڭ كورىنگەنىمەن، ومىردەن وتكەن جاعداي. «كەڭ بالاق» پەن «تار بالاقتىڭ» تارتىسى – شىنىندا دا، قانداي ءبىر جاڭالىق پەن ۋاقىتى وتكەن ەسكىلىك اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ ەڭ ءبىر جابايى، جۇپىنى كورىنىسى. زامان وزا كەلە، بۇگىندە ءبىزدىڭ قازاق قاۋىمى بويعا سىڭىرە الماي جۇرگەن كەيبىر عۇرىپتار مەن وي-تولعام، شەتىن ۇعىمدار دا سول «كەڭ بالاقتىڭ» كەبىن قۇشپاق. اۋەلگى، دايىن ۇلگىدەن سوڭعى كەزەڭدە ءابىش ەكەۋىمىز بىرىنە-بىرى جالعاس جاڭا كوستيۋمدەردى بويىمىزعا شاقتاپ، ارنايى تىكتىرەتىن بولدىق. مودەلەرىمىز – حارلاموۆا دەيتىن، جاسى قىرىقتى ورتالاعان، تولىقشا، ادەمى جويىت ايەل بولاتىن. كەيىنگى ءابىشتى بىلمەيمىن، مەنىڭ ءوزىم ەۋروپالىق پىشىمدەگى ءارقيلى كوستيۋمدەر دۇكەندەردە كوپتەپ جانە ەركىن ساتىلا باستاعان 70-جىلدارعا دەيىن وسى اتەلە، سول حارلاموۆانىڭ قىزمەتىنە جۇگىنىپ ءجۇردىم. جانە، ستۋدەنتتىك، اسپيرانتتىق جىلدارىمدا، ارا-تۇرا، ءار ءتۇستى كوستيۋمدەردىڭ شالبارى مەن پەنجەگىن اۋىستىرا كيىپ، وزگەشە كەيىپتە ءسان قۇرار ەدىم. ماقتانىپ ايتايىن، مۇنداي مودا ەۋروپادا ونشاقتى جىلدان سوڭ عانا قالىپقا ەندى.

ءقازىر ويلاپ تۇرسام، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ستۋدەنتتىك كەزەڭدەگى، بالكىم، جاس شاعىمىزداعى ەڭ ۇزدىك جىلىمىز – ءۇشىنشى كۋرس ەكەن، 1959–1960 وقۋ جىلى. ءبىلىم، تانىم، جازۋ عانا ەمەس، كوڭىل-كۇي، ۋايىمسىز، باراقات تىرشىلىك جونىنەن العاندا دا. كوكتەمدە مىندەتتى ەمتيحاندى تاعى دا مەزگىلىنەن بۇرىن تاپسىرىپ، اۋىلعا كەتتىك. بۇل جولى تىڭداعى شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا بەلگىلەنگەن مەجەلى ۋاقىتىندا ەمەس، اۆگۋستىڭ ورتاسىندا عانا قايتىپ كەلمەكپىز. فاكۋلتەت بالالارىن ارتىنان قۋىپ جەتەمىز، بىرەر اي قىرماندا، نەمەسە قۇرىلىستا جۇمىس اتقارىپ، جالپى جۇرتپەن بىرگە ساناتقا قوسىلامىز دەگەن ەسەپ. ايتسە دە مەن مەزگىلىنەن كەشىگىپ، الماتىعا ايدىڭ اياعىندا ارەڭ جەتتىم. ايتقام، ءبىزدىڭ ءۇي – سەمەي مەن جەزقازعان وبلىستارىنىڭ شەگىندەگى الىس وتاردا، اكەم ءمۇعالىم، شالعاي ايماقتا اقشاسى ءتاۋىر، ونىڭ ەسەسىنە اۋدان، سوۆحوز ورتالىعىمەن قاتىناس قيىن، كەزدەيسوق بولماسا، ايىنا بىرەر رەت قانا ماشينا قاتىنايدى، وسىعان وراي پوشتا قاتىناسى دا ۇزدىك-سوزدىق، اۋەلدە ابىشپەن بىرەر رەت حات الماسقان ەدىك، بۇدان سوڭ بايلانىس ءۇزىلدى. قىرسىققاندا، قايتار جولدا كولىك كۇتىپ تاعى بوگەلدىم. ونىڭ ەسەسىنە، ءۇش ايدان استام قىمىز ءىشىپ، اتقا ءمىنىپ، تاۋعا شىعىپ، ەڭ باستىسى – ءبىراز قاعاز شيمايلاپ، ارقالاپ اپارعان قانشاما كىتابىمدى تۇگەل توڭكەرىپ، كوڭىلىم توعايىپ قايتقام. الماتى تامىلجىپ تۇر. كوشەسى تاپ-تازا، اۋاسى كوگىلدىر. باس پوشتادا ابىشتەن ەشقانداي حابار جوق ەكەن. دەكاناتتان ءبىزدىڭ بالالار اقمولا وبلىسىنا كەتكەنىن ەستىپ، پويىزعا وتىردىم. اتباساردا، ستۋدەنتتەر شتابىنا جەتكەن بەتتە، الدىمنان سۋىق حابار شىقتى. پالەن سوۆحوز، ءشوپ جيناپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر بالا اشاعا ءتۇسىپ ءولىپتى. قازاق فيلولوگياسى، ءبىزدىڭ كۋرس. جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. ءابىش اۋىلىنان شىقپاعان بولۋعا ءتيىس. بالكىم، اۋەلگى ءسوزىمىز بويىنشا، مەزگىلىندە جەتتى مە. قول جۇمىسى اتاۋلىعا قىرى جوق ەدى. تۋمىسىنان اقساۋساق مەنەن دە سوراقى. بالالار كۇلىپ جۇرەتىن. ارعى جىلى، ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەن سوڭ جىگىتتەر جەمشوپ جيناۋعا جەگىلەدى عوي. ءابىش ۇيىلگەن شومەلەگە اشاسىن بويلاتا شانشىپ، كوتەرە الماي، مىقشيىپ تۇرادى دەيدى. كوتەرۋ مۇمكىن دە ەمەس، تۇتاس ءبىر كوپەنە. ازىراق الۋ كەرەك دەيدى عوي ۇلكەندەردىڭ ءبىرى. ءابىش اشاسىن جۇقالاي سالىپ، بار كۇشىمەن كوتەرىپ قالعاندا، نەبارى ەكى-ۇش ۋىس قانا ءشوپ ىلىنگەن، ەكپىنىمەن شالقاسىنان تۇسە جازدايدى دەيدى. تىم كوپ بىلەتىن جانە كوبىرەك سويلەيتىن، سوندىقتان دا «اكادەميك» باقىت سەيتجانوۆ، بار قيمىلىن كەلتىرە، ناقتى بەينەلەپ بەرەدى. ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت قايتالانعان كورىنىس. ءماز بولىپ كۇلەمىز. ال ءابىش قاشاندا بۇرتيىپ، وكپەلەپ قالاتىن. ەندى مىنە، كۇلكىنىڭ سوڭى سۇمدىققا ۇلاسپاسا يگى ەدى... دەگبىرىم قاشتى، مازام كەتتى. استىق تاسىعان كولدەنەڭ ماشينالاردىڭ بىرىمەن اتاۋلى سوۆحوزعا كەلگەن بەتتە ستۋدەنتتەرگە ءبولىندى دەگەن جاتاق ۇيگە قاراي اسىقتىم. كەشكىرىپ قالعان كەز. ەسىك الدىنا جەتەر-جەتپەستە ديداربەك رامادانوۆقا ۇشىراسقان ەدىم. قايدان، قالاي كەلدى دەگەندەي، ماعان تاڭىرقاي قاراعان. اماندىق جوق، «كىم؟ كىم؟» – دەپ سۇراپپىن. ديداربەك قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان تۇنەرە قاراپ، قارسى كەلدى دە، مەنى قۇشاعىنا الدى. «بەيسەن...» – دەگەن، تۇنشىعىڭقى داۋىسپەن. ءبىر ءسات وقىس جەڭىلەيىپ، كەلەر مەزەتتە وزەگىم ورتەنگەندەي بولدى. قيسىنسىز قازا راس ەكەن. بەيسەن... ورتا بويلى، تاعىرشاقتاي سارى جىگىت ەدى. جاسى وتىزعا شىققان اتپال ازامات. ءبىز ءۇشىن مىندەتتى اسكەري وقۋعا قاتىناسپايدى، ارنايى ۋچيليششە بىتىرگەن وفيسەر ەكەن دەيتىن. اسا ۇستامدى، بيازى. قانداي دا جوعارعى مەكتەپكە مۇمكىندىگى بولا تۇرا، فيلولوگيانى تاڭداعان. جازۋ جاعىن بىلمەيمىن، قايتكەندە دە قاتاڭ اسكەري قىزمەتتەن جەرىپ، بەيبىت تىنىش مۇعالىمدىك جولىن قالاسا كەرەك. ەندى مىنە... ماشيناعا ءشوپ تيەسىپ جۇرگەن ەكەن. ۇستىنەن الىپ تۇرادى. ءبىر مەزەتتە، جيەكتەن ىسىرىلعان شومەلەمەن بىرگە، تايىپ قۇلاپتى. قولىنداعى اشاسى ءبىر بۇيىرىنەن قادالىپ، بۇيرەگىن قاق جارىپ، ىشەك-قارنىن تالقانداپ كەتكەن. ءوز قولىمەن جۇلىپ تاستاپ، بەتىن باسىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتتى دەيدى. كوپ ۇزاماي جان تاپسىرعان. جىگىتتەردىڭ ءبارى دە قاشان قايتقانشا ەستەرىن جيناي الماي ءجۇردى. مەن بارعان كۇننىڭ الدىندا عانا قالبالاقتاپ جەتكەن تۋىستارى ءمايىتىن الىپ كەتكەن ەكەن، ەرتەڭىنە كەشكە اسحانادا جەتىسى دەپ نان اۋىز ءتيىپ، ەرەسەك جىگىتتەردىڭ ءبىرى ايات قايىرىپ، ەسكە الىستىق. كەيىن دە ويدان كەتكەن جوق. اسىرەسە، ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، تۇتاس كۋرسىمىزبەن اتاۋلى ەسكەرتكىش سۋرەت جاساتقاندا.

شەت جاعاسىن ايتتىم، الدىڭعى جىلى تىڭعا بارعاندا بۇدان دا وتكەن سۇمدىق بولا جازداعان. ءبىر ەمەس، الدەنەشە جىگىتكە ءزابىر، جاراقات، بالكىم قازا، ال قىزدارعا بىلاپىت زورلىق. ءابىش ەكەۋىمىز تىل-فولكلور ەكسپەديسياسىندا جۇرگەندە. ءبارىمىزدى دە قۇداي قاقتى دەر ەدىم. اقمولا، كوكشەتاۋدىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ بالالار دەمالىس كۇنگى كينو، وعان جالعاس بي كەشىندە كورشى بريگادادان كەلگەن ورىس مەحانيزاتورلارىمەن بايلانىسىپ قالادى. اينالدىرعان ءۇش-تورت قىزىمىزدى كەزەگىمەن شاقىرىپ، بيلەپ قانا قويماي، انايى، وسپادار مىنەز كورسەتەدى عوي. اقىرى، قىزداردىڭ ءبىرىن دالاعا سۇيرەمەك بولادى. البەتتە، توبەلەس شىققان. ورىس جىگىتتەرى تاياق جەپ، كەيىن قايتادى. ارادا ءۇش كۇن وتكەندە، تاپا-تال تۇستە ءبىر ماشيناعا تيەلىپ كەلىپتى. جيىرما شاقتى سودىر. قولدارىندا شىنجىر، كاستەت جانە تەمىر تاياقتارى بار ەكەن. ءبىزدىڭ بالالار تۇسكى ۇزىلىستەن سوڭ، قىرمان باسىندا وتىرعان. انالار ماشينادان توگىلە ءتۇسىپ، كادىمگىدەي ۇرانداپ، تۇرا ۇمتىلدى دەيدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ سانى شامالاس، تايسالماي كىرىسىپ كەتەدى. ابىروي بولعاندا، بيداي كۇرەيتىن، سابى ۇزىن، باسى جالپاق اعاش كۇرەكتەرى بار. باستاۋشى، ۇيىستىرۋشى كوسەمدەرى – نۇرماحان. قارسى ۇران سالادى. «اتتان، ارۋاق!...» ۇزىن بويلى، يىقتى، قايراتتى ساپارحان مىرزابەكوۆ: «كۇرەكتىڭ قىرىمەن!..»– دەپ ايقايلاپ، شابۋىلشى بۇزىقتاردى مويىننان، يىق پەن سيراقتان ۇرىپ جايپاي باستادى دەيدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اۋىر سالماقتاعى چەمپيونى مارات توعاتايەۆ دەگەن بوكسەر جىگىتىمىز، قۇر قولمەن ۇرىپ قۇلاتا بەردى دەيدى. قالعان جىگىتتەر دە قاراپ قالماعان. قولدا كۇرەك، قارىمدارى ۇزىن. اقىرى، بەس-ون مينۋتتا شايقاس ءتامام بولادى. ورىستار تىم-تىراقاي شەگىنەدى، تورتەۋ-بەسەۋى جىعىلعان، سۇلاعان كۇيى ورىندارىنان تۇرا الماي قالىپتى. «ءبىز جەڭدىك، جارالى بۇزىقتارىڭدى الىپ كەتىڭدەر!» – دەيدى نۇرماحان. الايدا، بار شارۋا وسىمەن بىتپەسى انىق. الماتىعا قايتۋعا ءبىر اپتا عانا قالعان. جىگىتتەر ۇنەمى ساق، جيىن وتىرادى. اقىرى، ەرتەڭ كەتەمىز دەگەن جەكسەنبىدە، ءتۇن تۇسە، ءۇش تاراپتان بىردەي اڭدىزداعان ءۇش ماشينانىڭ جارىعى كورىنەدى دەيدى. باس قولباسى نۇرماحان تۇگەلدەي اعاش، تەمىر كۇرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەرىنە قۋات بەرىپ، تايماي سوعىسۋعا ۇندەيدى. ءبارىن كۇرگەيلەي قاتارعا تۇرعىزىپ، ەڭ الدىعا فادلي فازلي-وعلى دەگەن قوڭقامۇرىن تۇرىگىمىزدى شىعارىپتى. «سەن جەر-الەمدى جاۋلاعان ەر تۇرىكتىڭ تىكەلەي ۇرپاعىسىڭ، قالعانىمىز ساعان قاراپ سوعىسامىز!» – دەيتىن كورىنەدى. قاتەر ۇستىندەگى قالجىڭ. ال فادلي مومىن جىگىت، قورقىپ ءدىر-دىر ەتەتىن كورىنەدى. اقىرى، تىم تاقاۋ تۇس، جارىعى وشپەگەن ماشينالارىنان ءتۇسىپ، ءۇش تاراپتان بىردەي ۋرالاعان، كەمى جەتپىس-سەكسەن ورىستىڭ ايقاي-سۇرەڭى شىققاندا، جىگىتتەر تۇرشىگە باستايدى. شىنىندا دا، قىزىل قىرعىن كەلە جاتىر. «ال كەتتىك، مىنالار ءتورت ەسە كوپ!..» – دەيدى الدەكىم، شەپتەن شىعىپ. قاتار بۇزىلدى. جيىرما شاقتى جىگىتىمىز، ارتتا ءۇرپيىسىپ تۇرعان تورت-بەس قىزدى جەتەلەي سۇيرەپ، جاۋ شاپقىنىنان تىسقارى قارسى بەت – جىلعالى وزەن جاققا تىم-تىراقاي قاشىپتى. ءتىپتى، ودان ارمەن كەتەدى. ورىس بۇزىقتارى بريگادا تۇراعىن باسىپ الىپ، ءۇي-ۇيدى، بۇقپا-قالتارىستى تۇگەل تەكسەرىپ، ەشكىمدى تابا المايدى. قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ قالاي قاراي كەتكەنى اڭدالىپ تۇر، جاردان ءتۇسىپ، جىلعانىڭ جاعاسىنا جەتىپ، ودان ارىرەك بەس-ون قادامدا توقتالادى. تۇنگى تىمىقتا بار داۋسى ەستىلىپ تۇردى، دەيتىن ەدى مارات نۇرعالييەۆ. تىزەلەي كەشىپ، سۋدان وتكەن الدىڭعىلارى: «جۇرىڭدەر، ۇزاپ كەتكەن جوق، تەز!» – دەپ قانشا ايتسا دا، كەيىنگى كوپشىلىك اتتاپ باسپادى، «ۋبيۋت، نا ح...» – ايامايدى، ولتىرەدى دەپ، تىنىمسىز بالاعاتپەن شەكتەلدى، بۇل ورىستىڭ بەتى ءبىر قايتسا، مۇلدە ساعى سىنىپ، ەكىنشى قايتارا باسپايدى ەكەن، دەر ەدى. «وتكەندەگى تاياقتى ۇمىتپاپتى، بەلگىسىز قاراڭعىدا بويلاپ ىزدەۋگە قورىقتى»، – دەيدى، وسى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ورازبەك سارسەنبايەۆ. «سەنى بىلمەيمىن، بالكىم، قاشۋدىڭ ءوزىن نامىس كورگەن، قاپەلىمدە ارى ەمەس، بەرى جۇرگەن ەپەتەيسىز ءابىشتىڭ قولعا ءتۇسىپ قالۋى ابدەن ىقتيمال ەدى»، – دەيتىن. كەيىندە، ارادا قىرىق-ەلۋ جىل وتكەندە، تىڭ يگەرۋشى ەرلەر مەن جەرگىلىكتى قازاق اراسىنداعى كوپ قاقتىعىستىڭ ءبىرى رەتىندە، سول، ناقتى، دەرەكتى قالپىندا قاعازعا تۇسىرەم دەپ ءجۇرۋشى ەدى. بۇگىندە مارقۇم، جازىپ ۇلگەردى مە، الدە ءبىز ەستىگەن اۋىزەكى اڭگىمە ەسەبىندە قالدى ما، بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر تۇتاس ءبىر جىل بويى، ءتىپتى، ودان كەيىن دە، وسى، ۇلكەن تراگەدياعا ۇلاسۋى مۇمكىن وقيعا توڭىرەگىندە قانشاما ءازىل اڭگىمە ايتىپ ءجۇردى. كىمنىڭ باستاپ، شەپتەن شىققانى. الدە بازارعالي. الدە باقىت. جوق، فادلي. قالعانىنىڭ قالاي قورقىپ، قالاي زىمىراعانى، اۋلاقتاپ بارىپ، سابان ۇيگەن ماياعا جاسىرىنعانى، بىرىنەن ءبىرى ۇركىپ قاشقانى، ەندى ءبىر جىگىتتەردىڭ تابانى جەرگە تيمەي زىمىراپ، ەرتەڭىنە اتباساردىڭ ىرگەسىنەن ارەڭ قايتقانى... جاستىقتا ءبارى قىزىق، ءبارى كۇلكى.

كۇزدە، بۇتكىل كۋرسىمىزدىڭ باسى قوسىلدى. مىندەتتى ناۋقاننان تىس قالعان ءابىش دەكاناتتا «جاتاقحانا بەرىلمەسىن» دەگەن جارلىققا ءىلىنىپتى. ونسىز دا جاتاقحانا سۇرامايتىن. مەنى دە، تۇرمىس-جاعدايى ءتاۋىر دەپ، تەك تيەسىلى ستيپەنديامەن قالدىرعان ەكەن. ءتىپتى جاقسى بولدى. (كەلەسى جىلى جازدا ەكەۋىمىز دە ازات، ءبىرجولا اۋىلدا قالعان ەدىك.) قاجەتسىز جاتاقحانامەن قاتار، وسى 1960، قوڭىر كۇز، ءتورتىنشى كۋرستىڭ باسىندا ءابىش ەكەۋىمىز ءبىر جارىم جىل تۇرعان جايلى پاتەرىمىزدەن ايرىلدىق. بالالارى كەلدى مە، الدە باسقا جاققا كوشپەك پە، قابىل الماعان. تاقاۋ ماڭ، 1-لينيادان جاڭا پاتەر تاپتىق. قابات-قابات ەكى تەرەزەسى دە كۇڭگىرت، جەتىم بولمە. تەمىر بولسا دا جايسىز توسەگى جوق، ەكى بۇرىشىندا ەكى ماقتا ماتراس. ورتادا جاپىرايعان جامان ستول، جالعىز ورىندىق. ونىڭ ۇستىنە، كەش باتىپ، ساعات ون بولار، بولماستا ىشكى دالىزدەگى تەتىگىن باسىپ، جارىعىمىزدى ءوشىرىپ تاستايدى. ول از بولعانداي، قاندالا شىقتى. ەكى-اپتاعا تولماي، ازىپ-توزا باستادىق. مەن تاقاۋ توڭىرەكتەن جاعالاي ەسىك قاعىپ، جاڭا پاتەر ىزدەپ كورىپ ەدىم، ەشبىر قيسىنى كەلمەدى، ارتىق-اۋىس بولمەسىن جالدايتىن ورىس كوپ، ءبىرلى-جارىم تاتار مەن ۇيعىر دا بار، ءبىراق ەشقايسى بوس ەمەس. ءبىر كۇنى كىتاپحانادا تولەككە ۇشىراسىپ قالدىم. بۇگىندە بەلگىلى جازۋشى تىلەۋحانوۆ. جاعدايىمدى ايتقام. ءوزىم دە ىزدەپ بارايىن دەپ ءجۇر ەدىم، رىمعالي ەكەۋىمىز پانفيلوۆ پاركىنىڭ ىرگەسىندە، تاماشا پاتەر تاپتىق، باياعىدا فۋرمانوۆ تۇردى دەگەن تاقتاسى بار، سونىڭ ەكىنشى قاباتى، ەندى ءبىر ورىن سىيىسادى، بىزگە كوش دەدى. رىمعالي نۇرعالييەۆ، تولەك ۇشەۋىمىز مەكتەپتە بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرگەنبىز، بۇل ەكەۋى بولاشاق جازۋشى ەڭ الدىمەن ءومىردى تانۋى كەرەك دەپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسكەن، اقىرى ونداعى وقۋلارى ۇناماي، ىلگەرىندى-كەيىندى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلفاگىنا جەتىپ ەدى. مەن ءابىشتى تاستاپ كەتە المايمىن عوي، دەدىم. ارادا بىرەر كۇن ءوتتى، وتپەدى، ءابىشتىڭ مەكتەپتەس دوسى، ماتەماتيك وراز تەلەمگەنوۆ دەگەن بالا كەلدى. وتكەندە ورتامىزعا الىپ، ءبىراز ۋاقىت بىرگە تۇرعانبىز. مىنەزى كەڭ، دارقان جىگىت. «جاعدايلارىڭ ناشار ەكەن، – دەدى. – ءبىز ءۇش ادامدىق ءتاۋىر پاتەر تاپتىق. لەبەن ەكەۋىمىز». بۇل لەبەن دە ماڭعىستاۋلىق بولاتىن. «مۇحتار ەكەۋىمىزدى سىيعىزا الاسىڭدار ما؟» – دەدى ءابىش. «ءبىر-اق كىسىلىك ورىن بار... توسەك سىيمايدى». «ەكى كىسىلىكتەن قويسا شە؟» – وراز قىسىلا باستادى. «مەن شەشپەيمىن عوي. ءۇي يەسى...» «مەن شەشەيىن»، – دەدىم. ءابىشتىڭ ءوزى دە جاقسى تانيتىن تولەك پەن رىمعاليدىڭ جاعدايىن ايتتىم. مەن سوندا كەتەيىن، سەن مۇندا بار. باسقاشا امال جوق، دەدىم. ءابىش ەكەۋىمىز وسىلاي بولىندىك. البەتتە، تەك جاتىن ورنىمىز عانا. ايتپەسە، جۇبىمىز جازىلعانىمەن، ارامىز اجىراعان جوق. بارىسىپ، كەلىسىپ، ءوزارا قاتىناسىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە جانە باسقا دا جاعدايلاردا ۇنەمى ۇشىراسىپ، بۇرىنعىشا اڭگىمە، كەڭەس قۇرىپ جۇردىك.

وسى ءتورتىنشى كۋرستا، 1961 جىل، ناۋرىزدان باستاپ ەكى ايلىق تاجىريبە كەزەڭىنە شىقتىق. ءبىزدىڭ اتاۋلى ماماندىعىمىز – فيلولوگ ءھام قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ وقىتۋشىسى. ەندىگىمىز – پەداگوگتىق دارىستەر. بۇل كەزدە سانىمىز ازايعان – قىرىق بالا ءتۇپ كوتەرىلىپ، ۇزىناعاشقا باردىق. سونداعى ورتا مەكتەپتە وقۋ ءۇردىسىن ۇعىنىپ، ءوزىمىز دە كادىمگىدەي ساباق بەرىپ، بولاشاق ءمۇعالىم رەتىندەگى اۋەلگى قابىلەتىمىزدى تانىتۋعا ءتيىسپىز. ياعني، ناقتى ومىرلىك تاجىريبە. العاشقى كۇنى بىتىراي جايىلىپ، جاتىن ورىن ىزدەپ كەتتىك. ءابىش، سونارباي ۇشەۋىمىز الدە بويداق، الدە ايەلىنەن اجىراسقان، ورتا جاستارداعى جالعىزباستى تاتاردىڭ ۇيىنەن ءتاۋىر ءبىر بولمە تاپتىق. تازا، كەڭ. اۋەلگى كەشتى كوڭىلدى، جاقسى وتكىزدىك. ءۇي يەسى شاقتاۋلى بولسا دا، ءدامدى داستارقان جاسادى. ول زاماندا ءبىزدىڭ ورتادا الدەبىر توي، جيىن كەشتەر دەمەسەك، ىشىمدىككە اۋەستىك ۇشىرامايدى. تاتار اعامىزدىڭ دا شەتىن مىنەزى جوق ەكەن. جادىراپ وتىرىپ، تاتارشا ولەڭ، جىرلار ايتتى، اقىرى جۇيكەسى بوساپ، كوزىنە جاس الىپ توقتادى. سونارباي جۇباتىپ جاتىر، ءابىش ەكەۋىمىز ىڭعايسىزدانىپ قالعان ەدىك. ومىردەن قيىندىق كورگەن كىسى سياقتى. ءبىراق تەز جادىرادى. جالپى، بۇل پاتەردەگى جاعدايىمىز جامان بولمايتىن سياقتى، ەڭ باستىسى – تىنىش.

ەرتەڭىنە مەكتەپكە جينالدىق. سويتسەك، بىزدەن ەكى-ۇش كۇن بۇرىن جەنپي – قىزدار ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ بويجەتكەنى كەلىپ تۇسكەن ەكەن، بۇلاردىڭ تاجىريبە ساباقتارى باستالىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ دەكاناتتىڭ شالالىعى، نەمەسە، مەكتەپ باسشىلارى ەكى جاققا قاتارىنان كەلىسىم بەرگەن. قايتكەندە دە ءبىر مەكتەپتكە سىيمايتىن ەدىك. باستاپ كەلگەن وقىتۋشىلارىمىز ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن انىقتاماق بولىپ، الماتىعا اتتاندى. بىزدەر ازىرشە ەشقانداي شارۋاسىز قالدىق. قول بوس، مىندەت جوق. ءتىپتى جاقسى بولدى. بۇل ۇزىناعاشتا، رەسەي يسپەرياسى قازاق دالاسىن شەتىنەن تۇرە، ءبىرجولا وتارلاي باستاعان زامان – 1860 جىلى قىرعىن سوعىس بولعان. قوقان حاندىعىنىڭ الماتىنى جانە بۇتكىل ءوڭىردى كاپىرلەردەن وپ-وڭاي تازارتپاق جەلىكپەن شۇعىل اتتانعان جيىرما مىڭدىق قوسىنى ورىستىڭ نەبارى سەگىز ءجۇز اسكەرىنەن قيراپ جەڭىلىپ، تۇگەلگە جۋىق حاراپ بولعان. بۇدان سوڭ قازاقستاننىڭ بايتاق تۇستىگىن، ودان ءارى ءجۇملا ورتا ازيانى تۇبەگەيلى جاۋلاۋعا جول اشىلىپ ەدى. اۋىل ىرگەسى، بيىك قىرقا باسىندا سونداعى قولباسى پودپولكوۆنيك، كەيىندە ينفانتەريا گەنەرالى، جەتىسۋ ولكەسىنىڭ گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكييگە ارناپ ورناتىلعان بيىك وبەليسك انداعايلاپ تۇر. ءبىزدىڭ جىگىتتەر باسىنا بارىپ، تۇكىرىپ، تەپكىلەپ قايتپاق ەدى، قيا بەتكەي ەزىلىپ جاتقان بالشىق ەكەن. كوتەرىلۋ مۇمكىن ەمەس. ۇزىناعاشتىڭ ءوزىنىڭ الماتى–تاشكەنت تراسساسىنىڭ وتكەلەگى سانالاتىن ورتالىق داڭعىلىنا عانا ەنسىز، جولاقتى اسفالت توسەلگەن، قالعان بارلىق جەر – كوشەلەردىڭ ءبۇتىن بويى، ۇيلەردىڭ اراسى جالقىن باتپاق، ماشينا تايعاناقتاي ءجۇرىپ وتكەن جول بويى كولكىگەن لايساڭ. سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ جىگىتتەر جاڭا قىزدارمەن تانىسىپ، ءتىپتى، كەلەسى كۇندەردە كينوعا شاقىرىسىپ، اجەپتاۋىر جاپىرلاسىپ قالدى. ەڭ باستىسى – ءارقيلى، تاۋسىلماس قالجىڭ، جەڭىل ويىن. ۇلدار ءبىرىن ءبىرى قاعىتىپ جاتادى، قىزدارعا قىرىنداپ، ەكىۇشتى ازىلدەر ايتادى. جىگىتتەردى سىرتتاي تانىستىرىپ، قيلى-قيلى مىنەزدەمە جاسايدى. تۇرعانباي ەكەۋىمىز عوي دەيمىن، سوناربايدى نىساناعا الدىق. بولاشاق فيلوسوف سونارباي تاڭقايەۆ. قاشاندا سالماقتى كەيىپتە، ءسوزى از، مىنەزى اۋىر. بۇل سونارباي دەگەن ۇيلەنىپ قويعان جىگىت، دەستىك. مىنا ماڭعاز تۇرىنە قاراپ، الدانىپ قالماڭدار، ناعىز دونجۋان. قىزدار سوعان سەندى. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەرگە دە ايتىپ، ءماز بولامىز. جانە باسقا دا قىزىقتار. كەيىنىرەك، الماتىعا بارىپ قايتقان جەكسەنبى كۇندەرىنىڭ بىرىندە مەن «جاڭىلىسۋ» دەگەن جەڭىل اڭگىمە جازدىم. باس كەيىپكەردىڭ اۋەلگى ءقارىبى وزگەرگەن – ومارباي. ءبىراق ءبارى كەرىسىنشە. اۋەلدە قىزدار ماڭعاز، سالماقتى جىگىت دەپ، سىرتىنان ماقتايدى، ءتىپتى، ءبىر بويجەتكەن جاقسى كورىپ قالادى. اقىرى، بۇل ماڭعازدىڭ ۇيلەنىپ قويعان جىگىت ەكەنى ماعلۇم بولادى. بۇدان سوڭ جاڭاعى قىزدار «اقىماق، سەزىمسىز توپاس» دەپ سوگۋگە ءتيىس. ءبىزدىڭ بالالاردىڭ اراسىندا ءوزارا قالجىڭ، كەيدە مىنەز ەرەكشەلىگىنە قۇرىلعان، كوبىنە-كوپ الدەنەدەن كوتەرمەلەيتىن، نەمەسە مازاقتاپ قاعىتاتىن قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر مول بولاتىن دەدىم. سونىڭ كەزدەيسوقتا قاعازعا ءتۇسىپ قالعان ءبىر كورىنىسى عانا. الايدا، ءبىزدىڭ ۇزىناعاشتا ءىش پىسقان، سولقاقتاعان بوس ءجۇرىسىمىز كوپكە سوزىلمادى. ءتورتىنشى، الدە بەسىنشى كۇنى قىزداردى سول باستاپقى قىستاقتا قالدىرىپ، ءتۇپ كوتەرىلدىك. ءابىش، سونارباي ۇشەۋىمىزدىڭ از-مۇز وكىنىشىمىز بار. ەركىن ازىلدەسكەنمەن، مۇلدە جۇعىسپاعان قىزدار ەمەس. پاتەر يەسىنە ءبىر ايلىق جاتىن ورىن جانە تاڭعى شاي، كەشكى اسىمىز ءۇشىن ون سومنان وتىز سوم بەرگەن ەدىك. ەندى ءبارىن ەمەس، ۇشتەن ەكىسىن قايتارۋدى وتىنگەندە، ماناعى اعامىز تۇگەلدەي ازىق-تۇلىككە جۇمساپ قويدىم، قولدا قالمادى دەپ بەزەردى. ول كەزدىڭ ەسەبىندە اجەپتاۋىر اقشا دەسەك تە، ءابىش ەكەۋىمىز ءۇشىن ورنى تولماس شىعىن ەمەس، ال بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن، ارتىنان ەشقانداي كومەك كەلمەيتىن سوناربايعا وبال بولدى. بۇكىل كۋرسىمىزبەن قاسكەلەڭگە ءتۇسىپ، وندا دا جاتىن پاتەر تاپقان سوڭ، بار شىعىنىن كوتەرىپ الماساق تا، قادارىنشا كومەك جاساۋعا تىرىسقان ەدىك. بۇل جولى بىزگە باقىت پەن تۇرعانباي قوسىلعان. مەكتەپتە باستاۋىش كلاستا ساباق بەرەتىن مۇعاليمالاردىڭ ءبىرىنىڭ، الدى اشىق، بيىك شاتىرلى ۇلكەن ءۇيىنىڭ كەڭ بولمەسى. ۇياڭ، اشاڭ ءجۇزدى، وتە مادەنيەتتى ايەل ەكەن. وقۋ جاسىنا جەتپەگەن ەكى-ۇش بالاسى بار، كۇيەۋى – تاقاۋ توڭىرەكتەگى سوۆحوزدىڭ بىرىندە ءتاۋىر قىزمەت اتقاراتىن سياقتى، ەرتەمەن كەتىپ، كەش كەلەدى، دەمالىس كۇندەرى ءبىزدىڭ بالالارمەن «دوراق» كارتا وينايدى. بيازى مۇعاليما ءبىزدى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ايتۋىمەن قابىلداعان، ەشتەڭە المايمىن، دەدى. الماعانى تۇرىپتى، ورايىمەن، ارا-تۇرا اسقا شاقىرادى. ال ءبىزدىڭ بوتەن-باستاق ءىسىمىز جوق. وتە جايلى، تىنىش بولدى. اقىرى، كەتەردە اپايعا الدەبىر سۋۆەنير سىيلادىق قوي دەيمىن.

مەن ءۇشىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە قاسكەلەڭ وتە قولايلى بولىپ شىقتى. الماتىمەن ارالىق جاقىن – جول قاتىناسى بوگەلىسسىز، جارتى ساعاتقا جەتپەيدى، اۆتوبۋستىڭ ءبىر تاراپ بيلەتى الدە وتىز بەس، الدە قىرىق تيىن. دەمالىس كۇندەرىن، ناقتى تاجىريبە ساباقتارىنان بوتەن بارلىق ۋاقىتىمدى الماتىدا وتكەردىم. وقۋ جانە جازۋ. ءبىر جولى كەلسەم، جالپى جۇرت ءماز-مايرام، ادام – ونىڭ ىشىندە سوۆەت ادامى العاشقى بولىپ كوسموسقا شىعىپتى. گاگارين عوي باياعى. ماسات پەن ماقتاندا شەك جوق. مەن ءوز اۋىلىمدا قۋاتتى اتوم، سۋتەگى بومبالارىنىڭ باستاپقى جارىلىستارىنا دا كۋا بولعام، ودان كۇشتى نە بار، ەشتەڭەگە تاڭىرقاماس ەدىم، ءجون ەكەن، ءعىلىم-بىلىمنىڭ دامۋ جولىنداعى ءبىر كەزەڭ، سونشاما ەس شىعارداي عالامات ەمەس. ءبىزدىڭ بالالار دا جۇرت قاتارلى ماسايراي قويعان جوق. بۇل ۋاقىت، بۇل جەردە دە ەڭ باستىسى – پەدتاجىريبەنى تەزىرەك وتكەرۋ، ودان دا ءماندىسى – جاداپ-جۇدەمەي، ۇيرەنشىكتى الماتىعا ورالۋ بولاتىن. ول زاماندا ستۋدەنتتىڭ قارنى اشپاي تۇرمايدى. بىرەۋى ەمەس، ءبارى دەرلىك جانە قاتارىنان الدەنەشە كۇن. وسىنداي جاعدايدى بايقاعان زەكەڭ – كەزەكتى ساپارىمەن ستۋدەنتتەرىن كورىپ، ساباققا قاتىسىپ، بايقاستاپ قايتۋ ءۇشىن ارنايى كەلگەن قابدولوۆ، اۆتوبۋسقا شىعارىپ سالعان بالالارعا بەس سومدىق كوك قاعاز ۇستاتىپتى. قارنى اشىپ جۇرگەن بەس بالانىڭ ءبىر كۇندىك، ەكى رەتكى تاماعى. جانە قالتامدا كەلگەن بارى وسى عانا دەپ، كەشىرىم سۇراعانداي بولىپتى.

قاسكەلەڭ قىستاعى دا ۇزىناعاش سياقتى اۋدان ورتالىعى. ءبىراق مۇندا ءبارى باسقاشا. كوشەلەرگە تۇگەلگە جۋىق تاس توسەلگەن. تۇرعىن ۇيلەرى دە كەلىستى – رەت، تارتىبىمەن ورنالاسقان، تۇگەلدەي دەرلىك شاتىرلى. شىعىس شەتتە اسەم، ايدىندى مادەنيەت سارايى بار، وتكەن، الدە ارعى جازدا قازاقفيلم وسى عيماراتتا «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» دەگەن كينوكومەديا ءتۇسىرىپ اكەتىپتى، نەگىزگى رولدە ەرمەك سەركەبايەۆ ويناعان، باسقا دا بەلگىلى ارتيستەر، ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى – شەت تىلدەر يسنتيتۋتىنان رايا مۇحامەدياروۆا دەيتىن قىز قاتىسقان ەكەن، كەيىندە عابيت مۇسرەپوۆتىڭ جارى بولعان بەلگىلى اكتريسا. مادەنيەت سارايىنان باسقا دا ەكى، ءۇش قاباتتى عيماراتتار بار. ونىڭ ىشىندە اۋدان باسشىلىعىنىڭ كەڭسە ۇيلەرى. مىنە، وسىنىڭ بارىنە كەرىسىنشە، ورتا مەكتەپ ءۇيى تىم قوراش ەكەن. اۋدانداعى ەڭ باستى، ورتالىق مەكتەپ قوي. اۋلاسى شاعىن، جەر جەتپەگەندەي، قىسىپ سالىنعان. بۇتكىل مەكتەپ ۇيىندە كەڭ، جارىق جالعىز-اق بولمە بار – ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە جالعاس ءمۇعالىمحانا. وقۋ تۇتاسىمەن ەكى كەزەكتە، سونىڭ وزىندە بالالار سىيىسا الماي، كوبىنە-كوپ ءبىر پارتادا ۇشەۋدەن وتىر. ءار كلاستاعى وقۋشىلار سانىنىڭ ارتىعىنان عانا ەمەس، وقۋ بولمەلەرىنىڭ مولشەردەن كەمىس تارلىعىنان. ەڭ كەرەمەتى – ءاربىر كلاسس جەكە-دارا ەمەس، بىرىنە ءبىرى جالعاس ەكى بولمەلى، ياعني، ءبىر ەسىكتەن كىرەسىڭ، جاپىرلاپ، پالەنباي بالا وتىر، قاق جارىپ، تورگە، ەكىنشى بولمەگە وتەسىڭ، وندا باسقا ءبىر، سەن ىزدەگەن كلاسس. بالالاردىڭ دابىرى، ءمۇعالىمنىڭ ساباعى، – ءبارى-بارى ەكى تاراپقا بىردەي، انىق ەستىلىپ تۇرادى. اۋەلدە كوپ پاتەرلى تۇرعىن ءۇي بولعان با دەرسىز. مەنىڭ تۋعان اۋىلىم شۇبارتاۋ – ارتتا قالعان شالعاي اۋدان ەسەپتەلەتىن، اۋدان ورتالىعى بارشاتاس – شيكى كىرپىشتەن قالانعان، شاتىرسىز، توقال تامدار، كوبىنە ەشقانداي كوشە ءتارتىبىن ساقتاماي، ىركەس-تىركەس، ۇيمە-جۇيمە ورنالاسقان، اۋلا اراسىندا مال ءورىپ جۇرەتىن ناعىز تۇكپىر، ءبىراق اشىق، ءور جاقتا، كەڭ الاڭنىڭ قاق تورىندە ورنالاسقان مەكتەپ ءۇيى – اۋماقتى، ەڭسەلى، ءارى ايدىندى؛ وسى، اۋدان شەگىندەگى جەتى-سەگىز ءجۇز بالا تاڭەرتەڭ – ءبىر كەزەكتە عانا وقيتىن ەڭ نەگىزگى مەكتەپ قانا ەمەس، كولحوز، سوۆحوز ورتالىقتارىنداعى باستاۋىش، جەتى جىلدىق مەكتەپتەردىڭ ۇيلەرى دە توڭىرەگىنەن وقشاۋلانىپ، انداعايلاپ تۇرار ەدى. ال مۇندا – ەڭ ءقادىرسىز مەكەمە سياقتى. جالعىز مەن عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ ءار قيىرى – شىعىس پەن باتىس، تۇستىك پەن تەرىستىكتەن كەلگەن جىگىت-قىزدارىمىزدىڭ ءبارى دە قايران قالعان.

تاجىريبە دارىستەرى باستالىپ كەتتى. اۋەلدە وسى مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ءتىل، ادەبيەت ساباقتارىنا قاتىناستىق. سودان سوڭ، كەزەك-كەزەگىمەن، وزدەرىمىز دە سەگىزىنشى مەن ونىنشى كلاستار اراسىندا ساباق وتكىزە باستادىق. ءپان مۇعالىمدەرى بىرنەشەۋ. ورنىقتى، بايىرعى وقىتۋشىلار. ءبىزدىڭ بالالار، ارينە، تۇگەلگە جۋىق ءبىلىمدار، اساۋ. سونىمەن قاتار، مادەنيەتىمىز، قازاقى عانا ەمەس، زاماندىق رۋحاني ءبىتىمىمىز دە كەلىستى بولاتىن دەر ەدىم. البەتتە، ءپاندى ءبىلۋ مەن ساباق وتكىزۋ – ەكى باسقا نارسە. قيىندىقتار بولماي قالعان جوق. الايدا، ءبارى وڭىمەن ءوتىپ جاتقان. اقىرى، توعىزىنشى، ونىنشى كلاستار ساباعىندا شاتاق شىقتى. ادەبيەت وقىتۋشىسى – قىرماساقال، قارتاڭ كىسى ەكەن. جوعارعى ءبىلىمدى، «رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن»، الدە «حالىق اعارتۋ قىزمەتىنىڭ ۇزدىگى» دەگەن تۇرعىداعى اتاعى بار. اۋەل باستان-اق ءبىزدىڭ وركەۋدە جىگىتتەردى ۇناتپاي، اناۋ-مىناۋ، بوستەكتى اقىل ايتا بەرەتىن ەدى. ونىسى سول ەسكىشىل سارىن – سوۆەتتىك پاتريوتيزم مەن وتانشىلدىق، پارتيالىق اۋەزگە ايرىقشا ءمان بەرۋ. جانە قانداي جاعدايدا دا بەكىتىلگەن پروگرامما، مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ شەگىنەن اسىپ كەتۋگە بولمايدى. بۇلارىن ەلەگەن ەشكىم جوق. اقىرى، ءبىز ناقتى دارىستەر وتكىزىپ، پەدتاجىريبەدەن اتاۋلى باعا الۋعا كوشكەندە، مۇلدە قارىستى. ەشكىمنىڭ ەشبىر ساباعى ۇنامايدى. ءبىزدىڭ ۇعىمدا كەمىستىگى بولار، كەمتىگى جوق، ءبارى دە جاقسى، ءتىپتى جوعارى دارەجەدە. الايدا، جەتەكشى ءمۇعالىم ەشقانداي دالەل، ۋاجگە توقتامايدى. باقىتقا ءۇش قويدى. تۇرعانبايعا ءۇش قويدى. مەنى دە سولاي قاراي سۇيرەمەك ەدى، ۇلكەن داۋ شىعىپ مينۋس تورتكە كوتەردى. اقىرى ابىشكە كەزەك كەلگەن. وتە جاقسى، قىزعىلىقتى وتكىزدى. ال تالقى كەزىندە بۇرىنعى اۋەن. بۇرىنعىدان دا تومەن. ءابىش ايتار ءسوزى تاۋسىلىپ، قىزارا تۇقىرىپ وتىرىپ قالىپ ەدى. ءبىز تالاسا كەزەكتەسىپ، كىرىسىپ كەتتىك. ميپازداپ سويلەگەنىمىز شامالى، ءبىراق ەشكىم ادەپتەن اسپاعان. تۇتاس ءبىر اي بويعى بارلىق قىجىل سىرتقا شىقتى. اقىرى، ءسىز – انا زامان، ءبىز – مىنا زامان، قايتكەندە ءتىل تابىسا المايدى ەكەنبىز، ەندەشە، ءسىزدىڭ پەداگوگتىق تاجىريبە جەتەكشىسى رەتىندەگى قىزمەتىڭىزدەن باس تارتامىز دەگەن تۇيىنگە توقتادىق. ءبىزدىڭ قاتاڭ شەشىمدى باقىت پەن تۇرعانباي مەكتەپ ديرەكتورىنا حابارلادى. جانە ءداپ سول كۇنى، داۋدان سوڭ كەلە قالعان ماناسبايەۆ دەيتىن تانىمال دوسەنتىمىزگە ماعلۇم قىلدىق. دەكاناتقا حابارلاسىپ، بىزگە باسقا ءبىر مەكتەپ، نەمەسە وسى مەكتەپتىڭ وزىنەن باسقا ءبىر ءمۇعالىم تاپسىن. مومىن ادام ەدى، شوشىپ كەتتى. مەكتەپ ديرەكتورىنا كىرىپ، بارلىق جاعدايدى بىلسە كەرەك. جانە سول كۇنى ءبىزدىڭ بار ءسوزىمىزدى تيەسىلى جەرىنە جەتكىزگەن ەكەن.

ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا فيلولوگيا فاكۋلتەتى پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ تەڭ جارىمىنا جۋىعى قاسكەلەڭگە كەلىپ توگىلدى. فاكۋلتەت دەكانى تاۋمان اماندوسوۆ، قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءماستۋرا سارمۋرزينا، ءتىل كافەدراسىنان ىبىرايىم مامانوۆ پەن كەشەگى ماناسبايەۆ، ادەبيەتشىلەر – بەلگىباي شالابايەۆ پەن زەينوللا قابدولوۆ جانە تاعى ەكى-ۇش وقىتۋشى. مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەر بولمەسىنە ۇلكەن جينالىس شاقىرىلدى. ديرەكتور، زاۆۋچ، ءتىلشى، ادەبيەتشى ءھام باسقا دا بەدەلدى مۇعالىمدەر. ءبىزدىڭ قىرىق بالا تۇگەل سىيمايدى، بۇلىك باستاعان جانە ايرىقشا بەلسەندى ونشاقتى بالا باردىق. دەكانىمىز تاۋمان اماندوسوۆ وتكەن سوعىستا ءبىر اياعىن بەرگەن، تاجىريبەلى مامان جۋرناليست، ءادىل، ءارى قاتقىل كىسى ەدى، ءوڭى سۇرلانىپ، داۋىس كوتەرمەسە دە، تىم اۋىر سويلەدى، ۋنيۆەرسيتەتكە، فاكۋلتەت اتىنا ءسوز كەلتىرىپپىز، پەداگوگتىق پراكتيكا ۇستىندە بولاشاق ءمۇعالىمنىڭ مىنەز، ەتيكاسىمەن سىيىسپايتىن باسبۇزار ارەكەتكە جول بەرىلگەن. مۇنداي دەگەن بولمايدى. تاجىريبە ساباقتارىن وسى مەكتەپتە اياقتاۋ شارت. ول ءۇشىن ءبىز رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن قارت ۇستازدان جانە مەكتەپتىڭ بۇتكىل مۇعالىمدەر كوللەكتيۆىنەن كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىسپىز. ال وسىنشاما بۇلىككە كىمدەر ۇيىتقى بولدى – انىقتايمىز، تيەسىلى شارا قولدانىلادى... دەپ ءتامامداعان. ءبىزدىڭ ايتارىمىز ءازىر ەدى، ەندى وكپە ەمەس، ىزا-اشۋىمىز قابىنداپ، ارەڭ شىداپ وتىرمىز. الايدا، ءسوز تيمەدى، بۇدان ءارى ماسكەن اپاي جالعاپ كەتكەن. تولىقشا كەلگەن، كورىكتى ايەل ەدى. بۇل كەزدە جاپ-جاس، وتىزدىڭ ىشىندە. كەيىنىرەك جەنپي-دە رەكتور بولدى، مادەنيەتتى، پاراساتتى كىسى. ءبىراق وسى جولى اپايىمىز الدىڭعى اۋەنمەن كەتتى. ەستە قالعان ءبىر ءسوزى: «سەندەر ءتورتىنشى كۋرسقا شىقتىق، ەندى جەتىلدىك، جەتتىك دەپ ويلايتىن شىعارسىڭدار. ءبىراق بۇل – ءومىردىڭ باسى عانا. قاشاندا اسىپ-تاسپاي، شەكتەن شىقپاي، ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ تالاپ، تارتىبىنە ساي ءجۇرىپ-تۇرۋعا ۇيرەنۋ كەرەك»، – دەدى. ياعني، اۋەلگى ەكى ۇستازىمىزدىڭ اۋەزىنە قاراعاندا، بىزدىكى – باسبۇزارلىق، ۇلكەندەر نە قىلسا دا كونە بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. ەندى ءسوز توسپاي سويلەۋگە تۋرا كەلگەن. الدىنالا كەلىسىمىمىز بويىنشا، ەڭ اۋەلى – باقىت سەيتجانوۆتى شىعاردىق. ىشىمىزدەگى ەڭ ۇستامدى جىگىت. بۇرنادا اتاپ ايتقانىمداي، وتە كوپ بىلەدى، ءبىراق كەيدە كوبىرەك سويلەپ كەتەتىنى بار، سوعان وراي ءوز ورتامىزدا «قىرتولوگيا عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولعان. بۇل جولى ءبىرشاما قىسقا، ناقتى، ءارى دالەلدى سويلەدى. سودان سوڭ قىزۋ قاندى بازارعالي. ودان كەيىن دايەكتى تۇرعانباي. بايىپتى ساپارحان. سالماقتى سونارباي. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبارى دە العاشقى ەكى ۇستازىمىزدىڭ بارلىق ايىپتاۋ ءسوزىن نەگىزسىز دەپ تاۋىپ، وسى مەكتەپكە كەلگەننەن بەرگى كەرتارتپا جاعدايات اتاۋلىنى، اسىرەسە، بىزگە جەتەكشىلىك جاساعان قارت ءمۇعالىمنىڭ بۇگىنگى ۇلكەن ادەبيەت تۋرالى تۇسىنىگى ەسكىرگەنى جانە ءبىزدىڭ بارىمىزگە دەگەن تەرىس كوزقاراسى مەن ساباقتارىمىزدى ادىلەتسىز باعالايتىنى تۋرالى قاتتى ايتتى. ءابىش ەكەۋىمىز ەڭ سوڭعى، شەشۋشى رەزەرۆ رەتىندە ارتقا قالعانبىز. ەندى سويلەمەسەك تە بولاتىن ەدى، الايدا، ءبىتىمسىز مايدان بەرى توڭكەرىلىپ، ءبىزدىڭ پايدامىزعا ويىسقان كەزدە مەن دە، بارلىق ءسوزدىڭ قورىتىندىسى ەسەپتى، ءتۇيىندى، قىسقا تۇجىرىم جاسادىم. مەكتەپ مۇعالىمدەرى عانا ەمەس، ارتتان جەتكەن ۇستازدارىمىز دا داعدارىپ قالعان. قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، كەشىرىم سۇرايدى، وسىنشاما اۋىر دەسانتتان سوڭ قورقىپ باسىلادى دەگەن ستۋدەنتتەرى مۇلدە كوتەرىلىپ كەتتى. ءىس اياعى شاتاققا اينالىپ، بىتىسپەس جاعدايعا ويىسىپ بارا جاتتى. مىنە، وسى كەزدە... زەينوللا قابدولوۆ سوزگە كىرىسكەن. اۋەلى بۇل، اباي اتىنداعى قاسكەلەڭ ورتا مەكتەبىنىڭ رەسپۋبليكاداعى ەڭ وزىق، ەڭ ۇزدىك مەكتەپتەردىڭ ءبىرى ەكەنى، ءبىزدىڭ فاكۋلتەت تاڭداپ تاپقان، جىل سايىنعى ءساتتى تاجىريبە ۇيىتقىسى ەكەنى، مۇنداعى مۇعالىمدەردىڭ ءبارىنىڭ جوعارعى دەڭگەيى تۋرالى ويقاستاپ ءوتتى. سودان سوڭ ءبىزدىڭ جىگىتتەردى، ازىرشە سويلەمەي، ءبىراق تۇنشىعىپ، ارەڭ وتىرعان ابىشتەن باستاپ، جاڭا عانا سويلەگەن، باقىت، بازارعالي، تۇرعانباي، ساپارحاندى، ءتىپتى ەشقاشان ەشبىر لەپەسىمەن ۇناماعان مەنى دە قوسىپ، تۇگەلدەي ءبىلىمدار، وقىمىستى، ەرتەڭگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى تۇلعالارى بولاتىن جاس اقىن، جازۋشىلار دەپ، جاعالاي ماداقتاپ شىقتى. ەندەشە، ازعانا داۋ، داۋ ەمەس، ەركىن پىكىرتالاس نەدەن تۋىندادى؟ تاجىريبە ساباقتارىنىڭ بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي، ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە ءوتۋى ءۇشىن. بۇل تۇرعىدان العاندا، رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءمۇعالىمى پالەنشە-ەكەڭنىڭ قاتاڭ تالاپ قويۋى ورىندى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى، ساباق وتكىزۋ ءۇردىسى دە ويداعىداي، ءمانى مەن قۇنى، وتكەننەن وزگەشەلىگى – جاڭا دەڭگەي، جاڭا بيىككە ۇمتىلۋىندا. سونىمەن قاتار، جاڭالىق اتاۋلىنىڭ جولى كۇردەلى، جانە جاستاردىڭ ءوسۋ جولىندا بالالىق اۋسارلىق، ازدى-كوپتى كىنارات بولماي تۇرمايدى، ءبىراق تۇتاستاي العاندا، ءورشىل تالاپ قاشاندا ماقتاۋعا، ماقۇل عانا ەمەس، مەيلىنشە قولداۋعا لايىق. ەندەشە، كىم دە كىمنىڭ بۇرا تارتاتىن ءجونى جوق، كەلىسپەيتىن، كەرىسەتىن، قيىس، قيعاش جاعداياتتى كورمەي تۇرمىن... نە كەرەك، تۇيەلىنى شوگەرتىپ، اتتىنى جەرگە تۇسىرەتىن شەبەر ءتىلدى، ءارى تاپقىر پسيحولوگ زەينوللا اعامىز بار داۋدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ بەردى. قىرىس ءمۇعالىمنىڭ دە، وعان قارسى تەنتەكتەردىڭ دە بۋىندارى بوساپتى. ەكى تاراپ تا وزدەرىنىڭ ارتىق كەتكەنىن مويىندادى. اۋەلى قارت ءمۇعالىم ءبىز سياقتى دارىندى بالالارىنا تەك قانا جاقسىلىق تىلەيتىنىن ايتىپ، ەلبىرەي سويلەدى، اقىرى كوڭىلى بۇزىلىپ توقتادى. ءبىز دە جۋاسىدىق – جاپپاي ءبىتىم. بار شارۋا ورنىنا كەلدى. كوپ ۇزاماي قاسكەلەڭمەن دە قۋانا-قۋانا قوشتاسقان ەدىك.

ارادا از-كەم ەمەس، تۋرا قىرىق جىل ءوتسىن. ءبىز اۋەلدە باس تىرەگەن، ءازىل-قالجىڭدى تورت-بەس كۇن وتكەرگەن ۇزىناعاشتا وتىرمىن. ارينە، كوشەلەر تازارعان، ۇيلەر كورنەكى، باياعى جۇپىنى قىستاق ەندى كىشى-گىرىم كەنتكە اينالعان، تەك قىر باسىنداعى كولپاكوۆسكيي ەسكەرتكىشى عانا قاز-قالپىندا تۇر. ءتىپتى، بۇرىنعىدان دا ەڭسەلەنە تۇسكەندەي. قازاقستانداعى ورىس قاۋىمىنىڭ ايرىقشا قامقورلىعىندا، وڭداپ، وڭدەپ، جاڭارتىپ، جاقسارتىپ قويدى دەسەدى. مۇمكىندىك بولسا دا، بارۋعا زاۋقىم سوققان جوق. تاعى قىرىق جىل، ەلۋ جىل وتەر، وزىنەن-وزى توزىپ، جەرمەن-جەكسەن بولار. ءقازىر بۇل كەنتتەگى تۇرعىلىقتى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعى – قازاق. مەنىڭ مۇندا كەلىسىم – باعزىداعى قۇنانباي قاجى اۋلەتىنىڭ كەلىنى، ارعىن-اپا دەگەن اتاق العان، بالالارى بار جاعىنان جەتىلگەن ۇلكەن جەڭگەمىزدىڭ اۋىلداس اعايىن-تۋعاندى شاقىرعان ۇلكەن داستارقانى قۇرمەتىنە. مەنىمەن قاراما-قارسى وتىرعان، ينتەلليگەنت كەيىپتى، يمان ءجۇزدى اقساقالعا ءۇي يەلەرى تارابىنان ۇلكەن ءىلتيپات جاسالىپ جاتتى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزىن وقىتقان ۇستاز ەكەن. تاقاۋدا الدەبىر كەزدەسۋدە التىن ساعات بايلاپتى. مەن كوڭىلى جاراستى ۇلكەن اقساقالدارمەن ازىلدەسە بەرەتىن ادەتىمشە، ارنەدەن قاعىتا باستادىم. نەگە كوك توبەلى ءۇي سالىپ بەرمەگەن. اياز ءبيدىڭ ەرتەگىسىنە ۇقساپ كەتكەن جوق پا... ءبارى بار ەكەن. سونداي، زور مارتەبەلى كىسىنىڭ ەلەپ-ەسكەرگەنى ءۇشىن راقمەت. جاقسى وقىدى ما، دەپ سۇرادىم. وتە جاقسى وقىدى. وندا ينستيتۋتقا نەگە تۇسە الماي قالعان؟ اقساقال شىنىمەن قىسىلا باستادى. وقۋعا تۇسكەن، سودان سوڭ، ءومىربايانىندا جازعانداي، ءوزى باس تارتقان. ول زاماندا پارتيانىڭ الدىمەن ەڭبەك تاجىريبەسىنەن ءوتۋ كەرەك دەگەن ۇرانى بولدى... ەگەر پارتيالىق نۇسقاۋدى تىڭداماي، بىردەن وقىپ كەتسە، نە بولاتىن ەدى؟ وندا بۇگىنگى جاعدايىمىز قازىرگىدەن ارمەن ورلەپ كەتۋى مۇمكىن بە؟.. اقساقال مۇلدە ابدىرادى. اقىرى، سالاۋات سۇراعانداي بولدى. «مۇحتار شىراعىم، مەن سەنىڭ اعاڭ بولامىن، – دەدى. تۋعان اۋىلىم – شۇبارتاۋمەن شەكتەس، اقتوعاي اۋدانى، دادان توبىقتى. ال سەنى بالا كەزىڭنەن بىلەم. 1961 جىلى كوكتەمدە سول مەكتەپكە، پەداگوگتىق پراكتيكاعا كەلىپ ەدىڭدەر. ءابىش كەكىلبايەۆ ەكەۋىڭ، تاعى ءبىراز بالامەن. سوندا مەكتەپتى توڭكەرىپ كەتە جازدادىڭدار. داۋ تالاپتارىڭ ورىندى بولاتىن. مەن – تاريح ءمۇعالىمى، ساباقتارىڭدى كورگەم جوق، ءبىراق سوڭعى تالقىسىنا قاتىستىم. باسقا جىگىتتەردىڭ قايسى كىم بولعانىن بىلمەيمىن، ءبارىڭ دە ءىرى، ال ءابىش ەكەۋىڭنىڭ ەرەكشە تالايلارىڭ بىردەن تانىلىپ ەدى...» – دەپ توقتادى. مەن جەڭىلدىم. اعامنىڭ قولىن الىپ، ريزاشىلىق تانىتقان ەدىم.

سول پەداگوگتىق تاجىريبە كەزەڭىنە جالعاس، ابىشكە تىكەلەي قاتىستى، وزگەشە ءبىر وقيعا. ءبىز جوعارعى كلاستارعا ساباق بەرگەنبىز. تەتەلەس سىنىپتا ايرىقشا ادەمى ءبىر قىز بولدى. بالالىقتان كەتپەگەن، بويجەتكەنگە جەتپەگەن، ءبىراق بار تۇرپاتى وزگەشە، ۋىلجىپ تۇر. سيرەك سۇلۋ. ايرىقشا بەكزات. جۇرگەن ءجۇرىسى، وتىرعان وتىرىسى، ۇياڭ بولسا دا، ساباق كەزىندەگى ەركىن جاۋاپتارى، كوز قاراسى مەن زيفا بويى بۇل بالانىڭ وزگەشە پەشەنەسىن ايگىلەگەندەي. ءبارىمىز دە – ۇلكەن اعا، تىلەكتەس اپكە رەتىندە سۇيىنە قارايتىن ەدىك. وسى بالا، سابيلىك جاس كوڭىلىمەن ءابىشتى جاقسى كورىپ قالىپتى. قازاق ون ۇشتە – وتاۋ يەسى دەگەن، ال ون ءتورت – قايتكەندە باليعات جاسى. بىزگە قانشاما بالاڭ كورىنسە دە، العاشقى ماحاببات سەزىمىنىڭ ويانار مەزەتى. ءابىش اۋەلدە اڭدادى، اڭدامادى، ءبىزدىڭ قىزدارىمىز بايقاپ قالىپتى. تاڭىرقاي قىزىعىپ، جەڭىل قالجىڭداپ جۇرەتىن. اقىرى شىنعا اينالدى. ارادا ازعانا ۋاقىت وتكەن سوڭ ءابىشتى ءوزى ىزدەپ كەلىپتى. جالعىز ءابىش ەمەس، تاعى دا ءبىر اعالارىن كورگىسى كەلگەن. قاسىندا ەرەسەكتەۋ، الدە تۋىس، الدە دوس قىزى بار. قايدان تاپقانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ۇشىراسقان. ءابىش ەكى بالانى زووپارككە اپارىپ، بالمۇزداق اپەرىپ، سودان سوڭ دەمالىس پاركىندە، كۇنۇزاق الداندىرىپ ءجۇرىپ، اۆتوبۋسقا شىعارىپ سالىپتى. ەلبىرەگەن بالا، ادامنىڭ جانى اشيدى دەپ ەدى، بار جاعدايدى ايتىپ. البەتتە، ماعان عانا. مەن قاتتى تولقىدىم. شىعىس داستاندارى، قازاق ەپوسىنداعى قىز بەن جىگىت حيكايالارىن ەسكە سالىپ، ەشقانداي وعاشى جوق، دەسەم كەرەك. الايدا، ارادا ءۇش جىل وتكەندە بۇل بالا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، بوي جەتىپ، تەڭدەسسىز قالىڭدىق بولىپ شىعادى دەپ ايتا المادىم. مەنىڭ ءوزىمنىڭ كانديداتۋرام بار. جاستىق شاقتا، ءتىپتى، ەرەسەك زاماننىڭ وزىندە ءۇش جىل – وتە ۇزاق ۋاقىت، دۇنيە نەشە مارتە قۇبىلۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، ۇلكەن جىگىتتىڭ كامەلەتكە جەتپەگەن مەكتەپ وقۋشىسىمەن بەيكۇنا جاعدايدا بولسا دا، سونشاما ۋاقىت بويى ارا-تۇرا كەزدەسىپ ءجۇرۋىنىڭ، ءتىپتى، حات-حابار الماسۋىنىڭ ءوزى ەشقانداي قالىپقا سىيماسا كەرەك. دەسە دە، ومىردە نە بولمايدى. ءدۇدامال، ءبىراق ىقتيمال جاعداي. نەبارى ءۇش جىل. ازىرشە ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىز بوس. بۇگىن-ەرتەڭ ۇيلەنگەلى جاتقان ەشكىم جوق. راس، ىلكىدە تۇرعانباي ايتقانداي، جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى. كەرىسىنشە، ءابىش سول جۇرەككە ءوزى ءامىر بەرگەن سياقتى. قايتكەندە دە رومانتيك بولماي شىقتى. كەشەگى تۇرعانباي دا، بۇگىنگى ءابىش تە. سونىمەن، بار حيكايا ءتامام بولعان. قىز، ارينە، كوپ ۇزاماي-اق ءبىرجولا جەتىلدى، بوي تۇزەدى. ءبىراق تاقاۋداعى ءۇش-تورت جىل ورايىندا قايىرا كەزدەسپەگەن سياقتى. ارادا جيىرما-جيىرما بەس جىل وزعاندا، الىستا قالعان زامان، بۇرناعى، جاڭا باستاۋ كەزىمىزدى ەسكە الىپ وتىرعاندا، الدەقالاي سۇراپ ەدىم. سول قىزدىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن دەپ. ابىشكە ماعلۇم شىقتى. ءقازىر الماتىدا تۇرادى، كۇيەۋى – ءبىرشاما تانىمال اقىن، دەدى. ەسىمىن ايتتى. ءبىز قۇرالپاس، كولدەنەڭ جۇرتپەن ارالاسى جوق، ءبىرتوعا جىگىت ەدى. ەپتەپ ىشەتىنىن بايقاعام، ءبىراق سالىنعان ماسكۇنەم ەمەس. ۇلكەن اتاققا جەتپەسە دە، بالالار ادەبيەتى تارابىندا ءماندى، پايدالى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قالامگەر، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن... ودان بەرى دە شيرەك عاسىر. جىگىتىمىز جەتى-سەگىز جىل بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن سياقتى. ال قىزىمىزدى بۇرنادا، ءبىر رەت قانا الدەقالاي، سىرتىنان كورگەم. كەشكىلىك، قاتارلاس ۇيلەردەن قوناقتان شىعىپپىز. ەكى جاقتا ەكى ماشينا كۇتىپ تۇر. اقىنىمىز مەنى كورىپ، بۇرىلىپ كەلىپ سالەمدەستى. ال قىزىمىز – بويى ورتادان بيىك، تاكاپپار بەينەلى، ءتۇر-تۇلعاسى كەلىستى ايەل بولىپتى. الىسىراق جانە قىرىن تۇرعاندىقتان بەت-بەينەسىن اڭداي المادىم. ءبىراق ۇزاق زامان ءوزىنىڭ جاستىق ءوڭىن ساقتاعان شىعار دەپ ويلايمىن. جانە اقىرىنا دەيىن اۋەلگى تۇرمىسىنان اينىماعان. قايتكەندە دە، قالام يەسىن ىزدەپ تاۋىپ، كۇيەۋگە شىعۋى – باياعى بالالىق شاقتاعى ارماننىڭ ەلەس-كولەڭكەسى سياقتى كورىنەدى ماعان. كەيىن كوكىرەگىندە قانداي قاياۋ، دىق قالدى – بىلمەيمىن. بۇگىن ءابىشتىڭ ءوزى دە جوق. وتكەندەگى بەيكۇنا، ءبىراق تولقىمالى، مۇڭدى اڭگىمەنىڭ ەڭ سوڭعى كۋاگەرى – مەن عانا. ءبىرجولا ۇمىتىلماسىن دەپ، قاعاز بەتىنەن ىرىكپەدىم.

ءابىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى، بەسىنشى كۋرسىندا كۇزگە سالىم «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جۇمىسقا تۇردى. (كەيىنگى عۇمىرباياندىق، رەسمي انكەتالاردا جازىلماعان.) بۇل كەزدە اتاۋلى كىتابى شىقپاسا دا، ءبىرشاما تانىمال اقىن. جانە الۋەتتى، ءبىلىمدار ادەبيەت سىنشىسى. ءبىزدىڭ ءبىر دوسىمىز، اقىن ورازبەك سارسەنبايەۆ ءۇشىنشى كۋرستىڭ باسىندا قاتتى سىرقاتتانىپ، اۋىر وپەراسيامەن ءبىر بۇيرەگىن العىزىپ، ەكىداي قالىپتا اۋلىنا قايتقان. حال-جاعدايى وتە تومەن، الدەبىر تۋىسى الىپ كەتىپ ەدى. جارىم كۋرسىمىز بولىپ پويىزعا شىعارىپ سالدىق. شارا، نۇرعايشا، راۋشان، نەسىپ، سارا دەيتىن قىزدارىمىز كوزدەرىنە جاس العان. جىگىتتەر دە قاتتى تولقىدى. ونىڭ ىشىندە مەن اسىرەسە. ەندى امان-ەسەن كورەمىز بە، كورمەيمىز بە دەگەن قاتەرلى سەزىم. سول ورازبەك ءبىر جىلدا ەس جيىپ، كەلەر جىلى وڭالىپ، ءبىز بەسىنشى كۋرسقا وتكەندە وقۋعا قايتىپ كەلدى. البەتتە، ءۇزىلىپ قالعان ءۇشىنشى كۋرسىنا. نە ستيپەنديا جوق، نە جاتاقحانا جوق. اكە-شەشەسىنىڭ تۇرمىس جاعدايى ءتىپتى ناشار بولسا كەرەك. ارتىنان كوك تيىن كەلمەيدى. جۇمىس جاساپ جۇرسە دە ستۋدەنتتەر ەسەبىندەگى ءابىش وزىنە تيەسىلى ستيپەندياسىن بەردى. ءبىر اي، جارىم اي ەمەس، تۇتاس ءبىر جىل بويعى. ستاروستامىز – سونارباي. مەجەلى كۇنى ورازبەك ءبىزدىڭ كۋرستىڭ باسقا بالالارىمەن بىرگە الىپ تۇرادى. جاتىن ورنى دا وڭاي شەشىلدى. بۇل كەزدە تولەك ەكەۋىمىز سترويتەلنايا – قازىرگى مۇراتبايەۆ، كومسومول-تولە بي كوشەسىنەن ءبىر جارىم كۆارتال تومەندە، ەڭسەلى، كوك توبەلى ءۇيدىڭ كەڭ بولمەسىندە تۇرامىز. پاتەر يەسى – ۇيعىر ايەلى بار، بالالارى ۇيعىرشا سويلەيتىن، ورتا جاستارداعى قازاق. ايلىق اقىمىزعا ول كەزدىڭ ەسەبىندە اجەپتاۋىر اقشا – جيىرما بەس سوم تولەيمىز، ەندى سونى وتىزعا كوتەرىپ، تاعى ءبىر جولداسىمىزدى الايىق دەپ كوندىردىك. ءبىز تولەك ەكەۋىمىز ون ەكى جارىم سومنان، ال ورازبەك ءابىشتىڭ ستيپەندياسى ەسەبىنەن بەس سوم شىعاراتىن بولدى. ىشىپ-جەمى تۇگەلدەي دەرلىك ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدەن. اۋىلدان جاشىك-جاشىگىمەن ساۋقات الامىز – سۇرلەنگەن ەت. وتكەن جازدا ۇيلەنىپ ۇلگەرگەن تولەك جاڭا جىلدا ۇيىنە بارىپ قايتىپ، تۇتاس ءبىر سەركەنىڭ ەتىن قاقتاپ اكەلدى. ورازبەك لەكسياعا سيرەك قاتىنايدى، قۋىرداق قۋىرىپ جەپ ۇيدە جاتادى. ونىسى سالماق ەمەس. باسقاسى. ىشكى اعزاسى تولىق وڭالماسا كەرەك، قىسقى سۋىقتىڭ وزىندە بولمەنىڭ اۋاسىن ءجيى تازارتۋعا تۋرا كەلەتىن. تىپىرلاپ جازاتىن، ءارى قادالىپ كوپ وقيتىن تولەك ەكەۋىمىز ءۇشىن قوسىمشا قيىندىق تۋعان. تىنىشتىق، وڭاشالىق تۇرعىسىندا. ايتسە دە، بىزدىكى – انشەيىن نارسە. بۇل ارادا ايتپاعىم – ءابىشتىڭ جولداسقا ادال، ءمارت مىنەزى، كەڭدىگى. ادام بالاسىندا ارتىق اقشا دەگەن بولمايدى. ءابىش گازەتتەگى جۇمىسىنا جالاقى ءھام قالاماقى الادى – قانشا تاپسا دا، تيەسىلى، ايلىق ستيپەنديانىڭ جيىرما سەگىز سومى – اجەپتاۋىر قاراجات. الىس اۋىلدا كارى شەشەسى بار، باسقانى بىلاي قويعاندا، ەكى ايلىعىنا تاماشا كوستيۋم ساتىپ الار ەدى. جومارت قولدى، دارقان ءابىش ازىرشە باسپا ءسوز بەتىن كورمەگەن ورازبەكتىڭ ۇلكەن ادەبيەت مايدانىنداعى جولىن اشتى. اۋەلدە «جۇلدىز» جۋرنالىن باسقارىپ وتىرعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆپەن جالعاستىردى. وسى كەزدە «قازاق ادەبيەتىندە»، كەيىنىرەك ءوزى اۋىسىپ بارعان «لەنينشىل جاستا» ولەڭ، جىرلارىن ۇزدىكسىز جانە مولىنان جاريالادى. ونەردىڭ قاي سالاسىندا دا بىرەۋدى بىرەۋ قولدايدى، كوتەرەدى، قادارىنشا كومەك جاسايدى. اسىرەسە، باستاپقى سەرپىلۋ كەزەڭىندە. تابيعي جاعداي. الايدا، ماعان وسىنىڭ بارىنەن ستۋدەنتتىك ستيپەنديانىڭ سالماعى باسىم كورىنەدى. 80-جىلداردىڭ ىشىندە عوي دەيمىن، بىردە ورازبەك ماعان ءوزىنىڭ ابىشكە دەگەن وكپەسىن ايتا باستادى. وكپە ەمەس، رەنىش. جانە قانشاما كىنا ارتپاق. ءتىپتى، جوقتان ارازداسىپ قالعان سياقتى. مەن اقىرىنا دەيىن تىڭدامادىم. سەنىكى دۇرىس ەمەس، دەدىم. كەزىندە ساعان داڭعىل جول اشقانى، سۇيەگەنى، قولداعانى ءوز الدىنا، اۋىلدان ارىپ-ارشىپ كەلگەن كەزىڭدە جىلدىق ستيپەندياسىن بايلاپ بەرگەنى ەسىڭدە مە؟ ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايتىن، ەشقاشان ەسەسى تولمايتىن جاقسىلىق. ورازبەك توسىلىپ قالدى. كوپ ۇزاماي ابىشپەن قايتادان تابىسقان. مەنىڭ ءوزىم دە، تۇتاس ون بەس-جيىرما جىلعا سوزىلعان رەنىشتەن سوڭ ورازبەكپەن جاڭادان جالعاسقان كەزىم ەدى. (ارازدىق سەبەبى – قانشاما داۋ-دامايدان سوڭ، ەجەلگى جىراۋلار تۋرالى ەڭبەگىمدى رەسمي تۇردە قورعاۋ قارساڭى، تۋرا ءۇش كۇن بۇرىن، «لەنينشىل جاستا» ەتەكتەي، جالالى ماقالا باسىلعان. بۇل جاستار گازەتىنىڭ تيەسىلى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى – ءابىشتىڭ، ودان سوڭعى جۇمەكەننىڭ ورنىنا جاقىندا عانا كەلگەن ورازبەك بولاتىن. وسپادار ماقالا تىكەلەي ادەبيەت تاريحى تۋرالى ەمەس، مەنىڭ «سولاقاي سىنشىلىق» ەڭبەگىم، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ مەن باسقارىپ وتىرعان سىن ءبولىمىنىڭ «عادىلەتسىز، بۇلدىرگىش ارەكەتى» تۋرالى. ماقسات تۇسىنىكتى ەدى. «ءۇريت-سوق، مىنا جىگىتتى جىبەرمەۋ كەرەك!..» ءبىراق ويداعىداي ناتيجە بەرمەگەن. مەن سول كۇنى قاتتى ءتۇڭىلدىم، كەيىندە، جىلدار بويى رەنىشىم تارقامادى، ورازبەك جوعارىدان تۇسكەن جالاقور ماقالاعا توقتاۋ سالا المادى دەپ. سويتسەم، بۇل – كىلتيپاننىڭ بەرگى جاعى ەكەن. ارادا تاعى دا جيىرما جىل وتكەندە، وسى ارانداتقىش ماقالانى باسقا ەمەس، ورازبەكتىڭ ءوزىنىڭ جازعانى جانە جەكەلەي ىنتا-جىگەرىمەن وتكەلەكتەن وتكىزگەنى ماعلۇم بولدى جانە ىلگەرى، كەيىندە مەن تۋرالى تاعى قانشاما ۇنامسىز ءسوز – كەلەڭسىز جاعدايات ەجەلگى دوسىمنىڭ ءوز قولىمەن جارياعا شىعارعان كۇندەلىك كىتابىنىڭ قىرتىس، بۇقپاسىنان تانىلىپ قالعان ەدى.)

ءابىش ادەبيەت گازەتىندە ءبىر جىلداي عانا جۇمىستاپ، «لەنينشىل جاسقا» اۋىستى. ۋنيۆەرسيتەت ءتامامدالعان. مەن اسپيرانتۋراعا تۇسكەم. اۋەلگى جىلىم – كانديداتتىق مينيمۋمدار تاپسىرۋ ماشاقاتىمەن، بەرەكەسىز ءوتتى. كەلەسى جىلى ەڭسەم جازىلدى، عىلىمي ىزدەنىستەر بەلگىلى ءبىر باعىت-باعدار تاپقان. ەندى ابىشپەن كەيدە كورىسىپ، كوبىنە تەلەفونمەن حابارلاسىپ تۇردىق. كۇزدە، ءتارىزى، رەداكسياعا ارنايى ىزدەپ بارعانىمدا، بىزگە ۇلكەن سىن ماقالا جازۋعا قالايسىڭ، دەپ سۇرادى. قازىرگى قازاق اڭگىمەلەرىنىڭ جيناعى شىعىپتى. «زامانداستار» دەگەن اتپەن. عابيت مۇسرەپوۆتەن باستاپ، سايىن مۇراتبەكوۆكە دەيىنگى ارالىقتاعى كوزى ءتىرى جازۋشىلاردىڭ تاڭداما تۋىندىلارى. مەنىڭ ۋاقىتىم تاپشى ەدى. الايدا، قىزعىلىقتى تاقىرىپ. ارادا ءبىر اپتا وتەر-وتپەستە اپارىپ بەردىم، ون ءۇش بەت قولجازبا. بوگەلىسسىز باسىلدى – 20.ءحى.1963. سول قالپىندا دەرلىك. تەك سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ اڭگىمەسىنە ءمىن تاعىلعان تۇسى اجەپتاۋىر جۇمسارتىلعان ەكەن. جانە ماقالانىڭ تاقىرىبى كىتاپ اتىنا سايكەس وزگەرتىلگەن. مەن ابىشكە رەنىش ايتىپ ەدىم. كۇمىلجۋىنە قاراپ، رەداكتور قالامىنىڭ تابى ەكەنىن اڭدادىم. كەيىن كەمىسى قالپىنا كەلتىرىلدى، اۋەلگى تاقىرىبى «قازىرگى قازاق اڭگىمەسى» بولاتىن، ەندى وسى تاقىلەتتەس تاعى ءبىر ماقالالار قاتارلاسقاننان سوڭ، 1999 – «تاسقا باسىلعان قولجازبالار» جيناعىندا جانە 2002 جىلعى ون ءۇش تومدىقتا ءوز اۋقىمىنا سايكەس «اڭگىمە ءورىسى» دەگەن جاڭا ات قويىلدى.

وسى جازدا، مەن اۋىلدا جۇرگەندە ءابىش الىس ماڭعىستاۋدان كارى شەشەسىن كوشىرىپ اكەلىپتى. استانانىڭ تاۋ بەتى، گورنىي گيگانت اۋماعىنان پاتەر جالداعان ەكەن. ول زامان ءۇشىن اجەپتاۋىر ساۋلەتتى مادەنيەت ۇيىنەن تومەنىرەك، سول جاق قاپتالدان. ءابىشتىڭ قىزمەتىنە تەلەفون سوعىپ، ادرەسىن بىلگەم، اكادەميا ارحيۆىندەگى كۇندىك جۇمىسىمدى ءتامامداپ، ەكىنتى شاماسىندا باردىم. اۋلاسى كەڭ، الدى اشىق، شاتىرلى، ىقشام عانا قازاقى ءۇي ەكەن. ءابىش تە جۇمىستان جاڭا عانا كەلگەن. شەشەمىزگە سالەم بەردىك. كيمەشەگىن وقشىرايتا تارتقان، سالقىن ءجۇزدى كىسى ەكەن. ومىردە كورگەن تاۋقىمەتى كوپ، تىلەك-ارمانى – جالعىز ۇلىن جەتكەرۋ، اقىرى بار مۇراتى ورىندالعانداي، بايسال سابىر بار. ءابىش تانىستىرعاندا ماعان قۇلدىراپ تۇسپەدى. كىمگە بولسىن سىن كوزىمەن قارايتىن كىسى سياقتى. ۇيدە جۇمەكەن دە ءجۇر ەكەن. ءابىش ارقىلى سىرتتاي تانىسپىن. جاڭا باستاعان جاقسى اقىن. بولاشاقتا ايگىلى ناجىمەدەنوۆ. شايعا وتىردىق. اڭگىمەمىز ونشا ورىستەپ كەتپەدى. مەن عانا سويلەسەم كەرەك. ءتارىزى، ماڭعىستاۋ جايىن سۇراپ، ءوز اۋىلىمنىڭ جاعدايىن ايتىپ. كاكىر-شۇكىر اڭگىمە. ناقتى ەسىمدە جوق. ءابىش جىميا كۇلىپ، ارا-تۇرا جاۋاپتاسىپ وتىردى. شەشەمىز ءۇنسىز. جۇمەكەن سوزگە ارالاسپادى. اقىرى، شايدىڭ اياعى جينالىپ بىتپەستەن، ءابىش ورنىنان تۇرىپ، اناسىن اسىقتىردى. ۇيدەگى، الدە قىز، الدە ۇل تاعى بىر-ەكى بالامەن مادەنيەت ۇيىنە كەتكەن. قىزىقتى ويىن، نەمەسە كونسەرت. مەنى دە شاقىرىپ ەدى، ەرمەدىم. جۇمەكەن ەكەۋىمىز قالدىق. ەسىك الدىندا وشاق كوتەرىلىپ، قازان اسىلعان. جۇمەكەن استىنا وت سالىپ، ەتتىڭ كوبىگىن الىپ، كۇيبەڭدەپ ءجۇر. مەنىمەن سويلەسۋگە قۇمارلىعى بايقالماعان. ءوزارا اڭگىمە تۋمادى. مەن ازعانا بوگەلىپ بارىپ، ەسەن-ساۋ ايتىپ، اۆتوبۋس ايالداماسىنا بەتتەدىم. كوپ ۇزاماي حابارلاسقاندا، ءابىش مەنى قايىرا شاقىرمادى. مەنىڭ ۋاقىتىم دا، ىقىلاسىم دا جوق ەدى. كەيىنىرەك ءبىر كەزدەسكەندە كۇلىپ ايتقان: شەشەمىز ۇيگە كەلىپ-كەتكەن جىگىتتەردىڭ ءارقايسىنا مىنەزدەمە بەرىپ وتىرادى ەكەن، اناۋ – الاي، مىناۋ – بىلاي، ال سەنى سوپى سياقتى ەكەن، ءوزىنىڭ مۇرتى دا بار دەپ سىپاتتادى دەپ. بۇل ءسوز ماعان ۇناعان جوق.

كەلەر جىلى قىستىڭ باسى، الدە كوكتەمدە مەملەكەتتىك پاتەرگە قولى جەتكەن. جاز ورتاسىندا ۇيلەنىپتى. باياعى مۋزا – كلاراسىنا. ول دا وقۋىن بىتىرگەن ەكەن. الدىڭعى جىلى ءابىشتىڭ ءوزى اقتوبەگە بارىپ قايتقان. ماعان تيەسىلى اڭگىمەسىن بايانداپ ەدى. بولاشاق قالىڭدىعىنا قانداي سياپات جاساعانى ناقتى ەسىمدە جوق، ءتارىزى، الدە القا، الدە جۇزىك، بىرگە وقيتىن ەڭ جاقىن ەكى قىزىنا ەكى قولشاتىر اپەردىم دەپ ەدى. ەندىگى جىلى وتاۋ كوتەرۋگە ءسوز بايلاسىپتى. التى-جەتى جىلعا سوزىلعان ماحاببات حيكاياسى ءوزىنىڭ اقىرعى ءتۇيىنىن تاپقان. ارينە، مەنىڭ دوستىق پەيىل، تىلەكتەس قۋانىشىم رياسىز ەدى. ەلدەگى، ەس جيىپ، قىمىز ىشكەن جازعى دەمالىسىمنان كەلە سالا ىزدەپ باردىم. ءابىشتىڭ جازۋشىلار وداعىنان العان پاتەرى – پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ كالينين، قازىرگى قابانباي باتىرمەن قيىلىسقان تۇسى، تۇستىك-شىعىس قاپتالداعى پارفيۋمەريا دۇكەنىنىڭ سىرتى، ءبىرىنشى قاباتتا ەكەن. ءابىش كورەر كوزگە قاۋقالاقتاپ قارسى العانىمەن، ءوزىمنىڭ بۇل ۇيدە ونشا قالاۋلى كىسى ەمەسىمدى بىردەن اڭعاردىم. شەشەمىز سالقىن قاباقپەن قاراعان، جاس كەلىنشەك، بۇرىن سۋرەتىنەن تانىس كلارا دا، الدەنەگە ابىرجىعان كەيىپتە. بالكىم، ءۇي-ىشى بولىپ، باسقا ءبىر جاققا قوناققا، نەمەسە تەاترعا بارعالى جاتىر ما. الدە مەيمان كۇتىپ وتىر. مەن تىزە بۇكتىم بە، بۇكپەدىم بە، ۇلكەن كىسىگە كەلىنى قايىرلى بولسىن ايتىپ، كەلىنگە باقىت تىلەپ، ءابىشتى قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاعىپ، اسىعىس جاعدايىمدى ءبىلدىردىم. وسى، جانە وتكەندەگى – ەكى رەتكى دە قازاقى قولايسىز، پەندەلىك جاعداياتتان سوڭ، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ تۇرمىستىق قاتىناسىمىزعا سىنا قاعىلعانداي ەدى. وتباسىندىق ارالاس بولمادى – وتباسى دەيتىندەي، مەن ازىرشە بويداق اسپيرانتپىن، ءابىشتىڭ ۇي-ىشىمەن قايىرا جالعاسپادىم. تەك تۇرمىستىق جاعدايات ەمەس. كەيىندە ويلاپ قاراسام، الدەنەندەي كولدەنەڭ ىلگىشەك جوق، بۇل كەزدە جاڭا ورتا، جاڭا دوس، مانساپتى، اتاق-دارەجەلى، جاناشىر اعايىن تاپقان ءابىشتىڭ ءوزى مەنەن الىستاعىسى، بالا كەزدەن بەرگى ازدى-كوپتى ىقپالىمنان ءبىرجولا قۇتىلعىسى كەلگەندەي ەكەن. ەندى عانا ەمەس، بۇرىنىراق باستالعان تۇيتكىل. الايدا، سىرتتاي قاراعاندا، ءوزارا ىقىلاس، پەيىلىمىز وزگەرمەگەن سياقتى. تىم ءجيى بولماسا دا، حابارلاسىپ تۇرامىز. حابارلاسقاندا، مەنىڭ مەكەن-تۇراعىم دا، باسقا جاعدايىم دا تياناقسىز، زاۋدە تەلەفون شالام. ماقالاڭ بار ما؟ – دەيدى. جوق. ۇلكەن زەرتتەۋمەن وتىرمىن. تۇتاسىمەن بىتىرگەن سوڭ. الدەبىر ۇزىكتەرىن، نەمەسە جاڭا سىن ماقالالار. تەاترعا باراسىڭ با؟ – دەگەن ءبىر كۇنى. قازاق دراماسىندا جاڭا ءبىر سپەكتاكلدىڭ قابىلدانۋى. باردىم. كەيىندە تاعى ەكى-ۇش قايتارا. 1963–1964 جىلدىڭ قىسقى سەزونى. ءتارىزى، جاڭا پەسالار، انىعى – جاڭا قويىلىمدار. اسقار ۇشەۋىمىزدىڭ باسىمىز قوسىلدى. اسقار سۇلەيمەنوۆ. ورتاسىنان جارىپ شىققان جاس پەرى، وتكىر سىنشى، بىلگىر ادەبيەتشى. ءقازپي-دىڭ اسپيرانتۋراسىن جاقىندا عانا بىتىرگەن، «جۇلدىز» جۋرنالىندا ادەبي سىن ءبولىمىن باسقارادى. سول جولى ما، ودان بۇرىنىراق پا، ءابىش ارقىلى ما، ءوز بەتىمىزشە مە، قالاي تانىسقانىمىز ەسىمدە جوق. ايتەۋىر ابىشپەن بىرگە، ءابىشسىز دە ءجيى كەزدەسىپ تۇراتىن ەدىك. ەندى الدەبىر سپەكتاكلدەردىڭ رەسمي قابىلى. جاڭا پەسا، نەمەسە ەسكى پەسانىڭ جاڭا قويىلىمى. ساحنادا – ارتيستەر، تولىق ويىن، سىني، رەسمي كورىنىس. پارتەردە نەبارى جيىرما شاقتى كىسى – كورەرمەن ەمەس، سىنشى، ساراپشىلار. ويىننان سوڭعى تالقىلى جيىندى الجەكەڭ – زامانىنداعى بەلگىلى جازۋشى عانا ەمەس، اتاقتى دراماتۋرگ ءالجاپپار ابىشيەۆ باسقارادى. ەكى-ۇش اۋىز كىرىسپە ءسوز ايتادى دا، «ال، جىگىتتەر – ءابىش، اسقار، قايسىڭ باستايسىڭ؟» – دەگەن ساۋال تاستايدى. بوگەلىس جوق. نە اسقار، نە ءابىش توگىلە سويلەپ كەتەدى. اۋەلى درامالىق شىعارمانىڭ ءوزى، ەرەكشەلىگى مەن جەتىستىگى، كەمشىلىگى، سودان سوڭ اكتەرلار ويىنى. ءابىش بايىپپەن، جان-جاقتى تالداي، اسا سىپايى، ءارى ۇعىنىقتى، ءوتىمدى سويلەيدى. اسقار بىردەن تەرەڭگە كەتەدى، ماداعى – ساراڭ، سىنى – وتكىر جانە ەشقانداي تالاس، داۋ-دامايعا ورىن قالدىرمايتىنداي دالەلدى. ەكەۋى دە شەشەن ەدى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن. الايدا ءابىش باز-بازىندا كىسىنىڭ كوڭىلىنە قارايتىن سياقتى. ال اسقار ەشكىمدى ايامايدى. ءبىر جولى ءتاپ-تاۋىر اتاققا شىعىپ جۇرگەن، وسى رەتتە باستى رولدە ويناعان اكتەردىڭ بار ءمىنىن، بار كەمشىلىگىن ءدال تاۋىپ، باتىرىپ ايتقانى سونداي، كەۋدەسى كوتەرىڭكى، تاكاپپار مىنەزدى جاس جىگىتىمىزدىڭ ۇنجىرعاسى تۇسە سۇمىرەيىپ، جىلارمان بولعانى ەسىمدە. بۇيرەگى بۇرىپ تۇرسا دا، الجەكەڭنىڭ ءوزى باستاپ، ەشقانداي ءۋاج كەلتىرە المادى. سپەكتاكل قابىلدانعان، ءبىراق نەگىزگى رولدەن باستاپ، بۇكىل ترۋپپا ءالى دە ءبىرتالاي ىزدەنۋى قاجەت ەكەن. البەتتە، اسقار مەن ءابىش باستاپ بەرەدى، بۇدان سوڭعى دراماتۋرگتەر مەن تەاتر سىنشىلارىنىڭ بارلىق ءسوزى وسى اۋقىمنان شىعار ەدى. كولدەنەڭ قوناق رەتىندە مەنىڭ دە كوڭىلگە تۇيگەندەرىم بار، جاسپىز، كەيدە دەلەبەڭ كوتەرىلەدى، نەگە سويلەيدى دەپ ەشكىم تەجەۋ سالماس ەدى، ءبىراق مەنىڭ مىندەتىمنەن تىسقارى، ەڭ باستىسى – ءماندى، مازمۇندى ءسوز تۇگەلدەي ايتىلىپ كەتكەن. ۇشەۋىمىز باسقا جاعدايلاردا دا كەزدەسىپ جۇردىك. ادەبيەت توڭىرەگىندەگى تاۋسىلماس اڭگىمە. ادەتتە اسقار ەكەۋىمىز داۋلاسامىز. كوبىنە باتىس ادەبيەتىنىڭ جاڭا ۇلگىلەرى توڭىرەگىندە. ءابىش كۇلە تىڭداپ جۇرەدى دە قويادى. اۋەلدە، ءابىشتىڭ بويداق كەزى، ۇشەۋىمىز كيروۆ پەن مير كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى پەلمەنحاناعا، نەمەسە گلاۆپوچتامپتىڭ ىرگەسى، كازگۋ-دىڭ باس كورپۋسىنىڭ سىرتىنداعى شىنىلى كافەگە بارامىز. اسقار ادەتتە اۋەلگى مازىرىنە ءبىر ستاقان – ەكى ءجۇز گرامم قايماق الادى، ۇستىنە ەكى شاي قاسىق قانت سالىنۋى كەرەك. تىم تويىمدى ەكەن. بۇعان مەن دە ۇيرەندىم. جالپى، اس-سۋ جاعىنا ۇشەۋىمىز دە كىرپياز ەكەنبىز. بىرگە باس قوسقان كەزدەرىمىزدە، ارا-تۇرا الدەبىر رەستورانعا باس سۇققاندا دا، اراق-شاراپ دەگەن اتىمەن بولمايتىن. ابىشپەن قاتارلاس اسقار دا جازۋشىلار وداعىنان ءۇي العان. كومسومولدان تومەنىرەك، مير كوشەسىنىڭ باتىس قاپتالىنان، بۇل دا اۋاسى كەڭ ەكى بولمە. الداعى جازدا ول دا شەشەسىن كوشىرىپ العان ەكەن. ەكەۋىمىز كوبىنە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىندا كەزدەسەمىز. ياعني، مەن ىزدەپ بارام. ءابىش مەنى «لەنينشىل جاسقا» جالعاستىرىپ جازدىرعان ماقالادا قازىرگى قازاق اڭگىمەسى توڭىرەگىندە ايتىلماي قالعان ءسوز ءبىرتالاي ەكەن. ەندى ورنىمنان قوزعالىپ كەتكەن سوڭ، ۇلكەن جۇمىسىمدى ەكى-ۇش اپتاعا توقتاتا تۇرىپ، 1963–1964 جىلدار توعىسىندا «جانر تابيعاتى» دەگەن اتپەن كولەمدى ماقالا جازعام. اسقارعا مەيلىنشە ۇنادى. الىپ-قوسارى، ەسكەرتپەسى جوق. الايدا، كەزەگى كەشىككەن. مەن اي اسىرىپ، ارنايى بارام. بۇرىنىراق تۇسكەن ماقالالار دا ىركىلىپ تۇر، دەيدى. سودان سوڭ ءداپ ىرگەدەگى ۇيىنە ەرتىپ اپارادى. ايتوتى شەشەمىز ازىرلەپ قويعان ەكەۋارا شاعىن، ءدامدى داستارقان. كوبىنە لاعمان، نەمەسە سالما. تاعى دا تاۋسىلماس اڭگىمە. اقىرى، جازعا قاراي جۋرنال باسشىلىعى اۋىسىپ، اسقاردىڭ ءوزى دە جۇمىسىنان كەتتى. مەنىڭ ماقالامدى قول قويىپ، جۋرنالدىڭ كەزەكتى سانى – باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارىنىڭ قولىنا تابىستاعان ەكەن. اقىرى وتپەي قالدى. ءبىر جارىم جىلدان استام ۋاقىت وزىپ، نەگىزگى شارۋامنان بوساڭسىعان كەزىمدە ەجەلگى دوسىم قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ ىقىلاسىمەن «لەنينشىل جاستا» ىقشامدالعان نۇسقاسىن شىعاردىم، كەيىندە تولىعىمەن جاريالاندى. بۇل كەزدە اسقاردىڭ ءوزى دە قيامەتى كوپ، قايىرى از ادەبي سىننان ءبىرجولا اۋلاقتاعان ەدى. ەسىمىن جاڭعىرتىپ وتىرۋىم – ءابىش ەكەۋىنىڭ ەشبىر ادەبي جازبا، شەجىرە تاڭباعا تۇسپەگەن وزگەشە قىزمەتىنە بايلانىستى. بالكىم، اسقار تۋراسىندا كەيىنىرەك، ارنايى جازارمىن. بۇل جولعى كۋالىك – ەكەۋىنىڭ توپتان وزعان بىلگىر شەشەندىگىمەن قاتار، ءوزارا ەجەتتەس، ايرىقشا دوستىق قاتىناسىنا بايلانىستى. اسقار ابىشكە ءبىر كەزدەگى مەنەن دە جاقىن بولىپ كەتكەن ەكەن. مىنەزدەرى مۇلدە ۇيلەسپەس ەدى. رۋحاني تۋىستىق، كوزقاراس بىرلىگىنىڭ ناتيجەسى.

وسى ءبىر جىل – قاتارلاس ادەبيەتشى جىگىتتەردىڭ شاڭىراق كوتەرۋ ناۋقانى بولىپتى. جازدا ءابىش ۇيلەندى دەدىم. جاز سوڭى، الدە قارا كۇزدە اسقار دا قوساعىن تاپتى. قالاپ قوسىلعان التىنشاشىن ىلكىدە اقمولادا كورىپ ەدىم. بۇل كەزدە اۋەلگى ءبىر اڭگىمەسى «جۇلدىزدا» شىققان. ءبىلىمدار، ءور مىنەزدى قىز ەكەن. قىستىڭ باسى، جەلتوقساندا رىمعالي شاڭىراق كوتەردى. جاڭا جىل، قاڭتاردا مەن دە ۇيلەندىم. البەتتە، ءابىش الدىمەن شاقىرىلعان؛ اسقار مەن التىنشاش تا ساناۋلى دوستار قاتارىندا تويىمىزعا قاتىناسىپ ەدى. كەيىن قۇرمانعازى كوشەسىندەگى جازۋشىلار اۋىلىندا، تىم قاتتى ارالاسپاساق تا، سىيلاس، تاتۋ كورشىلەر بولدىق. بالالارىمىز ەس بىلگەننەن بىرگە ويناپ ءوستى. اسقار مەن التىنشاش، اجەلەرىنىڭ دەمەۋىمەن ماپەلەگەن ەكى پەرزەنت – اقىلدى، سۇلۋ قىز بەن پاراساتتى، دارىندى ۇل – قاتارىنان وزىپ، جەتىلدى. سول كەزدەگى ءبىزدىڭ جاسىمىزدان باياعىدا ءوتىپ كەتكەن.

ايتىلمىش كەزەڭ – 1964–1965 جىلدار توعىسىندا مەنىڭ قازاق حاندىعى داۋىرىندە جاساعان اقىن، جىراۋلار تۋرالى زەرتتەۋىمنىڭ ءماندى، سالماقتى نەگىزگى بولىگى جازىلىپ قويعان. سول كەزدەگى جۇيكەنىڭ بەرىكتىگى مە، الدە وزىمە ارتىقشا سەنىم بە، انىعى – جىرمىشتاماي، الاڭسىز كوڭىلمەن، تۇتاستاي ءبىتىرىپ العاننان سوڭ عانا باسپاسوزگە ۇسىنعان ۇتىمدى دەپ ساناسام كەرەك، قازتۋعان، دوسپامبەتتى دە، شالكيىز بەن شال اقىندى دا، «لەنينشىل جاستا» وتىرعان ءابىشتىڭ الدىنا تارتپادىم. قاي-قايسى دا اپتا وتپەي باسىلىپ شىعۋى انىق ەدى. ءيا، ادەبيەت تاريحىنداعى مۇلدە بەلگىسىز تۇلعالاردىڭ بىر-ەكەۋى جارياعا شىققانان سوڭ-اق تىنىشىم بۇزىلادى، كەيىنگى جۇمىسقا كەسەلى تيەدى دەپ شامالاسام كەرەك. ەسەپ دۇرىس ەدى. قاتەسىز. الايدا، مەن جۇمىسىمدى تۇگەلگە جۋىق ەڭسەرىپ، ەندى باسىلىمدار جايىن قامداماق بولعان كەز – كوكتەمگە قاراي ءابىش جاستار گازەتىنەن كەتىپ، مادەنيەت مينيسترلىگىنە جاۋاپتى قىزمەتكە اۋىستى. ءابىشتىڭ ورنىنا جۇمەكەن كەلگەن. بۇل كەزدە تىم جاقىنداپ كەتپەسەك تە، ەتەنە تانىسپىز، جاقسى اقىن عانا ەمەس، ابزال ازامات ەكەنى اڭدالعان. ايتكەنمەن، تارتىنىپ قالدىم. «لەنينشىل جاستى» ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەككە قويعان ەدىم. اقىرى، تامىز ايىنىڭ باسىندا جولىم اشىلدى. بىتكەن ۇلكەن جۇمىستىڭ قورىتىندى ءبىر ايعاعى – ەجەلگى زامان جىراۋلارى تۋرالى جيناقتى، كولەمدى ماقالام باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، نىعمەت ءعابدۋلليننىڭ القاۋىمەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى. الدىندا عانا الدەقالاي كەزدەسكەن جۇمەكەنگە  شارۋامنىڭ شەت-جاعاسىن ايتقان ەدىم، ۇلكەن ىقىلاس بىلدىرگەن. ەندى ادەبيەت گازەتىنەن سوڭ ىلە-شالا، وسى تامىزدا جانە قىركۇيەكتىڭ باسىندا ەكى ماقالامدى قاتارىنان جارىققا جەتكىزدى. مەن قايتكەندە دە قاراڭعىدا، تۇيىق جاعدايدا جۇمىس ىستەگەن اداممىن، اقىرى، جاڭالىققا تولى، اسا ءماندى زەرتتەۋدىڭ العاشقى كورىنىستەرى جارياعا شىققاندا ءابىش قاتتى قۋاندى. قادارىنشا كومەك جاساماق. سونىڭ اۋەلگى ءبىر كورىنىسى – قازاق تەلەديدارىنىڭ ادەبيەت بولىمىمەن جالعاستىرعانى. ءومىرباياندىق «مەن» ديلوگياسىندا  اتاپ جازعام، 1965، 14 وكتيابر، تۇڭعىشباي سماعۇلوۆ دەيتىن جىگىت جاساعان مادەنيەت پروگرامماسى بويىنشا كوگىلدىر ەكرانعا شىعىپ، قازتۋعان، شالكيىزدەن باستالىپ، اقتامبەردى، بۇقار جىراۋعا جالعاساتىن ەجەلگى جىراۋلار – قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇپ تامىرى تۋرالى، كەڭىنەن تولعاعان ەدىم. بۇل ون بەس مينۋتتىق دايەكتى ءسوز – مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر ءساتتى، بەتبۇرىس وقيعا بولىپتى. قازاقتىڭ حاندىق داۋىردەگى ۇلى جىراۋلارىنىڭ ايرىقشا قۇمارلىقپەن دابىلداعان، جەتكەرە تالدانىپ، جاتقا ايتىلعان عاجايىپ جىرلارى، وسى حاباردى كەزدەيسوقتا تىڭداپ وتىرعان عابيت اعا مۇسرەپوۆكە ايرىقشا اسەر ەتىپتى. ەكى-ۇش كۇن وتپەي مەنى ىزدەتىپ تاۋىپ، ادەبيەت گازەتى سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە ورنالاستىردى جانە «جۇلدىز» جۋرنالىندا ۇلكەن ماقالامنىڭ جاريالانۋىنا نۇسقاۋ بەردى. الدىمنان قىتىمىر، قاتاڭ بولسا دا، كەڭ جول اشىلعان. بەلگىلى مولشەردە ءابىشتىڭ شاراپاتى دەر ەدىم. سول كۇنى ءابىشتىڭ سىلتەۋىمەن تەلەەكرانعا شىقپاسام، قارمالانىپ ءجۇرىپ ايتەۋىر ءبىر ناتيجەگە جەتەر ەدىم، ءبىراق ءداپ وسىلاي، توتەسىنەن ەمەس. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رەپەرتۋار ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان ءابىشتىڭ، ارادا ەكى جىل وتپەي، تاعى دا قول جالعاعانى بار. ول زاماندا كوپ تويدىڭ ءبىر تارماعى – اتاۋلى بانكەت. ديسسەرتاسيا قورعاپ، عىلىمي دارەجەگە ۇسىنىلعان كىسى، مىندەتتى تۇردە داستارقان جايۋعا ءتيىس. ءوزىڭدى دەمەۋ، قامقور اعايىن، جاقىن جۇرتىڭا العىس ەسەپتى. مەن قانشاما ماشاقاتپەن بار بوگەسىننەن ءوتىپ، ديسسەرتاسيا قورعالاتىن ناقتى كۇن بەلگىلەنگەن سوڭ، ابىشكە تەلەفون شالدىم. سولاي دا سولاي. ءجون-اق. ءجونى دۇرىس بولعاندا ءبىر كىلتيپان بار. بانكەت ءۇشىن بەس-التى ءجۇز سوم اقشا كەرەك. ەرتەڭ حابارلاس، دەدى ءابىش. ەرتەڭىنە سوۆەتتىك كلاسسيكا قاتارىنداعى، شىنىندا دا شەبەر جازىلعان، الايدا، ورالىمى قيىن ءبىر درامالىق شىعارمانى اۋدارۋعا شارت جاساستى. 800 سومعا. ءبىر اپتادا ءبىتىرىپ، الىپ باردىم. 48 سومى – تابىس سالىعى، مينيسترلىك كاسساسىنان 752 سومدى قولما-قول ساناپ الىپ ەدىم. ول كەزدە دۇنيەنىڭ اقشاسى. «الماتى» رەستورانىنىڭ كوك وتاۋىندا الپىس كىسىگە ارناپ جاسالعان استا-توك داستارقانعا وسى مول اقشانىڭ 500 سومى تولىعىمەن جەتتى.

ارادا ءبىر جارىم اي وتكەندە، 1967، 30 اپرەل كۇنى ءىلياس ەسەنبەرلين «جازۋشى» باسپاسىنا ديرەكتور بولىپ كەلدى. جالعاس ەكى كۇندىك مەرەكە وتەر-وتپەستە، 3 ماي كۇنى مەنى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە الىپ ەدى. ول زاماندا، ساياسي ادەبيەتكە ارنالعان «قازاقستاننان» سوڭعى جالعىز باسپا، قازاق رۋحانياتىنىڭ بارلىق ماسەلەسى وسى «جازۋشىعا» تىرەلىپ تۇرعان. ادەبيەت باسپاسىنىڭ ءۇشىنشى تورەسى، شىن مانىسىندە، ەسەنبەرليننەن كەيىنگى، وكىمدى ەكىنشى تۇلعا، ول كەزدە وتە ۇلكەن قىزمەت سانالادى. بىرەر كۇن وتكەندە ءابىش مەنىڭ كابينەتىمە ارنايى كەلىپ، ەلجىرەي قۇشاقتادى. مىنە، ەندى ءبىرلى-جار ماقالاڭ ەمەس، ۇلكەن كىتابىڭ دا شىعادى، ودان ارعىسى تاعى بار دەپ، مەيىرلەنە قۋانعان. ءسوزىنىڭ سوڭىندا: ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا دا ۇلكەن مانساپ جەتىپتى، ەندىگى زامان باسقاشا بولماق، دەپ ەدى.

تاعى ءبىر جىل وتەر-وتپەستە، توتەنشە جاعدايدا ءابىشتىڭ ءوزىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. 1968، جازعا قاراي اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپتى. ءبىز 1962، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەر جىلى سوۆەتتەگى ءبىرتالاي جوعارعى مەكتەپ، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازمۋ-دەگى اسكەري كافەدرا دا تاراتىلىپ، مىندەتتى ەكى ايلىق جاتتىعۋعا بارماي-اق، زاپاستاعى وفيسەر اتاعىن العانبىز. اسكەر قاتارىنان ءبىرجولا بوساعان ەسەپتى. ءبىراق ارادا تورت-بەس جىل وزعاندا، تەحنيكالىق، سيرەك ماماندىقتار بويىنشا ەكى جىلدىق ناقتى قىزمەتكە شاقىرا باستاعان ەكەن. قاتارداعى جاياۋ اسكەرگە ەشقانداي تالاپ جوق. ەندى، اياق استىنان ابىشكە سۇرانىس ءتۇسىپتى. ايتپاقشى، وسىعان ۇقساس كەسەلدى جاعداي بۇرىن دا بولعان. 1962 – ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ جاتىرمىز. مەن –اسپيرانتۋراعا ۇسىنىلدىم. تاعى ءبىر تالاپتى جىگىتتەرىمىز ءار جەردەن تيەسىلى قاعازبەن الماتىعا، نەمەسە وزدەرى قالاعان جەرگە جولداما الىپ جاتىر. ءابىش ءوزى توعىز ايدان بەرى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن «قازاق ادەبيەتىنەن» سۇرانىس اكەلدى. الايدا... ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتور باستاعان جۇمىسقا ءبولۋ كوميسسياسى قارىسىپ وتىرىپ الىپتى. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ ماڭعىستاۋعا قايتۋى شارت، ول جاقتا ءتىل جانە ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى  جەتىسپەي جاتىر. ءبىزدىڭ دەكانىمىز بار، كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى، تاعى باسقالارى بار، بۇل كەكىلبايەۆتىڭ جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان دارىندى اقىن، تانىمال سىنشى ەكەنىن ايتىپ، مىنەكي، رەسپۋبليكالىق ادەبي گازەتتىڭ ءوزى قالاپ وتىرعانىن الدىعا تارتىپ، قانشاما وتىنسە دە، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتوراتى مەن پارتيالىق باسشىلىعى مۇلدە قاتايىپ، بەتىنەن قايتپايدى، تيەسىلى پروتوكولعا وقۋ مينيسترلىگى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنا دەگەن تاڭبا باسىپتى. ءابىش بىرەر اپتا كۇيىنىپ ءجۇردى، ءبىز دە داعداردىق. اقىرى، ايعا جۋىق، ۇزاق ۋاقىت وتكەندە ءبارى دە ورنىنا كەلگەن، البەتتە، گازەت رەداكتورى، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعى ارالاسىپ، تىم جوعارىدان نۇسقاۋ ءتۇسىرتىپ. وسى جولعى اسكەر ءجونى دە سونشاما قيسىنسىز. ەشقانداي رەتى جوق. ادەپكى اقىل-وي تارازىسىنا سالعاندا. شىندىعىندا، تابيعي جاعداي. بۇل كەزدە سوۆەتتىك ءتارتىپ اياسىندا، باسبۇزار قىلىعى بولماسا دا، ەرەكشە تالايىمەن عانا ەمەس، قوعامدىق ەركىن وي، جاڭاشا جازۋ-سىزۋمەن كوزگە تۇسە باستاعان جاستاردى ديسسيدەنت رەتىندە قۋدالاۋ راسىمگە اينالعان. ايىبى ايقىن با، جوق پا، ەسەپ ەمەس، تۇرمەگە جابادى، جىندىحاناعا وتىرعىزادى، ازىرشە قاپاسقا بۇيىرماعانىن اتاۋسىز تۇساۋ – اسكەر قاتارىنا جىبەرەدى، ودان بەرگىسىن تىنىمسىز تەرگەۋگە الىپ، قورقىتىپ، ۇركىتىپ قويادى. مەن ءابىشتىڭ ەكى رەتكى جاعداياتىنا دا كگب-نىڭ تىكەلەي قاتىناسى بار دەپ بىلەم. اۋەلگىسىندە بالا عوي دەپ، جانە ەشقانداي ىلگىشەك، سىلتاۋ بولماعاندىقتان، ورتا جولدان توقتادى. ەندى، بۇل بالا پالە بولىپ بارا جاتقان سوڭ، بەرىك شەڭگەلگە ءتۇسىردى. وسى، ارعى استارىن ويلاماساق، ەشقانداي قيسىنى جوقتاي كورىنەدى. شىندىعىندا، زاڭدى، مۇقيات جوسپارلانعان، قاتەسىز قيمىل. بۇل كەزدە ءابىشتىڭ رەسپۋبليكاعا بەلگىلى اجەپتاۋىر اتاعى بار، ەڭ باستىسى – تاقاۋ توڭىرەگى مىقتى. اۋەلدە تاڭىرقاپ، سودان سوڭ رەنىش، كەيىس ۇستىندە كەزەكپە-كەزەگىمەن، تىپىرلاي باستايدى عوي. اقىرى دۇرمەك توبىمەن  جاپىرلايدى. ول زاماندا اسا بەدەلدى مادەنيەت ءمينيسترى ءىلياس وماروۆ. اساۋ مەن تەنتەكتى مايدا سوزىمەن مايىستىراتىن زەينوللا قابدولوۆ. قاي كەزدە قانداي مارتەبەلى باسشىنى وپ-وڭاي ارباپ الاتىن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ. ءبىز ەستىمەگەن تاعى قانشاما الپاۋىت. ەڭ سوڭىندا – قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عۇزىرلى حاتشىسى ساتتار يماشيەۆ. ەشقانداي ناتيجەسىز. كوكتەم جانە ۇزاق جاز بويعى جۇرەك قوزعالعان تىنىمسىز دۇربەلەڭنەن سوڭ، قارا كۇزدە، شاڭىراعىندا ەكى ءسابيى بار، كارى شەشەسى قولىنا قاراپ وتىرعان، قايتكەندە دە مىندەتتى اسكەري قىزمەت جاسىنان تىسقارى ءابىش ايدالىپ كەتە باردى. كەلەسى جىلى قىرعىن سوعىس بولعان جالاڭاشكول. وزىنەن سۇراعان ەمەسپىن، جۇڭگو مايدانىنان بۇرىن با، كەيىن بە، الماتىنىڭ ءتۇبى، 72-رازەزدەگى اسكەري بولىمگە اۋىستىرىلعان. وتتى شەكارادان اۋلاقتادى دەگەنمەن، قاتەر اۋزىندا. مەن اۋەلدەن-اق ءابىشتىڭ ءىستى بولعانىنا قايران قالىپ ەدىم. شاقىرىلۋى ەمەس، قايتكەندە ازات بولماۋى. ءتارىزى، اۋەلگى قورعاۋشىلار بىربەتكەي اسكەري كوميسسارياتپەن قاتقىل سويلەسكەن، جاعدايدى جەڭىلدەتۋ ورنىنا قيىنداتىپ العان، كەيىندە اۋىر ارتيللەريا ىسكە قوسىلعاندا، زاپاستاعى وفيسەردىڭ بارلىق قۇجاتى تيىسىنشە تولتىرىلىپ، موسكۆاعا كەتىپ قالعان. مەنىكى – جورامال، ءبىراق مۇلدە قيسىنسىز ەمەس. تاپتىشتەپ وتىرعانىم، كەلەر جىلى، بۇل دا توتەسىنەن، ءوزىم دە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندا، مەنىڭ جالعىز قامقورشىم، بار ماسەلەنى الدىنالا بايىپتاپ، جەدەل، ءارى ناقتى قيمىلداعان ءىلياس اعا ەسەنبەرلين كەساپات ءتۇيىندى وپ-وڭاي شەشىپ بەرىپ ەدى. قايتكەندە وتە اۋىر جاعداي. كەزدەيسوق، نەمەسە ارنايى كەلەتىن قاۋىپ-قاتەر ءوز الدىنا. جاڭادان، تىنىمسىز ورلەپ كەلە جاتقان ءابىش تاقاۋداعى ەكى جىلعى بار جازۋىنان ايرىلدى. الدىڭعى تولقىنىس، كەيىنگى تىنىس جايىن ايتپاعاندا. كەمى ءۇش جىل دەپ قويىڭىز. جۇرەككە، جۇيكەگە تۇسكەن سالماق قانشاما. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءابىش اسكەر قىزمەتى تۇرىپتى، كۇندەلىكتى، جاي شارۋانىڭ وزىنە قىرى جوق، ءپارۋايسىز جان ەدى. باسقا تۇسكەن سوڭ امال نە، شىداۋعا، كوتەرۋگە ءماجبۇر. ءابىشتى اسكەري قىزمەتىنىڭ ەكىنشى جىلى، 1969، جەلتوقساندا كەزدەيسوقتان كورىپ ەدىم. سوعىس يمپەرياسى تۇراقتى زاپاستاعى جاس، جاسامىس «وفيسەر» اتاۋلىنى تىنىش وتىرعىزبايدى، جىل ارالاتىپ، تىم قۇرسا ەكى-ۇش جىلدا ءبىر رەت اسكەري وقۋ، جاتتىعۋعا شاقىراتىنى بار. 72-رازەزدەگى قۇراماعا، پاتريوتتىق ءدارىس تىڭداۋ، سوڭىنان اۆتومات اتۋعا بارىپ ەدىك. قالت ەتكەن ءبىر ۇزىلىستە ۇستىنە شۇباتىلعان سۇر شينەل كيگەن ءابىشتى كورىپ قالدىم. اسكەر شتابىنا الدەبىر شارۋامەن كەلگەن ەكەن. قۇشاقتادىم، ارقاسىنان قاقتىم، بۇل دا ءبىر مەكتەپ، بالكىم، كەيىنگى ءبىر شىعارماڭدا پايداعا اسار دەپ جۇباتقانداي بولدىم. ءابىش قاتايىپ الىپتى، زورلانا جىميىپ، ەسەن-ساۋ ايتىستى. اقىرى، ەكى جىلىن تولىق اتقارىپ، 1970 – قارا كۇزدە امان-ەسەن ورالىپ ەدى. امان-ەسەن. ءبىراق وسى، قيسىنسىزدان اتقارعان ەكى جىلدىق قاتال تاجىريبە ءابىشتىڭ كەيىنگى بار عۇمىرىندا، ءبىر ءسات تە ۇمىتىلماسا كەرەك. ايتتى، ايتپادى، باسىما تۇسپەسە دە كامىل سەزىنەم – ءپانداۋي تىرشىلىكتە ەشتەڭەگە ىڭعايى جوق ءابىش بۇل ەكى جىلدىق اسكەر قىزمەتىن اۋىر ازاپ استىندا وتكەرۋى كۇمانسىز. جانە ءداپ وسى جاعداي – ەل امان، جۇرت تىنىشتا اتاۋسىز تۇرمە «سالداتقا ايدالۋى» – ونىڭ الداعى بۇتكىل ومىرىنە قوڭىر كولەڭكە ءتۇسىردى، تەرىس ىقپال جاسادى. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءابىش شىققان جاناي، قوقىم اۋلەتى زامانا تۋعىزعان ءارقيلى قيىندىق، تاۋقىمەت كورگەنىمەن، اتاۋلى رەپرەسسياعا ۇشىراماعان. اتاسىنىڭ، الدىڭعى اكە، اعالارى، جاقىن جۇراعاتىنىڭ ايدالۋى، قازاعا كەسىلۋى، اقىرى امان وتسە دە، سوۆەتتىڭ قىزىل تەرروردىڭ زاردابىن تارتۋى – قانشاما قايعى، قاسىرەت اكەلگەنىمەن، كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ ءومىر جولىندا وزىندىك تاجىريبە ساباعى قىزمەتىن اتقارماق. ەگەر مۇلدە ەزىلىپ، جانىشتالىپ قالماسا، جاڭا ۇرپاعىنىڭ كوزى اشىلادى، قوعامعا دەگەن كولدەنەڭ، توتەنشە، سىني كوزقاراسى قالىپتاسادى، قانداي زۇلماتقا دا ءازىر، ەشتەڭەگە تاڭىرقامايدى. كوڭىلى كولەڭكەسىز، نيەت-پەيىلى تازا، قازاقتىڭ وتارلىق جاعدايىن كامىل پايىمداسا دا، سوۆەتتىك يدەولوگيانى ءبىرجولا تارىك ەتىپ ۇلگەرمەگەن ءابىش ءوزىنىڭ باسىنا توتەننەن تۇسكەن ءزىلماۋىر سالماق – قاپاس تۇتقىننان سوڭ، مىنا، كوممۋنيست-بالشابەكتىك رەجيم استىنداعى ادام اتاۋلىنىڭ دارمەنسىز احۋالىن، كەز كەلگەن جاعدايدا قىساسقا، پالەگە، جالاعا ۇشىراۋ مۇمكىندىگىن كوزىمەن كوردى، باسىنان وتكەردى. ەندىگى، ىقتيمال زۇلماتتان قۇتىلۋدىڭ، ءتىپتى، قالامگەرلىك قىزمەتتىڭ كەڭىنەن ءورىس تابۋىنىڭ بىردەن-بىر امالى – ۇلكەن مانساپ قانا دەگەن ۇعىمعا تىرەلسە كەرەك. سول جولعا ءتۇستى. ازىرگە كورنەكى زارداپسىز، قاجەتتى عانا ەمەس، پايدالى قىزمەت. سودان سوڭ، ۋاقىت وزا كەلە، جازۋشىلىق ەڭبەكتىڭ ءوزى بيىك مانساپتىڭ كولەڭكەسىندە قالادى. اقىرى، مەنىڭ كوزقاراسىم تۇرعىسىنان العاندا، وتىز، قىرىق جىلدان سوڭ ۇلكەن تراگەدياعا ۇلاسقان جاعدايات.

ازىرشە ءبارى دە ورنىمەن. ايداۋدان امان-ەسەن كەلدى. بىرەر اي تىنىمنان سوڭ، قازاقفيلم كينوستۋدياسىنىڭ ادەبي سەناريي تارابىنداعى باس رەداكتورى بولىپ بەكىدى. وزىندىك ەرەكشەلىگى بولعانىمەن، بۇل دا شىعارماشىلىق قىزمەت. ايتسە دە تىم ۇزاق، بەس جىلداي وتىرىپتى. بۇدان سوڭ، اتاق-ابىرويى مول، قامقورشى، قولداۋشىلارى دا زور – جازۋشىلار وداعىنا، ادەبي جۋرنالىمىز بەن گازەت باسشىلىعىنا ۇمتىلسا كەرەك ەدى. جوق، ءوزىنىڭ قالاۋىمەن قاتار، جوعارىنىڭ نۇسقاۋى – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە جاۋاپتى قىزمەتكە تۇردى. 1975 جىلدىڭ قارا كۇزى. وسى كەزەڭگە دەيىن ءابىشتىڭ ەڭ تاڭداما شىعارمالارى – ۇتىمدى اڭگىمەلەر مەن تاقىرىبى سونى پوۆەستەرى جازىلىپ بولعان ەدى. ەندى سەكا – پارتيالىق مارتەبە. وسى 1975 جىلدان، ارالىق 80-جىلدار سوڭىنداعى، جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، وعان جالعاس تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان ءۇش-تورت جىلدى ەسەپتەمەسەك، ۇنەمى بيلىك توڭىرەگىندە، ات ۇستىندە بولىپتى. ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى تورت-بەس جىلىنا دەيىن. وندا دا وكىمەتكە جالعاس، قاناتتاس، تىلەكتەس، بەيرەسمي قايراتكەر ەسەبىنەن شىقپادى.

زامانا ىرقى، ۋاقىت پەن جاعدايات ىقپالى دەسەك تە، اركىم ءوزىنىڭ قالاۋىنا قاراي ءومىر سۇرەدى. كوممۋنيستىك وكىم قۇلاپ، ءسوز پوليسياسى – ساياسي سەنزۋرا جويىلىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتتىك، ەندى ەركىن جازۋعا جول اشىلدى دەگەن كەزدە ءابىش قالامگەرلىك قىزمەتىن ىركىپ، مەملەكەتتىك مانساپ جولىن ءبىرجولا تاڭدادى، كوپ ۇزاماي، پارلامەنت ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. ءبىز قاتارلاس، قاناتتاس جاساعان ۇزاق عۇمىرىمىزدا ەشقاشان بىر-بىرىمىزگە الا قاعاز تارابىندا كەڭەس بەرىسىپ، ءدۇنياۋي ومىردە اقىل اۋىسىپ كورگەن ەمەسپىز. الايدا، ءداپ وسى جولى، ءوز ۇيىمدە، شاي ۇستىندە ەرىكسىز اۋزىمنان شىعىپ ەدى. اپىر-اي، ءابىش بەكەر باردى-اۋ، ەندى جازۋى قايدا قالادى، دەپ. سوندا شاشى قىسقا، اقىلى ۇزىن ايەلىم ايتىپ ەدى: ونىڭ ەسەسىنە بالا-شاعاسىن قامتاماسىز ەتەدى، دەپ. قىتىمىر زامان تۋعىزعان قاتاڭ كەسىم. سوندا مەن، ءبىر شەتى وزىمە ءتيىپ جاتقان ءسوز، مۇلدە شيرىعىپ: «ءقازىر كەشەگى زاۆحوز بەن زاۆسكلاد تا قامتاماسىز ەتىپ جاتىر، ءتاڭىرى تاڭداپ بۇيىرعان دارىن ءوز ورنىمەن جۇمسالۋعا ءتيىس!..» – دەپ ەدىم. اقيقاتى سول. ارينە، بۇرناعى ساياسي-يدەولوگيالىق، پارتيالىق قىزمەت تە، كەيىنگى، تاۋەلسىزدىك زامانداعى ءارقيلى مانساپ تا ءابىشتىڭ جان-جاقتى دارىنىن ءبىرجولا تۇساپ، جويىپ جىبەرە العان جوق. الايدا، مەيلىنشە تەجەدى. نەگىزگى كۇش-قۋاتىن باسقا تاراپقا اۋداردى. ەسەبى، قالامگەرلىك قىزمەتى بار جۇمىسىنىڭ، اسسا شيرەك، ايتپەسە، بەستەن، وننان ءبىر مولشەرىن عانا قامتىدى. البەتتە، باستاپقىدا، ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە جۇرگەندە بار جازۋى ەشقانداي بوگەلىس، ماشاقاتسىز باسپاعا ءوتىپ تۇردى. توتەنشە سىن ايتىلماۋى تۇرىپتى، اتاق-ابىروي، ماداق-قوشامەت ءراسىمدى، مىندەتتى قالىپقا ءتۇستى. كەيىنگى ەگەمەن ومىردەگى ءدارىپ پەن ماراپات ودان ارمەن اسىپ توگىلىپ جاتىر. ءبارى دە ورىندى ەكەن. الايدا، كولدەنەڭ قىزمەتتە زايا بولعان ونداعان جىلدار ەسەسىنە تىم قۇرسا تاعى ءبىر رومان، ءتىپتى، ەكى حيكايات، ەڭ اقىرى ءۇش-تورت اڭگىمە جازىلسا قايتەر ەدى. ءبىرازدان سوڭ، قالامگەر ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مانساپ، ايرىقشا ماراپات دەگەننىڭ ءوزى نە؟.. ۇلى مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆ سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە العاشقى، تاڭداما ۇشەۋدىڭ ءبىرى بولىپ، شولوحوۆپەن قاتار، لەونوۆپەن قاتار لەنيندىك سىيلىق الدى. كەزىندە كەرەمەت، بۇگىندە نە قۇنى بار؟ جازباي-اق قويسىن، وكىمەت پەن پارتيانىڭ رايىن تابام دەپ جاريالاعان ماقالا، ايتقان سوزدەرىن بۇگىنگى زامان تۇرعىسىنان باعالاساق قالاي بولار ەدى؟ ءتىپتى، سول كەزدىڭ ءوز دەڭگەيىنەن. ماسەلەن، 1959 جىلى، عىلىم اكادەمياسىندا وتكەن ەجەلگى مۇرالار تۋرالى اتاۋلى كونفەرەنسياداعى قورىتىندى ءسوزى. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىن تۋرا وتىز بەس جىلعا كەرى شەگەرىپ كەتتى. ەسكىلىكتى كوتەرمەي-اق قويسىن، ۇندەمەي قالۋعا، مۇنشاما تەرىسقاقپاي سويلەمەۋگە بولاتىن ەدى عوي. ەڭ ءىرى دەگەن تۇلعالاردىڭ وزىنە عۇمىر كەشكەن زامانى، ۇزاسا – كەلەسى كەزەڭ تورەشى. مەن وكىمەتكە جاقىن جۇرگەن، بيلىككە ارالاسقان كەزىندەگى ءابىشتىڭ كەيبىر وعاش ىستەرىن قازبالاعىم كەلمەيدى. ونسىز دا ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى ۋايىم، قايعىعا تولى بولعان سياقتى. سوندىقتان ءوزىم تەك جاقسى جاعىنان عانا بىلەتىن ءابىش – نەگىزىنەن ەكەۋىمىزدىڭ جاس كۇندەگى سىرلاس دوس، جاسامىس زامانداعى سىيلاس، قاناتتاس، ەگدە شاقتاعى تىلەكتەس جاعداياتتارىمىزدى عانا بايىپتاپ وتىرمىن. ارتتا قالعان مۇمكىندىگىمە وراي، مىندەتىمدى وتەپ، اماناتىمدى اتقارۋ ءۇشىن.

زاۋىندە جۇمىس ورنى، قىزمەت جاعدايى، مەكەن، تۇراق ءجونى، ءارقيلى كوڭىل اۋانىمەن سوزىلىپ، سيرەسە دە، ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ عۇمىر بويعى ارا قاتىناسىمىز بۇزىلعان ەمەس. تەك ءبىر-اق رەت، كەرىسپەسەك تە، كەلىسپەي قالعان جاعدايىمىز بار ەكەن. مەن باسپادا، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ عۇزىرىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزدە. قاي زاماندا، قاي حالىقتا دا، ادەبي ورتادا ءارقيلى توپتار قۇرىلادى. كوزقاراس بىرلىگى، كوركەمدىك تانىم، ونەردىڭ، ۇلتتىڭ بولاشاعى تۋرالى باعىت-باعدارعا بايلانىستى، نەمەسە، جەكە باس مۇددەسى العا شىعىپ، ابدەن ۇساقتاعان جاعدايدا. ىلەكەڭ باسپاعا كەلىپ، تاقاۋ توڭىرەگىنە دارىندى جاستاردى توپتاپ، تەك ءوز ەڭبەكتەرى عانا ەمەس، ەجەلگى تاريح، ەسكىلىكتى مۇراعا قاتىستى سونى سەرپىنگە دەم بەرىپ، بۇتكىل قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭعىرۋ كەزەڭىنە جول اشقان كەزدە، وعان قارسى پارمەندى، ۇيىمداسقان شابۋىل باستالدى. قوزعاۋشى كۇشى – وزدەرىن مۇحتار اۋەزوۆتەن سوڭعى كەزەڭدە جەتەكشى، نەگىزگى تۇلعالار سانايتىن ءۇش-تورت جازۋشى جانە سولارعا ەرگەن توبىر، تىرەك قۋاتى – ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە، يدەولوگيالىق حاتشى يماشيەۆ پەن ءبولىم باستىعى ەسەنالييەۆ. بۇلار ءاۋ باستان-اق مەنى ايرىقشا قىرىنا الىپ ەدى. ۇنەمى پالە-جالا ىزدەگەن تىمىسكى. توتەنشە كۇمان. اقىرى «الداسپاننىڭ» اپاتىنا ۇلاسقان كەساپات. ازىرگە ەشتەڭە شىقپاعان، ءبىراق جۇيكەگە تيەتىن تىنىمسىز تۇرتپەك. ءتارىزى، سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى. ايتەۋىر مەنىڭ تارىنىپ وتىرعان ءبىر شاعىم. جۇمىس كابينەتىمە الدەقالاي ءابىش كەلە قالدى. بۇرىننان وتىردى ما، ۇستىمىزگە كىردى مە، كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، قاتارلاس تاعى ەكى-ۇش جىگىتتىڭ باسى قوسىلىپتى. كوڭىلسىزدەۋ، قىسىر اڭگىمە باستالعان. اقىرى مەن، كەشەلى-بۇگىنگى كەلەڭسىز ءبىر جاعدايدى ەسكە تۇسىرسەم كەرەك، «سەنىڭ اعالارىڭ...» دەپ قالىپپىن. ءابىش تارس اشۋلاندى. اشۋ ەمەس، كەيىس. ءبىراق مەن توقتامادىم. بەلگىلى ءبىر كىسىلەردىڭ جۇرت تىنىشتا ساياسي پالە ىزدەگەن جاۋلىق نيەتى تۋرالى ايتسام كەرەك. «ولارعا مەنىڭ قانشالىق قاتىسىم بار؟!» – دەدى ءابىش، مۇلدە شيرىعىپ. «مەنىڭ ەسەنبەرلينگە قاتىسىم سياقتى، – دەدىم. – وسىنداي دا اعاڭ بار دەپ ايتشى، مەن اشۋلانبايمىن». جىگىتتەر سوزگە ارالاسپاي، داعدارىپ قالعان. سونىمەن توقتادىق. قايتكەندە، ءابىشتىڭ رەنىشى ورىندى، مەنىكى دۇرىس ەمەس ەدى. كەشىرىم سۇراماسام دا، ءسوزىمنىڭ اقىرىن جۋىپ-شايعان سياقتىمىن. بەيبىت تارادىق. بۇرناعى تاتۋلىعىمىزعا كولەڭكە تۇسپەگەن، الدەنەندەي الالىق تۋماعان سياقتى. كەلەسى كەزدەسۋلەردە قايتادان جاراسىپ كەتتىك. ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىمدە كىنالى تۇيتكىل قالعان ەدى. ءالى كۇنگە ۇمىتقام جوق.

ىلكىدە ايتقانىمداي، ءابىش اۋىلداعى اناسىن كوشىرىپ اكەلگەن، جاڭا ۇيلەنگەن، مەنىڭ ءوزىم ءالى ورىن تاپپاعان كەزدەگى قولايسىز قاربالاس، اۋىر جولدىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى از-مۇز داعدارىستان سوڭ، ءۇي-ىشى، وتباسىمىزبەن ارالاسا باستاعان ەدىك. ەجەلگى جىراۋلار مۇراسى ساتىمەن ماقۇلدانىپ، عىلىمي اتاققا جەتكەننەن كەيىن ەڭ الدىمەن ءابىشتى، ونىمەن قوسا جۇمەكەندى جانە كۇندەلىكتى قاتىناسىپ جۇرگەن رىمعالي مەن سۇلتان ءورازاليندى، جاس كەلىنشەكتەرمەن بىرگە قوناققا شاقىردىم. كەشەلەر ءابىشتىڭ ءوزى تۇرىپ كەتكەن گورنىي گيگانت ايماعى، اتالمىش مادەنيەت سارايىنان ءبىرشاما تومەن، يابلوچنايا كوشەسىندەگى جالدامالى پاتەرىمىزگە. ول كەزدە تابارىك ءجونىن قۇنتتامايمىز، بىزگە قاراعاندا بىلىگى ارتىق ءابىش ۇزىنشاق، كەرتپە قىرلى، حرۋستال ۆازا اكەلىپ ەدى. كەيىندە قاپتاعان كوپ شىنىنىڭ اراسىندا جوعالىپتى. قانداي دا مۇكامالعا ەسكەرتكىش دەپ قارامايسىڭ، ءومىرىڭ تاۋسىلماستاي كورىنەدى، ساقتاپ قويۋ كەرەك ەدى. دابىرلاسىپ، ءماز بولىپ ۇزاقتى كۇن بويى، جاقسى وتىردىق. مەنىڭ اۋىلداس، ەجەلگى دوستارىم رىمعالي مەن سۇلتان ابىشپەن ستۋدەنت كەزىمىزدە، مەن ارقىلى تانىسقان، ەندى مۇلدە جاقىن كىسىلەر بولىپ شىقتى، كەيىن ءومىر بويى سىيلاسىپ وتسە كەرەك، اسىرەسە اقمولا ەل استاناسىنا اينالعاننان سوڭ، ءبىر شاھاردا تۇرىپ، رياسىز ارالاسقان ءتارىزدى. كەزىندە عابيت مۇسرەپوۆتەن باستاپ، ءىلياس ەسەنبەرلينگە دەيىنگى ارالىقتاعى ىرىلەر تۋرالى قايتالانباس، ءماندى سۇحبات-كينوحيكايالار قالىپتاعان سۇلتان، ءابىشتىڭ جەتپىس جىلدىعىندا اسا مازمۇندى، دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى دەپ ەستىدىم. شىنىندا دا، ۇزاعىنان ساقتالاتىن، وشپەيتىن تاريحي ەسكەرتكىش.

مەن ءىلياس اعا ەسەنبەرليننىڭ عۇزىرىندا، باسپادا وتىرعان كەزدە ءابىشتىڭ اۋەلگى ءبىر كلاسسيكاسى – «دالا باللادالارى» جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ونسىز دا شىعاتىن كىتاپ دەگەنمەن، ءار ەڭبەكتىڭ ءوزىنىڭ ءساتتى جول-ساپارى بار. ارادا كوپ ۇزاماي، مەن جاڭادان اشىلعان ادەبي الماناح، كەلەسى جىلدان باستاپ اي سايىن شىعۋى جوسپارلانعان، جانە جاپپاي جازىلۋ ءجۇرىپ جاتقان (الايدا پارتيا الپاۋىتى ساتتار يماشيەۆ كولدەنەڭ زورلىقپەن جولىن كەسكەن) «جالىن» جۋرنالىندا وتىرعاندا، «شىڭىراۋ» اتتى پوۆەسىن الىپ كەلدى. مەن – باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى (اقىرى بەكىمەي قالدىم)، تولەن – پروزا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، – ەكەۋىمىز جارىسا وقىپ، مەيلىنشە سۇيىنگەن ەدىك. «مىنا «شىڭىراۋ» – وسى ۋاقىتقا دەيىن جازعان بارلىق شىعارمالارىڭنىڭ ەڭ بيىك شىڭى»، – دەپ ەدىم وزىنە. قولما-قول تەرىمگە جىبەردىك. شىنىندا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ەڭ ۇزدىك تۋىندىلارىنىڭ قاتارىندا.

ءابىش اسكەر قاتارىنان ورالعاننان سوڭ، ءبىرشاما توماعا-تۇيىق عۇمىر كەشكەن. باسقانى بىلمەيمىن، ەكەۋىمىزدىڭ ارالاسىمىز تاعى دا سيرەدى. ءارتۇرلى جاعدايدا ۇشىراسقانىمىز، زاۋدە ءبىر تەلەفونمەن حابارلاسۋىمىز بولماسا، باياعىداي ەتەنە ارالاسىمىز جوق. سول كەزدە ارامىزدى سۋىتپاسا دا، مەنىڭ اجەپتاۋىر وكپەمە سەبەپ بولعان ءبىر جاعدايات تۋرالى ايتا كەتۋ قاجەت سياقتى. كوڭىلدە كىر قالماس ءۇشىن. كينوستۋديا – ۇلكەن ءوندىرىس ورتالىعى. ءابىش – ادەبي سەنارييلەر كوللەگياسىنىڭ باس رەداكتورى. مەن ول زاماندا دراماتۋرگيا سالاسىنا دا قالام تارتۋعا ءۇمىتتى ەدىم. الەمدىك ساحنا حيكايالارىن، ەجەلگى گرەكتەن باستاپ، شەكسپير مەن يبسەننەن ءوتىپ، مەتەرلينك، چەحوۆقا دەيىن تۇگەل وقىپ تاۋىسقام. (كەيىن، ساحناداعى ءار ءسوزىڭ سۇزگىگە ءتۇسىپ، قىسقارىپ، قۇبىلىپ، بۇزىلىپ جاتاتىنىن اڭداعان سوڭ، بۇل جانردان جەرىدىم.) ارناپ جازباساڭ دا، كوركەم پروزا سالاسى، ونداعى ديالوگ، پوليلوگ، مونولوگ ءبىتىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قاجەتتى مەكتەپ. حوش. ەندى ءابىش قازاقفيلمگە بارعاننان سوڭ، كينوسەنارييگە كوڭىلىم كەتتى. بۇرنادا بۇل ستۋديادا اكىم تارازي باس رەداكتور بولعان. اكىمنىڭ ەڭ جاقىن دوستارى – سايىن، اسقار، قاليحان، تولىق جانە قىسقا مەتراجدى، كوركەم، دەرەكتى، نەمەسە باسقاداي فيلمدەرگە ءارقيلى سەنارييلەر جازادى ەكەن. ءبىرلى-جارىمى وتەدى، وتپەگەننىڭ وزىنە، العاشقى شارت نەگىزىندە اجەپتاۋىر اقشا الادى. ەسەبى، اۋەلدە بولاشاق سەنارييدىڭ جوباسى ۇسىنىلماق، كوللەگيا تارابىنان ماقۇلدانسا، اتاۋلى شارت جاسالادى، كەلەشەك قالاماقىنىڭ جيىرما بەس پايىزى مولشەرىندە اقشا بەرىلەدى. ونىسىنىڭ ءوزى ەكى-ۇش مىڭ، ول زاماننىڭ ەسەبىندە قىرۋار قاراجات. سودان كەيىن، سەنارييدىڭ جارىم جىل، ءبىر جىل مولشەرىندە ۇسىنىلعان تولىق نۇسقاسى جارامسىز تانىلعان جاعدايدىڭ وزىندە اۋەلگى، اۆانس اقشا اۆتوردىڭ قالتاسىندا قالماق. مەنىڭ اكىممەن قاتىناسىم جاقسى، الايدا، ءوز تارابىمنان سەناريي ۇسىنا قالسام، قاتتى قينالار ەدى، سايىن مەن قاليحاننىڭ قاتارىنان كەزەك ءتيۋى نەعايبىل. ءتارىزى، بۇل كەزدە مەندە ونداي نيەت بولماسا دا كەرەك. ال ءابىشتىڭ تۇسىنداعى جاعداي باسقاشا. وزىمەن كەزەكتى ءبىر كەزدەسۋدە ايتتىم، سولاي دا سولاي، سەناريي ۇسىنسام، رەتىنە قاراي كورەرسىڭ، دەپ. ءابىش كۇلدى. اكەلە بەر، دەگەن. ارادا بىرەر اپتا وتكەندە بولاشاق كينوفيلم سەنارييىنىڭ اۋەلگى جوبا-نۇسقاسى دا دايىن بولدى. قاجەتتى مولشەردە، جيىرما بەتكە تاقاۋ. جاڭادان شىعارىلعان ەشتەڭە جوق، «قارا قىز» بەن «كوك مۇناردىڭ» نەگىزىندە قالىپتاپ ەدىم. ۇيىنە، ءابىشتىڭ ءوز قولىنا اپارىپ بەردىم. ارينە، بارلىق ۋاقىتتا اقشا كەرەك، ايتسە دە مەن ءۇشىن شەشۋشى جاعدايات ەمەس. نەمكەتتىگە جاقىن، قالامعا سالماق تۇسىرمەيتىن، اقىرى پايداعا شىعۋى مۇمكىن، ءپانداۋي ارەكەت.

ارادا اي ءوتتى، بالكىم، ەكى-ۇش اي. اقىرى، كينوستۋديادان ارنايى حات الدىم. بلانك قاعازعا باسىلعان، رەسمي جاۋاپ. سەنارييدىڭ جوباسى ىسكە جارامايدى، دەيدى. تىم جاداعاي، ارزان، تاپتاۋرىن بولعان («بانالنىي») سيۋجەت ەكەن. قابىل الۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. ورىسشا، قايرىلماس، قىسقا ۇكىمنىڭ سوڭىنا قول قويعان – ادەبي رەداكتور س.ەلۋبايەۆ. ول كەزدە العاشقى شاعىن كىتابىن عانا شىعارىپ ۇلگەرگەن سماعۇل. ەڭ عاجايىبى – مەنى حالتۋرششيك دارەجەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان سماعۇلدىڭ، ادەبيەتكە جولىن اشتىم دەمەيىن، العاشقى اڭگىمەسىن جارياعا شىعارعان – ەندىگى «بانالنىي» جازارمان – وسى مەن ەدىم. كەزدەيسوقتا الدىما كەلگەن ورايىمەن ەمەس، «جازۋشى» باسپاسى جاس پروزاشىلار تۋىندىلارىن جيناقتاماق كىتاپقا، كازگۋ-دىڭ ادەبيەت بىرلەستىگىمەن حابارلاسىپ، سۇراپ الىنعان ونشاقتى اڭگىمەنىڭ ىشىنەن تاڭداپ تاپقام. ارينە، سماعۇل ماعان مىندەتتى ەمەس، الايدا، «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپاندى» شىعارعان، «تازىنىڭ ءولىمى» مەن «ءبىر اتانىڭ بالالارىن» جازعان، ءبىرشاما تانىمال اعاسىنا سىپايىراق سويلەۋىنە بولاتىن ەدى. سىپايىڭىز نە، راس، ول زاماندا جاپپاي سىنالىپ جاتقان، شىن مانىسىندە ءوزىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماقتان ەتەتىن «كوك مۇنار» – «بانالنىي» بىردەڭە بولىپ شىعىپتى. مەنى مويىنداماعان شىعار، جاڭا باستاسا دا اسقاقتاپ تۇرعان شاعى بولار – ماسەلە سماعۇلدا عانا ەمەس-تى. مەن ابىشكە قاتتى رەنجىدىم. اشۋ ۇستىندە ءبىر جاپىراق قاعاز جازىپ ەدىم. تاعى دا ۇيىنە اپارىپ تاستادىم. مەن سەنىڭ ءوز قولىڭا تاپسىردىم، ەندى سوڭىمىزدان كەلگەن بالاعا ەرىك بەرىپسىڭ، ءوز اۋزىڭمەن ايتساڭ نەتەر ەدى، قيسىنى كەلمەيدى، كينوستۋديانىڭ جاعدايى كۇردەلى دەسەڭ، ەشقانداي وكپە جوق ەدى دەپ. ارتىق ءسوز ايتىلمادى. ءابىش سول بەتى جاۋاپسىز قالعان. قيسىندى ءۋاج تاپپادى عوي دەيمىن. شىندىعىندا، تەرىس جاۋاپقا ەشقانداي قاتىسى بولماۋى دا مۇمكىن. كينوستۋدياداعى جۇمىس اۋىر، بەي-بەرەكەت. مەنىڭ جازبالارىمدى كوپ سەنارييدىڭ قاتارىنا تىركەپ، ارتىنان ۇمىتىپ كەتۋى دە مۇمكىن. قايتكەندە، ءداپ وسىلاي، دورەكى تۇردە جاز دەپ نۇسقاۋ بەرمەسە كەرەك. ارتىنان، ساباما تۇسكەن سوڭ، وسىلاي ويلادىم. ال بالا سماعۇل كوپ ۇزاماي، قارىمدى قالامگەر رەتىندە تانىلدى، جاستىق شاقتاعى ءبىر جەلىگى شىعار، كەيىندە ءبىلىس بولدىق، پراگادا، «ازاتتىق» راديوسىندا مەنىڭ بالاممەن قاتارلاس قىزمەت اتقارعان كەزىندە قالتقىسىز ارالاستىق، جاقسى جازۋشى عانا ەمەس، وڭدى جىگىت ەكەن، تەك ءبىر عانا قولايسىز جاعدايات – وسىندا جازىلىپ بىتكەن سوڭعى كىتابىن «جۇلدىزعا» ۇسىنباق ەكەن، بۇل كەزدە مەنىڭ قۇلاعىم توساڭ تارتا باستاعان ەدى، اڭگىمە-كەڭەس ۇستىندە انىق ەستىمەسەم كەرەك، اكەلە عوي دەپ ايتپاپپىن، كەيىن، كىتابى شىققاندا، ماعان – جۋرنالعا نەگە بەرمەدىڭ دەگەنىمدە، وزىڭىزگە ايتقام، ءبىزدىڭ ۇيدە قوناقتا وتىرعاندا، شىراي تانىتپادىڭىز دەدى؛ وتە ىڭعايسىز جاعداي، تاڭداما «جۇلدىزدان» جاقسى شىعارمانىڭ بەتى قايتقانى جوق ەدى، كەيدە سۇراپ تا الاتىنبىز.

شىندىعىندا، مۇلدە ويلاستىرماۋعا، جازىلماۋعا، ۇسىنىلماۋعا ءتيىس، سوعان وراي تيەسىلى سىباعاسىن العان سەناريي حيكمەتىنەن سوڭ، كوڭىلدە ازعانا دىق قالعانىمەن، اي ءوتىپ، جىل تولماي ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ قاتىناسىمىز بۇرناعى ارناسىنا قايتا ءتۇستى. بالا كەزدەن بىتە قايناسقان، تالايلى تاعدىرىمىز بار، ارازداسا، ايرىلىسا المايدى ەكەنبىز. وتكەن بالالىق، جاستىق عۇمىر سەلبەستىگى عانا ەمەس، تىلەكتەس، قاناتتاس قالامگەرلىك قىزمەت. قازاقتىڭ ۇلكەن ادەبيەتىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى توڭىرەگىندەگى ورايلاس مۇددە. ورتاق دوستار، ونىڭ ىشىندە ەكەۋىمىزگە بىردەي ەتەنە تولەن بار. كەزدەسپەي تۇرمايسىڭ. كەزدەسكەندە، كينوستۋدياداعى تورت-بەس جىلدىق ءۇردىس قىزمەتىنەن سوڭ ءابىش قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە اۋىسقان. بۇدان سوڭ دا ءارقيلى مانساپتا. ەندى قىزمەت جاعدايىنا قاراي، بەيساۋات جۇرمەيدى، ءبىزدىڭ جازۋشىلار قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە اعا ۇرپاقتىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جاتقان الپىس، جەتپىس، سەكسەن جىلدىق مەرەيتويلارىنىڭ دۋلى داستارقانىنا دا بارمايدى. ەركىن وتىرىس – ءوز ۇيلەرىمىزدە. وندا دا تىم ءجيى ەمەس. وسى جىلداردا بىرەر رەت ءابىشتىڭ، ەكى-ۇش رەتتەن تولەن مەن ءبىزدىڭ ۇيلەرىمىزدە، ادەتتە ۇشەۋدەن-ۇشەۋ، ارينە، بايبىشەلەرىمىزبەن بىرگە، باس قوسساق كەرەك. تولەن دومبىرا تارتادى. عاجايىپ كۇيلەر. ءبىزدىڭ قاۋىمدا جۇمەكەن جانە ءجۇسىپ قىدىروۆ تاماشا دومبىراشى بولدى دەسەدى. ءوزىم تىڭداپ كورگەم جوق. ال مەن بىلگەن تولەن – ناعىز داۋلەسكەر كۇيشى ەدى. ول كەزدە قۇنتتاماعان، كەيىندە تاسپاعا جازىلدى ما، جازىلمادى ما، بىلمەيمىن. ورايى كەلگەن سوڭ، قىستىرما اڭگىمە. بىزدەن تورت-بەس جاس ۇلكەندىگى بار، الايدا زامانى ءبىر بەك توعىسبايەۆ ايرىقشا سىرباز ءانشى بولدى. ايگىلى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆكە قارايلاس، ءبىراق قوڭىرجاي، وزىندىك اۋەز. ءبىرجان، اقان، اسەت. كەزىندە راديوعا جازىلعان. اڭىراپ تۇرادى، جالپى قازاققا كەڭىنەن تانىمال. ءوز شاڭىراعىندا، ورتاق مەرەكە، تويلاردا تالاي رەت تىڭدادىم. اباي اسپەتتەگەن سىرلى، تولقىمالى، كەرەمەت اندەر. سودان، جازۋشىلار وداعىندا «ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسى» دەگەن بولدى، قالامگەرلەر ەل ارالايدى، كەزدەسۋلەر وتكىزەدى، ناتيجەسىندە الىس اۋىلدارعا دەيىن ءتىرى جازۋشىنى كورىپ، ءبىر مارقايىپ قالادى، ەڭ باستىسى – وسىنداي ءاربىر ساياحات-سەيىلدەن سوڭ ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە كوپ اقشا تابادى، ءبىر ساپار – 450-500 سوم دەسىپ ءجۇردى، مەنىڭ ءوزىم قاتىناسىپ كورگەن ەمەسپىن. بەك، ءوزى قاتارلاس جازۋشىلارمەن شىققان ءاربىر جولى، قاي اۋىلعا بارسا دا، تانىستىرۋ ۇستىندە جۇرت «بۇل كىسىنى بىلەمىز، پالەنباي ءانشى عوي» دەيدى ەكەن جانە كەزدەسۋ سوڭىندا مىندەتتى تۇردە ءان سالۋىن سۇرايدى. بەكەڭ، اۋەلدە قىزىق كورگەنىمەن، كەيىن ابدەن جۇيكەلەپ، مەن ءانشى ەمەس، جازۋشىمىن دەپ قىرسىقسا كەرەك. اقىرى، الماتىعا قايتقاننان سوڭ، ءبىر جولى قازاق راديوسىنا ارنايى بارىپ، بارلىق داۋىسىن ءوشىرتىپ تاستاپتى. ءسويتىپ، عاجايىپ ءانشى بەك توعىسبايەۆ قازاق ونەرىنىڭ تاريحىنان ءبىرجولا سىزىلدى. ارتىق ساناپ، دارا بەكىتپەك جازۋشىلىعى قانشالىق دارەجەدە – ول باسقا اڭگىمە. مەن ءوزىم وسىنداي ءانشى بولسام، انانداي دومبىراشى بولسام، جەر-كوككە سىيماس ەدىم. ءتىپتى، جازۋشىلىعىما تەتەلەس دارەجەدە العا تارتار ەدىم.

مەن سياقتى، ءابىشتىڭ دە ەشقانداي توتەنشە ونەرى جوق. بىزدىكى – داستارقان باسىنداعى قارا اڭگىمە. ءابىش ستۋدەنت كەزىنەن-اق ءازىل، انەكدوتتىڭ شەبەرى بولاتىن. ءارقايسىمىزدىڭ ءالسىز، وسال جەرىمىز، مىنەز ەرەكشەلىگىن تاپ باسادى دا، كۇلكىلى، ءزىلسىز اڭگىمەگە اينالدىرادى. اۋەلگى جاتاقحانادا، كەيىنگى ساباق، سەرۋەندەر كەزىندە ورازبەك تۋرالى، باقىت پەن تۇرعانباي، مەن تۋرالى قانشاما قالجاق حيكاياسى بولىپ ەدى. بىر-ەكەۋىن ايتتىم. كوبىسى ەستە قالماپتى. مەن تۋرالى انەكدوتتارى – ادەتتە قىز-قىرقىنعا قاتىستى، كوشەدە كولدەنەڭ ۇشىراسقان الدەبىر ءوڭدى بويجەتكەنمەن تانىسام دەپ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىم توڭىرەگىندە. ءارقيلى مازمۇنداعى ءوزارا ءازىل اڭگىمەلەر كەيىنگى ەرەسەك، ءتىپتى، قاراساقال كەزىمىزدە دە توقتالمادى. سونداي ءازىل-قالجىڭنىڭ ءبىرى. قوناقتاسىپ جۇرگەن كەزىمىز. 80-جىلداردىڭ باسى بولسا كەرەك. كۇن جەكسەنبى، ءتۇس اۋعان شاما. ءابىش پەن تولەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە جاتىر. كەنەتتەن بۇلت قاپتاپ، قالىڭ نوسەر باستالدى. سوندا مەن تەرەزەدەن قاراپ تۇرىپ: «اپىر-اي، قازاقتىڭ ءنومىر ەكىنشى، ءنومىر ءۇشىنشى جازۋشىلارى جاڭبىر استىندا قالاتىن بولدى-اۋ»، – دەپ ەدىم. ءبىزدىڭ ايەل ايتتى: «سەنىڭ قالجىڭىڭ بىتپەيدى، ءابىش ءبارىن دە كوتەرەدى. ەندى وسى جولى، تورىڭدە وتىرعان كەزدە، «قازاقتىڭ ءنومىر ءبىرىنشى جازۋشىسى – سەنسىڭ » دەپ، كوڭىلىن اۋلاپ وتىر»، – دەدى. «ولاي بولمايدى، – دەدىم. – مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ويتكەنى، بۇل ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىندى بەلگىلەپ، بەكىتەتىن – مىنا جاڭبىردى جاۋعىزىپ تۇرعان اقساقالدىڭ ءوزى!» كوپ ۇزاماي، ءابىش پەن تولەن دە كەلدى، بايبىشەلەرىمەن بىرگە. تاكسيمەن جەتىپتى، ءارى قولشاتىر ۇستاعان. مەن داستارقانعا وتىرار-وتىرماستا جاڭاعى اڭگىمەنى قاز-قالپىندا قايتالاپ ايتىپ ەدىم. ەكەۋى دە ءماز بولدى. «كەلەسى جولى سول جوعارىدان بەكىتىلگەن زاڭدى ءوزىڭ وزگەرتىپ، ءبىزدى ءتورتىنشى، بەسىنشىگە جىبەرمەسەڭ بولعانى»، – دەگەن ءابىش كۇلىپ.

1972 جىلى، تولەن، ءابىش، مەن ۇشەۋىمىزدىڭ تۇڭعىش بالالارىمىز – ءابىشتىڭ ۇلى اۋلەت، قالعان ەكەۋىمىزدىڭ قىزدارىمىز – قارلىعاش پەن ءۇمىت الماتىداعى N12 – جالعىز قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا باردى. جانە ۇشەۋى دە، ون جىل بويى بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرىسكەن. ارينە، اتا-انالار جينالىسى بار، باسقا دا ءارقيلى شارالار؛ ورتاق مەرەكەلەر دە اتاۋسىز قالمايدى، وزىمىزدەن بۇرىن ايەلدەرىمىز ۇنەمى كەزدەسىپ تۇرسا كەرەك. جالپى، كۇندەلىكتى، ءدۇنياۋي تىرشىلىكتە ازاماتتى جاقىنداتاتىن دا، الىستاتاتىن دا – زايىپتارى عوي. ءبىزدىڭ ايەلدەر سىيلاس، بىلىستەن ۇزاپ كەتە المادى. ءابىشتىڭ كلاراسى مەن ءبىزدىڭ باقىتجامالدى ايتام. ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەن كەزدەرىمىزدە ءاربىر حاتىندا ماعان سالەم ايتىپ تۇراتىن مۋزا-كلارا ءابىشتىڭ بوساعاسىن اتتاپ، الماتىعا كەلگەننەن سوڭ، مەنى بۇرىن تانىماعان، ەندى مۇلدە ەسكەرمەيتىن شىراي كورسەتكەن. ءابىش ەكەۋىمىز الىستاعامىز جوق، ءبىراق ەڭ جاقىن ادامدارعا ءتان، ۇي-ىشىندىك ەتەنە ارالاس تا ورناماعان. ابىشكە اقىرىنا دەيىن ادال، سەنىمدى قوساق بولعان كلارا، بالكىم، ءوز جۇبايىنىڭ قىزمەت جاعدايى ارتىق، جازۋشىلىعى دا وزىق دەپ بىلگەن شىعار. الايدا، دوستىق – تەڭدەس دارەجەمەن ولشەنبەيدى. ءسىرا، باسقالار ىعىپ تۇراتىن، اۋەلدە ارتىقشا قۇرمەتتەپ، كەيىندە تابىنا وتىرىپ سويلەسەتىن ابىشپەن جالپى جۇرتتان بوتەن، ەركىن، كوتەرىڭكى، باز-بازىندا، ءوزىم دە بىلەم، وكتەم سويلەيتىن مىنەزىم ۇناماعان شىعار. قايتكەندە دە كەتكەن زامان، وتكەن ءىس. بالا كەزىمىزدە سونشاما جاقىن بولعان، ەندى ودان ارمەن تۇسىنىسە، تۋىسا تۇسۋگە ءتيىس ابىشپەن ارامىزدا سالقىندىق ەمەس، الىستىق ەمەس، ءبىر قالىپتى بايسال قاتىناس ورناۋىنىڭ ءبىر كىلتيپانى رەتىندە ايتا كەتۋ ورىندى سانادىم.

ءابىشتىڭ جالپىعا ورتاق مەيىربان مىنەزى، جاقىن جۇرتقا جاناشىر پەيىلى كوپكە ءمالىم. ورتالىق كوميتەتتە بىرگە قىزمەتتەپ جۇرگەندە تولەن ايتار ەدى: ءابىش سونشاما كوتەرىمدى، سونشاما كىشىپەيىل، الدىنا كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تىلەگىن ورىنداۋعا تىرىسادى، ال قىزمەتتەس جىگىتتەردىڭ قاي-قايسىنا دا اقىل، كەڭەس قوسىپ، ءتىپتى، تيەسىلى رەسمي جازۋلارىنا دەيىن تۇزەپ، جەتىلدىرىپ بەرۋدەن جالىقپايدى دەپ. مەن يدەولوگيا تارابىندا شەشۋشى قىزمەتتە وتىرعان ءابىشتىڭ الدىنا بارىپ، تەلەفون شالىپ، الدەنەندەي كومەك، قولداۋ سۇراعان ەمەسپىن. ماسەلەن، بوگەلىپ جاتقان كەزەكتى كىتابىمدى باسپا جوسپارىنا ەنگىزۋ تارابىندا. جانە باسقا دا جاعداياتتار بولماي تۇرمايدى. بۇل كەزدە اتا-قازاقتىڭ ەجەلگى اقىندىق مۇراسى جيناقتالعان «الداسپان» انتولوگياسىنىڭ ايگىلى جانجالى ءوتىپ كەتكەن. وزگەسىنىڭ ءبارى ادەپكى تىرشىلىك اياسىندا. جوسپاردان بيىل قالساڭ، مۇلدە ۇستاپ تۇرا المايدى، كەلەسى، الدە ارعى جىلعا ىلىنەسىڭ. ءابىش سىرتىمنان قولداپ جاتقان شىعار، تۇپا-تۋرا سابەتىم تۇسكەن ەمەس. تەك ءبىر رەت قانا تولەنگە سالماق سالعانىم بار. جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ باسپادان كەتكەن كەزىمدە جاڭا ديرەكتور مەنىڭ جوسپاردا تۇرعان كىتابىمدى قاتاردان شەگەرىپ ەدى، ورنىنا كەلتىرىپ بەردى. بۇل كەزدە ءابىش باسقا قىزمەتتە، باياعىشا وتىرسا، ول دا ءداپ سولاي جاسار ەدى. بارلىق ۋاقىتتاعى رياسىز قاتىناسىمىزدىڭ كورسەتكىشى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن.

جەلتوقساننان سوڭ دۇنيە الاي-تۇلەي بولىپ كەتتى. بۇل كەزدە جازۋشىلار ۇيىمىندا ەكىنشى حاتشى بولىپ وتىرعان ءابىش ءارقيلى جيىن، شارالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. سونداي ماجىلىستەردىڭ بىرىندە سويلەگەن، ىزىنشە، ۇلتتار دوستىعىنا ارنالعان جيناقتا باسىلىپ شىققان ءبىر ءسوزى ماعان تۇرپىدەي كورىنگەن ەدى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قازاقتا ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مادەنيەت بولمادى دەگەن. كەزدەسكەندە ايتتىم: «ەگەر ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا، ايگىلى زيراتتار ەمەس، نەشە ءجۇز شاقىرىم يەن شالعاي، قۋ دالادا الدەبىر قيسايعان، جەتىم قۇلپىتاس تۇرسا، سونىڭ بەتىندەگى ورنەك – قازاقتىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق، بىرەگەي مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى»، – دەدىم، ودان ءارى قازبالاعام جوق. جوعارىدا ايتسام كەرەك، جالپى ءبىز ءابىش ەكەۋىمىز بۇرىن دا، كەيىن دە ءبىر بىرىمىزگە اقىل، كەڭەس سالىپ كورگەن ەمەسپىز. ادەپكى تىرشىلىك كەبى تۇگىلى، ادەبيەت توڭىرەگىندە. بۇل جولعىسى – امالسىز سەرپىلگەن ءسوز ەدى.

ايتكەنمەن، بىر-ەكى شەتىن جاعداي. «الاساپىران» «جۇلدىزدا» باسىلىپ جاتىر. «ۇركەر» كىتاپ بولىپ شىعىپتى. ەجەلدەن-اق ءوزارا اۆتوگراف ادەتىمىزگە ەنبەگەن. ساتىپ الدىم. ۇيگە كەلگەن سوڭ، جايلانىپ وقىماق بولىپ، ءبىرىنشى بەتىن اشتىم. ءابىلقايىر حان قۇمالاق سالىپ وتىر. بوگەلمەي، ابىشكە تەلەفون سوقتىم. قۇتتىقتايمىن، قايىرلى بولسىن! سودان سوڭ: «ءاۋ، كەكىلبايەۆ، مىنا قۇمالاعىڭ تەرىس شىعىپتى عوي. قايتكەندە بۇلاي تۇسپەيدى، – دەدىم. ءابىش اڭىراپ قالدى. – بۇرشاق پا، جۇگەرى مە، قىرىق ءبىر تاس الىپ، قايىرا تارتشى، ءوزىڭ دە كورەسىڭ»، – دەدىم. ءابىش كۇمان با، كەيىس پە، قۇمىعا بوگەلىپ ەدى. «ەشتەڭە ەتپەيدى، – دەدىم. – مەنەن باسقا كىم كورىپ، كىم ءبىلىپ جاتىر. جاڭا باسىلىمىندا تۇزەي سالاسىڭ». كەيىندە وڭداعان بولۋعا ءتيىس. كەلەسى جاعداي. ەكىنشى كىتاپ «ەلەڭ-الاڭدى» باسپاكوم ماعان تولەمدى رەسەنزياعا بەردى. اۆتورىن ايتپايمىز، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز دە بۇركەمە بولادى، دەگەن. سونداي ءبىر، قالىپتى ءراسىم بار ەدى. ماعان ءبارىبىر. ءابىش ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ول دا مەنىڭ جازۋىمدى كامىل تانىسا كەرەك. حوش. سونىمەن، وتىز بەس باسپا تاباق قولجازباعا ون بەس بەت رەسەنزيا جازدىم. ءبىرلى-جار ەسكەرتپەم – زيانسىز، ۇساق-تۇيەك، اناۋ-مىناۋ، نەگىزىنەن رومانداعى ۇلتتىق بايلامداردى جابا بۇركەۋ تارابىندا. كۇمانسىز ماقۇل. سونىمەن قاتار، ناقتى ءبىر دايەكتەمە. رومان ەپيگرافىنا «ەككلەزياستان» ايگىلى ءبىر ۇزىك الىنعان ەكەن. پايدالانعان ءتۇپنۇسقا ءماتىن از-مۇز جاڭساق بولعان سياقتى. مەندە «ەككلەزياستىڭ» جەكە قالىبى دا، «بيبليانىڭ» تولىق نۇسقاسى دا بار ەدى، قاجەتتى تۇزەتۋ جاسادىم. كەيىنىرەك، كىتاپ ءالى شىقپاي تۇرعاندا، «ەككلەزياست» قالاي بولدى دەپ سۇراپ ەدىم، كۇلدى، سەنىڭ جازعانىڭدى بىردەن تانىدىم، دەگەن. قايتالاپ ايتايىن، ادەتتە ۇلكەن جازۋشىلار بىر-بىرىنە اقىل، كەڭەس بەرمەيدى، تەك تىلەكتەستىك، ءتۇيىندى باعا عانا ايتىلماق، مەن كەلتىرگەن ەكى رەتتە دە كوركەمدىك اقاۋ ەمەس، اركىمدە ۇشىراسۋى مۇمكىن تەحنيكالىق ەلەۋسىز كىنارات تۋرالى ءسوز بولعان.

ءابىش بايلاۋلى قىزمەتتەردە جۇرگەن زامان، الماتىدا، ءارقيلى جاعداي، ادەتتە، اسا ءجيى بولماسا دا، تولەن ۇشەۋىمىزدىڭ وتباسىلارىمىزدا كەزدەسىپ تۇردىق دەدىم. ارينە، تەك قوناقتا عانا ەمەس. ەستە قالارلىق وسىنداي ءبىر وقيعا، 1990، الدە 91 جىلى ماڭعىستاۋدا، الاشتىڭ ايگىلى اقىنى قاشاعاننىڭ مەرەيلى باسىنا كۇمبەز كوتەرىلۋىنە بايلانىستى بولدى. بۇل كەزدە مەنىڭ ۇلكەن قىزىمدى ۇزاتقان قۇدام بولات قاسىمجانوۆ اقتاۋدا، تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتا ساباق بەرەدى، دوسەنت، الدە دەكان. ەندى بۇرنادا قول جەتپەي جۇرگەن ماڭعىستاۋدى تورت-بەس جىل قاتارىنان، قىسى-جازى، ەركىن ارالادىم، ءۇش ءجۇز الپىس ەكى اۋليەنىڭ بىرەر ءجۇزىن تانىپ، ەڭ ۇلىقتارىنىڭ باسىنا ءتاۋاپ ەتتىم. الەمدىك دارەجەدەگى عاجايىپ ەسكەرتكىشتەر. ءابىشتىڭ تۋعان اۋىلى مەن وقىعان اۋىلىندا بولىپ، ولكەنىڭ وتكەن زامانىنا قاتىستى قانشاما تاريحي اڭگىمەلەر مەن اڭىز، جىرلاردى تىڭدادىم، بايىرعى قازاقتىڭ قادىر-قاسيەتىن تاني تۇسكەندەي بولدىم، سونىمەن قاتار، ءابىشتىڭ دۇنيەگە كەلگەن، وسكەن، ادام رەتىندە قالىپتاسقان ورتاسى تۋرالى دا تولىمدى ماعلۇمات الدىم. ءۇشتاعان اۋىلىندا اسقار دەگەن شەجىرە قارتتان ءابىشتىڭ ادايدان باستالىپ، جانايدان ءوتىپ، كەكىلبايعا تىرەلەتىن جيىرما ەكى اتاسىنىڭ ەسىم-جونىن جازىپ العان ەدىم، الماتىدا قالدى، ورايى كەلسە، كەيىنىرەك وسى جازبالاردىڭ ءبىر جەرىنە تىركەيمىن. بۇگىنگى، وتارلانعان ماڭعىستاۋ مەن وتارشىلدىق كەزەڭى باستالعان ءحىح عاسىر – ەكى ءداۋىردى قاتارلاستىرا سىپاتتايتىن، دوسان باتىردىڭ كوتەرىلىسى، قىرىق ورىستىڭ قىرعىنى، جانە باسقا دا وقيعالاردى قامتيتىن رومان جازباق ەدىم. ءتىپتى، ايداۋداعى تاراس شيەۆچەنكو جانە جانكەشتى قاھارمان بالۋان نياز تۋرالى حيكاياتتار جوسپارلانعان. زامان مەن جاعداي ىرىق بەرمەي، ىسكە اسپاعان كوپ دۇنيەنىڭ قاتارىندا قالدى. ايتا بەرسەك، اڭگىمە كوپ. ابىشكە، ونىڭ تۋعان ولكەسىنە قاتىستى بولعان سوڭ ەسكە الىپ وتىرمىن.

سونىمەن، قاسىما بايبىشەمدى ەرتىپ، قاشاعان اقىننىڭ تويىنا باردىم. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن باسىنا ءتاۋاپ ەتىپ، ىرگەسى كوتەرىلىپ جاتقان كۇمبەز جانە الداعى ۇلكەن توي تۋرالى «جۇلدىزدا» ارنايى ماقالا بەرگىزىپ ەدىم. ەندى ەل ازاماتتارى ارنايى شاقىرتۋ جىبەرگەن. كۇتىپ وتىرعان، الدان شىققان قۇدامىزدىڭ ۇيىنە ەمەس، قارسى العان جىگىتتەر باستاپ اكەلگەن مەيمانحاناعا تۇستىك. ليۋكس نومەر. شۇعىل داستارقان – شۇبات، قازى-قارتا... ەرتەڭىنە مەرەكەلىك سالتانات باستالعان. اۋەلى  ايدىندى مادەنيەت سارايىندا، قازاقستاننىڭ شار تارابىنان، ءتىپتى، ىرگەلەس تۇرىكپەننەن كەلگەن قۇرمەتتى مەيماندار، قالا حالقى باس قوسقان القالى جيىن. كەلەسى كۇنى ۇلان-اسىر تويدىڭ ءوزى. تەڭىز جاعاسىنداعى كورىكتى جاس شاھارمەن ىرگەلەس، كەڭ دالاعا تىگىلگەن، كەمى جەتپىس-سەكسەن اقشاڭقان كيىز ءۇي. ءارقيلى ۇلت ويىندارى، قىرىق شاقىرىمدىق، اينالما، الامان بايگە. مەنى اتاقتى جەلاياق، سسرو چەمپيونى، الەمدىك وليمپيادالاردىڭ قازاقتان شىققان العاشقى كۇمىس مەدالدى جۇلدەگەرى، ءامين تۇياقوۆپەن ءبىر كيىز ۇيگە بولگەن ەكەن. بۇدان بۇرىن جەكەلەي تانىستىعىم جوق ەدى، وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى، سىرباز ازاماتپەن جاقسى جاراسىپ وتىردىق، ايەلدەرىمىز دە بىردەن شۇيىركەلەسىپ كەتكەن. البەتتە، ايرىقشا سىي-سياپاتتى داستارقان، ءان مەن كۇي، ودان دا عاجابى – حالقىمىزدىڭ ەلەۋلى ۇلدارىنا دەگەن استا-توك كوڭىلى، رياسىز سىيلاستىعى. ساۋلەلى، ۇمىتىلماس ساعاتتار. سودان، كەش باتىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءبىز وتىرعان ۇيگە سىرتتان تاعى ەكى جىگىت كەلدى. ءبىز ءامين ەكەۋىمىز مۇندا ەمەس، سولاردىڭ داستارقانىندا بولۋعا ءتيىس ەكەنبىز. مۇنداعىلار ورتا جولدان بۇرىپ اكەتىپتى. جاعالاي سۇراستىرىپ، ىزدەپ تاپقان بەتتەرى. ءۇي يەلەرى كادىمگىدەي داۋلاسىپ جاتىر. الدە تىزىمدە ەكى جەردە جازىلدىق، انىعى، ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ايتۋىنشا، بۇلاردىڭ ەنشىلى مەيماندارى كەلمەي قالعان. اقىرى، ازعانا ءازىل، بازىنادان سوڭ، ءامين ەكەۋىمىز، ەكى بايبىشەمەن بىرگە جاڭا ۇيگە اۋىسقان ەدىك. مۇنداي وزگەشە ورتادا شارشاۋ، تالىعۋ جوق، ءتۇن ورتاسىنان اسقانشا ساۋىق قۇردىق. ءبارىمىز بىردەي قارعا تامىرلى قازاق دەگەنمەن، ءابىشتىڭ اۋىلىنىڭ ەسكىلىككە جاقىن، ناعىز قازاقى مىنەزى مەن دارقان كوڭىلى، مەيمان كۇتۋ عانا ەمەس، الاشتىڭ ازاماتىن سىيلاۋى وزگەشە ەكەن. ەل-جۇرتىنىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان ءابىشتى ايرىقشا قاسيەت تۇتاتىنىن بۇرىن دا ءبىلۋشى ەدىم، وسىمەن نەشىنشى مارتە، ءبىراق جەكەلەي قوناق ەمەس، ۇلان-اسىر توي ۇستىندە كورگەن سوڭ، بۇل قۇرمەتتىڭ سەبەپ، سالدارىن دا كامىل تانىعانداي بولدىم. ءابىشتىڭ وزىق تۋمىسىنا سايكەس، ۇلتتىق تامىردان قول ۇزبەگەن قازاقى تەكتىلىك. ءۇشىنشى كۇنى ۇلى مەرەكە كۇمبەز باسىندا جالعاستى. ماڭعىستاۋداعى اتا-قازاق زيراتتارى – حالقىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرى عانا ەمەس، وزىق ونەرى مەن رۋحاني قاسيەتىنىڭ دە ەڭ ءبىر كورنەكى، ءوز تارابىندا تەڭدەسى جوق كورىنىسى عوي. اقىننىڭ اتىنا لايىق، حالقىنا لايىق ماڭگىلىك ەسكەرتكىش – وسى تويدىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى، ءتۇيىندى قورىتىندىسى بولاتىن. كۇمبەزدى اشۋ سالتاناتىنان سوڭ ىرگەلەس دالاڭعا تىگىلگەن قوناق ۇيلەرگە قاراي بەتتەدىك. ءامين ەكەۋىمىز تاعى دا بىرگەمىز. تيەسىلى كىسىلەرىمىز باستاپ جۇرگەن.

كەشەگى جاپپاي دىردۋ، بايگە مەن مەيمان ءبولىس كەزىندە ءابىشتى كورمەگەن ەدىم. الدەبىر مارتەبەلى قوناقتارمەن بىرگە جۇرسە كەرەك. جاڭا، كۇمبەز باسىندا ۇشىراستىق، امانداستىق، ودان ارتىققا مۇرشا كەلمەگەن. ەندى، وزىمىزگە بولىنگەن ۇيگە قاراي بەتتەگەندە، الدەبىر كىسى كەلدى. ابەكەڭ مەنى ءوزى وتىرعان ۇيگە شاقىرىپتى، بىزبەن بىرگە بولسىن دەپ. ءابىش مەنىمەن الماتىدا دا حابارلاسپاعان. قانشا دەگەنمەن، اۋىل يەسى، بۇل جاقتا دا بىردەن كورىنبەدى. مەن تابيعاتىمدا كىنامشىل، وكپەشىل ادام بولسام كەرەك. ارينە، جاقىن ساناعان كىسىگە. راقمەت، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ەنشىلى ءۇيىمىز بار، دەدىم. شاقىرۋشى كىسىمىز امالسىزدان كەرى قايتتى. كۇمبەزدى زيرات پەن قوناقۇيلەر تىگىلگەن ارالىق – اجەپتاۋىر جەر. سول كەزدە الىپ-ۇشىپ اۋلەت كەلدى. ءابىشتىڭ ۇلكەن ۇلى. شىلدەحاناسىندا بولماساق تا، مەكتەپ، ءبىرىنشى كلاستان جاقسى بىلەتىن اۋلەت. ناقتى ءسوزى ەسىمدە جوق، كوكەسىنىڭ اتىنان شاقىرا كەلگەن. مەن سول بەتىمشە ماناعى ءسوزىمدى ايتىپ ەدىم. اۋلەت اڭىرىپ ۇلگەرمەدى، ءبىزدىڭ ايەل كىرىسكەن: «اۋ كوكەسى، سەنى ءابىش ەمەس، مىنا بالاڭ شاقىرىپ تۇر عوي!..» – دەدى. كەيدە، قوجا-ناسىر اتام ايتپاقشى، ايەلدىڭ دە اقىل تاۋىپ كەتەتىنى بار. ەندى جىعىلماسقا امال جوق. باراجاق ءۇيىمىزدىڭ يەلەرىنەن رۇقسات، كەشىرىم سۇرادىم. كورىپ تۇر، امالسىز يلىككەنىمدى. وكىنىشتە بولسا دا، جاپىرلاسىپ قالدى. مىنا ءاميننىڭ ءبىر ءوزى ون كىسىگە تاتيدى دەپ، ونىمەن دە ريزاشىلىق ايتىستىم. وكىنىشكە قاراي، بۇدان سوڭ، مىنا قاربالاس زاماندا امينمەن قايىرا جالعاسۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى.

ءبىز كەلسەك، مۇنداعىلار جاڭا وتىرىپ جاتىر ەكەن. يمانعالي بار، تاعى ءبىر، مەن ءجون-جوسىعىن بىلمەيتىن مانساپتى كىسىلەر. جاستارى ۇلكەن اقساقال، ءارى قۇرمەتتى مەيمان رەتىندە، ءابىش ەكەۋىمىز قاتارلاسا، ءتوردىڭ توبەسىندە جايعاستىق. ىردۋ-دىردۋ ەمەس، كەمەل داستارقان، كەلەلى كەڭەس. ءان مەن كۇي. بارىمىزگە ورتاق وتكەن توي، اقىن مەرەيى تۋرالى ەركىن سويلەسىپ، جاراسىپ، جاقسى وتىردىق. يمانعالي باۋىرىممەن دە ءداپ وسى جولى جۇزبە-جۇز تانىسىپ، العاش رەت تىلدەسكەن ەدىك. ەرتەڭىنە ساناۋلى كىسى، تىكۇشاقپەن بەكەت-اتانىڭ باسىنا بارىپ ءتۇسىپ، توبىمىزبەن ءتاۋاپ ەتتىك. بۇل دا ءبىر، ادامنىڭ ەسىنەن كەتپەس، اسەرلى، ءارى قىزىق داۋرەن ەكەن.

بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ءابىش مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا قاتتى كوتەرىلدى. تىرشىلىككە پايداسىن بىلمەيمىن، جازۋىنا ولشەۋسىز زيان كەلتىرۋى انىق. ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە وكىمەتتىڭ ءسوزىن سويلەۋ، جوعارىداعى ءبىر كىسىنىڭ رايىن اڭداۋ، وعان جالعاس تاعى الدەنەشە كىسىنىڭ قىبىن تابۋ ءوز الدىنا. سونىمەن قاتار، بارلىق ۋاقىتتا ءابىشتىڭ تاقاۋ توڭىرەگى، جولداس-جورالارىنا جاردەم، كومەگى كوپ بولدى عوي دەپ ويلايمىن. قادارىنشا، ەشكىمنىڭ دە ءوتىنىشىن جەردە قالدىرماسا كەرەك. جاقىنعا جاناشىر كوڭىل، جالپىعا كەڭشىلىك مىنەز ناتيجەسى. بۇل كەزدە ەگەمەن ەلىمىزدە جاپپاي زاڭداستىرىلعان كوررۋپسيا، ارام قالتا ءوز الدىنا، ەشبىر، ءتىپتى، ىلگىشەك-كۇمانسىز، وپ-وڭاي ماسەلەنىڭ ءوزى تىكەلەي پارا، نەمەسە تامىر-تانىس، اعايىندىق جالعاستىق بولماسا، وڭىمەن شەشىلمەيتىن. مەن مەكتەپتى التىن مەدالعا بىتىرگەن، شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزدىك وقىپ جۇرگەن ەكى بالامدى بولاشاق باعدارلاماسىنا وتكىزۋدىڭ ەشقانداي جولىن تاپپادىم. ءتىپتى، قايدا، قالاي قابىلدانىپ جاتقانىنىڭ ءوزى قۇپيا. اقىرى، جوعارعى ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ىزگىلىكتى ءشامشا كوپباي قىزى بەركىمبايەۆانىڭ ىقىلاسىمەن، كەنجە ۇلدى، بۇل كەزدە ۇلكەن ۇل قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن چەحياعا، پراگا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا جەتكىزدىم. ماقتانىپ ايتايىن، كەلەر جىلى، شەت ەلدىك ەكى ءجۇز ەلۋ تالاپكەردىڭ ىشىندە ءۇش بىرلىك، ءبىر ەكىلىك، ياعني ءۇش بەس، ءبىر ءتورت الىپ، جالپى تىزىمدە قاتارىنان ءتورت بەس العان بوسنيالىق سەرب بالاسىنان كەيىن ەكىنشى بولىپ، ەۋروپاداعى ەڭ ەجەلگى كارل ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇستى. ال قىزىما ەشقانداي جول تابىلماعان. اقىرى، ابىلاي حان ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءبىتىردى. مىنە، وسى كەزدە، قازاقستان وقۋ ورىندارىن قىزىل ديپلومعا ءتامامداعان ەلۋ بالا انگلياعا ءبىر جىلدىق وقۋعا جىبەرىلەدى ەكەن دەيتىن حابار ەستىدىم. انىق ءسوز. امال جوق، ابىشكە قولقا سالىپ ەدىم. سول كۇنى، ارادا ەكى ساعات وتپەي، ۇيگە تەلەفون سوعىپتى. ءبىزدىڭ بايبىشەگە. يمانعالي كەتكەن، ەندى جاڭا عانا كەلگەن مينيستر قىرىمبەككە ايتتىم، مۇحاڭ ەرتەڭ حابارلاسىپ، بالانىڭ قاجەتتى قۇجاتتارىن ازىرلەپ بەرسىن، دەگەن. ەرتەڭىنە، ساعات توعىزدان وتە، قابىلداۋ بولمەسىنە تەلەفون شالمايمىن با. مەن پالەنباي دەگەن اعاڭىز بولام، ءمينيستردىڭ ءوزى حابارلاسسىن دەگەن ەكەن، ماڭىزدى شارۋام بار ەدى، دەپ. سەكرەتار قىز – قازاقى، تاربيەلى بالا ەكەن، «جارايدى، اعا، ءقازىر قوسامىن» دەدى. كۇتىپ تۇرمىن، بىرەر مينۋتتان سوڭ قىزىم داعدارعان قالىپتا، كەشىرىڭىز، ءداپ ءقازىر بوساماي جاتىر ەكەن، دەدى. بىرەر ساعاتتان سوڭ حابارلاسىڭىز. مەجەلى ۋاقىتتا تاعى دا جاعدايى جوق، ءبىر جاققا كەتىپ بارادى. تۇستەن كەيىن – جينالىس ۇستىندە. مەن اۋەلگى تەلەفوننان سوڭ-اق كۇمان العام. الايدا، ەرتەڭىنە تاعى دا حابارلاستىم. ارعى كۇنى جانە. ەندى قىزىم شىنىمەن ابدىرادى. ايتار سىلتاۋى دا تاۋسىلعان. ءبىراق مەن توقتاي المادىم. تۋرا ءبىر اپتا بويى، كۇنىنە ءبىر رەت قوڭىراۋ شالىپ تۇردىم. كەيىندە حابارلاسپادى، بىلمەدىم دەگەن ءسوز تۋىنداماس ءۇشىن. ءوزىمنىڭ ءاتى-جونىمدى قايتالاپ، مينيستر بۇگىن دە بوساي الماي جاتقان شىعار، دەيمىن. بيشارا قىز «ءيا، ءيا...» دەپ، مەنەن تەزىرەك قۇتىلۋعا اسىعادى. ەندى، اينىما دوسىنىڭ ارەكەتى تۋرالى ابىشكە قايىرا تىلدەسۋدى نامىس كوردىم. سونىمەن، جارتى جىل ءوتسىن. استانا – اقمولاعا كوشتى. مەن الدەبىر مەرەكەلىك جيىنعا بارعان ەدىم. ءبىزدىڭ شەف – باسپاكوم ءمينيسترى، پاراساتى مەن ساياساتى تەڭدەس التىنبەك سارسەنبايەۆ. جازۋشىلار وداعىنان نەبارى التى ادام: ءبىر ورىس، ءبىر جويىت، ءبىر نەمىس جانە ءۇش تاراپتان ءۇش قازاق تىزىمگە ىلىنگەن ەكەن، سونىڭ بەل ورتاسى بولىپ. ۇلكەن، سالتاناتتى كەش. ۇزىلىستە ءابىشتى كوردىم. شۇرقىراپ امانداستى. بىردەن-اق: «بالا وقىپ ءجۇر عوي، لوندوندا، انادا الدەقالاي ەسكە تۇسكەندە سۇراپ ەدىم، قىرىمبەك ايتتى»، – دەدى. مەن – وتە تاربيەلى، مادەنيەتتى كىسىمىن. ءبىراق ءداپ وسى جەردە ءوزىمدى ۇستاي المادىم. قازاقشا جىبەرىپ السام كەرەك. سودان سوڭ ايتتىم، لوندوندا وقىپ ءجۇر، اعالارى اقشا جيناپ، سونداعى ءبىر تولەمەلى كۋرسقا جىبەرگەن، ال ءمينيسترىڭنىڭ جاعدايى... ماناعى پۇشايمان وقيعانى بايانداپ بەرگەن ەدىم. اقىر سوڭىندا توقتاي الماي، بۇل – الىستاعى مەنى ەلەمەگەنى ەمەس، جاقىنداعى سەنى قورلاعانى، دەپپىن. ءابىش قاپ-قارا بولىپ كەتتى. سول مەزەتتە تاعى بىرەۋلەر كەلىپ امانداسىپ، ءسوزىمىز ءۇزىلىپ قالعان. ونسىز دا ءتامام حيكايات. مەنىڭ ابىشكە كىنام جوق ەدى. ءوتىنىشىمدى بىردەن قابىلدادى، ۋادەگە سەندى، اقىرىندا ءسوزى جەردە قالسا، جاماندىعىنان ەمەس، تاپسىرعان كىسىنىڭ سۋايت، ارامدىعىنان. بۇدان بۇرىنىراق ويلاعام، ءابىشتى اراعا بەكەر سالدىم-اۋ، دەپ. اقىرى سولاي بولدى. مەن بۇل كەزدە «جۇلدىزدا» وتىرعام. جالعىز جانە ورتالىق ادەبي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى. قالامىن سىيلاعان جازۋشى ءۇشىن بۇدان ۇلكەن قىزمەت جوق. ال ەل بيلەۋشىلەردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان العاندا، قۇنىڭ – ەسىكتەگى جالشىدان تومەن. بالكىم، ءابىش وسى جاعىن بارىمىزدەن بۇرىن اڭداپ، باسقا ءبىر تىرشىلىك جولىن قالاۋلى ىقىلاسپەن تاڭداعان شىعار.

بۇل ءابىش قانداي مارتەبەلى قىزمەتتە جۇرسە دە، ەڭ الدىمەن جازۋشى ەدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتشى قاۋىم ورتاسىندا. جالپى جۇرت ۇعىمىندا. ال كەز كەلگەن قالامگەردىڭ وزىندىك باعاسى بار. پەندەلىك پايىم ەڭ مىقتى دەگەندەرىن ءوزارا سالعاستىرىپ جاتادى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعى مەن جاڭا عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبي سىن ءابىش ەكەۋىمىزدى دارالاپ، قاتار اتايتىن. اۋەلى كەكىلبايەۆ، ودان سوڭ ماعاۋين. كەرىسىنشە بولىپ كورگەن ەمەس. سونىڭ وزىندە، اۋەسقوي جۇرت، شالاعاي ادەبيەتشىلەر تارابىنان قايسى ارتىق، قايسى كەم دەگەندەي ءدۇدامال ساۋالدار تۋسا كەرەك. جانە ونەر اتاۋلىمەن جاعالاسا جۇرەتىن وسەك-اياڭ: باقتالاستىق، قىزعانىش، كورە الماۋشىلىق تۋرالى لاقاپ. اتاپ ايتايىن، ءابىش اۋەلدەن كەڭ ەدى، پارىقسىز داراقىلىعى جوق، بالكىم، ىشتەي ءوزىن ەشكىمگە تەڭگەرمەسە دە، كىسىمسىگەن كەكىرت مىنەزدەن اۋلاق. جاس كەزىنەن جۇلدىزى جارىق بولدى. ال مەن قاشاندا وزىمە ايرىقشا سەنىمدىمىن، كىمنەن بولسا دا وقۋىم ارتىق، جازۋىم بيىك دەپ ءبىلدىم. ءتىپتى، جيىرما-جيىرما ءبىر جاستا جازعان العاشقى اڭگىمەلەرىمنەن كەيىن ءوزىمدى قازاق پروزاسىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىقتىم دەپ سانادىم. ارادا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە ايگىلى عابيت مۇسرەپوۆتىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن. كەيىنگى، «تازىنىڭ ولىمىنەن» سوڭعى كەزەڭدى ايتپاي-اق قويايىن. ىلكىدە جازىلعان جانە جارياعا شىققان «قوبىز سارىنىن» ەسەپكە الماعاندا. ءابىش ەكەۋىمىز تەل وستىك. العاشقى، ەلەۋلى شىعارمالارىمىزدى قارايلاس مەزگىلدە جازدىق. راس، ءابىش اقىن رەتىندە اتاققا تەزىنەن جەتتى، سىنشى رەتىندە دە مەنەن بۇرىنىراق تانىلدى. جانە مەن ادەبيەت تاريحىمەن ارحيۆ كەمىرىپ وتىرعان كەزدە پروزا سالاسىندا ءوندىرتىپ جازدى. الايدا، ءاۋ باستان-اق ەكەۋىمىزدىڭ ارا قاتىناسىمىز رياسىز ەدى.  ءسۇيىنىش جانە تىلەكتەستىك. ءوزارا «جارىس»، الدەنەندەي باقاستىق بولعان جوق. اركىم وزىنشە نىق ەكەن. اركىمنىڭ دە دوسى تۋرالى ۇعىمى جوعارى ەكەن. بۇرىن دا ءبىر ايتتىم عوي دەيمىن، ونەر ادامدارىنىڭ قيلى تاعدىرى تۋرالى، 1978 جىلى جازىلىپ، كوپ ۇزاماي باسىلىپ شىققان «كوكبالاق» رومانىندا: «شىن كەمەلگە كۇنشىلدىك جات»، – دەپ جازعان ەكەم، جەتكەن بيىكتەن قاراعان، بۇرنادان قالىپتاسقان ۇعىم. قىزعانىش – وزىنە كۇماندى، باكەنە جازارماندارعا عانا ءتان كىنارات دەپ بىلەم. جانە شالاعاي جۇرتتىڭ سىرتتان تون ءپىشۋىنىڭ كولەڭكەلى كورىنىسى.

وسى رەتتە، 2004، الدە 2005 جىلى اسا قولاپايسىز جاعدايات بولدى. ماڭعىستاۋدا شىعاتىن، ءبىراق بۇتكىل رەسپۋبليكاعا تارايتىن، جاڭىلماسام، «ءۇش قيان» اتالاتىن گازەتتە ۇلكەن ماقالا باسىلىپتى. ءابىش كوتەرە ماداقتالادى. ونىسى ءجون. بۇدان كەيىن مەنى ابىشپەن سالعاستىرا كەلە، مەيلىنشە كەمىتۋگە تىرىسىپتى. جازۋشىلىعى دا، باسقاسى دا شامالى، دەيدى. مەيلى. بۇدان دا سۇمدىعى – ءىشى تار، قىزعانشاق. تاعى سول سياقتى توتەنشە تولعامدار. ەسىمدە قالعانى – ءومىر بويى تىراشتانىپ، ابىشكە جەتە الماي كەلە جاتىر، ءىشى تولىپ، ىزادان جارىلعالى ءجۇر، دەپتى. مەن جونىندە نە ايتىلماعان. ول كەزدە، ودان بۇرىن جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن. ال اناۋ – بۇتكىل رەسپۋبليكا شەگىندە، ورتالىق جانە ايماقتىق بارلىق باسىلىمدار بەتىندە ماعان قارسى قىزىل ناۋقان ءجۇرىپ جاتقان كەز ەدى. ۇيرەنشىكتى جاعداي. الايدا، مىنا لەپەستىڭ ەرەكشەلىگى – ءومىرى ءشاي دەسپەگەن، قاناتتاس شىعىپ، قاتارلاس كەلە جاتقان ءابىش ەكەۋىمىزدى سالعاستىرۋى جانە وسىنشاما بالەكەت ءسوز ايتىلۋى بولاتىن. مەن گازەت ءماتىنى قولعا تۇسكەننەن سوڭ، تاعى بىرەر اپتا ايال قىلدىم. قامقور ىنىلەرى، ءسوز جوق، بۇل ماقالانى ابىشكە جەتكىزدى. ەندەشە، وسى گازەت بەتىندە، نەمەسە ءوز تارابىنان ارنايى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس. بولمادى، كورىنبەدى. وسىدان سوڭ مەن جالالى ماقالانى سول قالپىندا، ءوزىم باسقارىپ وتىرعان «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالادىم. ايتا كەتۋ كەرەك، ماڭعىستاۋلىق ىنىلەردىڭ شامىنا تيگەن جاعدايات – وسىدان ءبىراز بۇرىن ءبىزدىڭ جۋرنال بەتىندە ءابىشتىڭ الدەبىر شىعارماسىنا قاتىستى سىن پىكىر ايتىلعان ەكەن. قازىرگى قازاق پروزاسى تۋرالى ماقالالاردىڭ بىرىندە. ءتىپتى، ەسىمدە جوق؛ البەتتە، جۋرنالعا جىبەرەر الدىندا وقىدىم، اتالمىش ءمىن ورىندى ما، ورىنسىز با، ايتارلىقتاي ءمانى جوق، اسسا ەكى-ۇش سويلەم، بىرەر شۋماق. مەنىڭ ءومىر بويى، ءتىپتى، ءداپ وسى تۇستا كورىپ كەلە جاتقان قۇقايىم بۇدان ون، ءجۇز ەسە: ارىپتەس جازارمان قاۋىم ءاربىر جاڭا شىعارمامدى تۇرپىدەي كورەدى، ارىداعى «كوك مۇنار» رومانى جانە باسقا دا حيكاياتتار تۇرىپتى، بەرىدە، قانشاما اتاققا جەتكەن زاماندا جازىلعان عۇمىرباياندىق «مەن»ء-نىڭ داۋى نەشە جىلعا كەتتى، بۇدان كەيىنگى، شىڭعىس حان تۋراسىنداعى ماقالالار سوڭى بىتىسپەس ويباي-اتتانعا ۇلاستى. پارلامەنت دەپۋتاتتارى، اكادەميكتەر مەن «حالىق قاھارماندارى»، ەڭبەك ارداگەرلەرى ۇستى-ۇستىنە، بەرىسى باسپا ءسوز مينيسترلىگى، ارىسى – رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ءوزىنىڭ اتىنا تالاپ پەن عارىزدى قارداي بوراتىپ جاتىر، قاتارلاس «قازاق ادەبيەتى»، جوعارىداعى «ەگەمەن قازاقستان»، ارالىقتاعى «جاس الاش»، ەڭ اياعى «الماتى اقشامى» مەن وبلىستىق گازەتتەرگە دەيىن جاپىرلاي سوگىپ جاتىر – نە بولدى؟ – تۇك تە بولعان جوق، قىلشىعىمىز قيسايماي، قالامىمىز مۇدىرمەي، شالقىپ، تولقىماساق تا، قالىپتى جاعدايدا كۇن كەشىپ كەلەمىز. ال كلاسسيك جازۋشى عانا ەمەس، مانساپتى قىزمەتتە وتىرعان ءابىشتىڭ اتىنا، ورىندى بولار، ورىنسىز بولار، ءبىر اۋىز تىلەك، سىن ايتۋ – قىلمىسقا پاراپار سۇمدىق ەكەن... سونىمەن، ءوزىمدى بالاعاتتاعان، بەيادەپ قانا ەمەس، تۇيسىكسىز، ساۋاتسىز ماقالانى جۋرنالىما سول قالپىندا باسىپ شىعاردىم. مەن ابىشتەن تاعى دا الدەنەندەي ءسوز كۇتىپ ەدىم. ەگەر ءبىزدىڭ اۋىل دەمەيىن، مەندە اۋىل جوق، اتا-بابا مولاسى مەن كىندىك كەسكەن قونىستىڭ توزعان جۇرتى عانا بار، اۋىلداس ەمەس، تىلەكتەس، انىعى – ىعىمدا سايالاعان جىگىتتەر، مەنىڭ كولەڭكەمدە جۇرگەن الدەكىم ءابىش تۋرالى وسىنداي تالپى ءسوز ايتا قالسا، سول ساتىندە سوگىس جاساپ، قولما-قول ءابىشتىڭ وزىنەن كەشىرىم سۇرار ەدىم. ال ءابىشىم تىرس ەتپەدى. كەيىنىرەك ويلادىم، ءابىشتىڭ مەملەكەتتىك باعدارداعى شارۋاسى كوپ، العاشقى ماقالانى العان جوق، كەيىنگى باسىلىمدى كورگەن جوق. مىنا جاقتا ءوز بەتىمىزبەن تىپىرلاپ جۇرگەن – ءبىز عانا. شىنىندا دا كوپ ۇزاماي، الگى «ءۇش قيان» – ماڭعىستاۋ تارابىنان تيەسىلى جاۋاپ بولدى. ول جاقتاعى، ءاۋىل-ۇيدىڭ تۋىن ۇستاعان تالاپكەرلەر اۋەلدە قاتتى داعدارعان ەكەن. ءوزىن سوككەن ماقالانى قايىرا باساتىنداي، مىنا ءماعاۋيننىڭ ەسى اۋىسىپ كەتكەن بە – دەپ. ينتەرنەتكە شىققان جالعاس ماقالادان وقىدىم. ءداپ سولاي. الجاسىپ، شاتىسقان. ايتپەسە اقىلعا سىيمايتىن ءىس. ارادا ازعانا ۋاقىت وتكەندە، كوپتەپ كومەكتەسىپ، ويلانا-تولعانا كەلە، دانالىق قورىتىندى جاساپتى. ماعاۋين ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىنداپ، بارلىق يانات، بالاعاتتى قابىل الىپ، امالسىزدان جۋرنالىنا باسىپ وتىر! سونىمەن قاتار، زارەسى ۇشا قورقىپ، ابىشتەن كەشىرىم سۇراعانى! جالعىز ءابىش ەمەس، جالپى جۇرت، قازاق قاۋىمىنىڭ الدىندا اقتالماق! مىنە، وسىنداي كەرەمەت. اتاۋلى ماقالا، – گازەتى توزار، جوعالار، ينتەرنەتى وشەر، مۇلدە ۇمىتىلار، كىتاپ بولىپ تۇپتەلەتىن «جۇلدىزدىڭ» بەتىندە ءبىرجولا ساقتالىپ قالماق. وتە دۇرىس جاسادىم دەپ ويلايمىن. بۇل رەتتە دە ءابىشتىڭ جەكە باسىنا وكپە، كىنام جوق. ناقتىسىن بىلمەگەننەن. انىعى – جاڭاعى جالالى ماقالانىڭ ءوز ىشىندە تۇر. كىمنىڭ كىم ەكەنى كەيىنگە ماعلۇم بولماق.

ءابىش اقمولادا، مەن – الماتى، جىل سايىن جازدا، ەكى-ۇش ايعا شەت ەل – الىس پراگاداعى بالاما دەمالىسقا كەتەم. وسى، الماتىدا وتىرعان كەزىمنىڭ وزىندە ءابىشتىڭ جولى تۇسپەدى. ماناعى، استانا اۋىسقان سالتاناتتى كەشتەن سوڭ مۇلدە ۇشىراسپادىق. نەشە جىل بويى. كوڭىل الالىعى ەمەس، جەر شالعايلىعى. بار حابارىمىزدى سىرتتاي ءبىلىسىپ وتىرساق كەرەك. اۋىلداس ىنىلەرى ۇران سالعان قولايسىز جاعدايدان سوڭ دا مەنىڭ كوڭىلىمدە كىرنە جوق ەدى، بالكىم، ءابىش ءبارىن بىلە تۇرا مەنىمەن تىلدەسۋدى ارتىق كورگەن شىعار، رەنىش ايتادى دەپ يمەنۋى دە، ءبىراق مەن قايتكەندە كىنالاماس ەدىم.

بۇل كەزدە جارەۋكە اعايىندارى ءابىش ءۇشىن تىم جويداسىز كورگەن ءبىر اۋىز ەسكەرتپەدەن ءجۇز ەسە سالماقتى، اۋىر ايىپ، جالا مەن پالە رەسپۋبليكاداعى بارلىق باسىلىمدار ارقىلى مەنىڭ باسىما ءۇيىلىپ توگىلىپ جاتتى. ءبىر كۇندە بەس-التى گازەتكە قاتارىنان شىققانى بار. ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت. وماي!.. سول كۇندەردىڭ وزىندە مەنىڭ جازۋىم توقتالعان جوق. جۇيكەنىڭ ايرىقشا مىقتىلىعىنان ەمەس. بەرىك سەنىمنەن. بۇرىنىراق ايتقانىم بار: بىزگە سوقتىققان ادامنىڭ ءوزىنىڭ سورى قاينايدى دەپ، بىزگە كۇيە جاقپاق بولعان كىسىنىڭ ءوزى قارابەت بولادى دەپ. دالمە-دال ەسىمدە جوق، ايتەۋىر جازىلعان، باسىلعان ءسوز. ماعناسى – مەنىڭ تارابىمنان ناقتى قارىمتا شارت ەمەس، ەرتەڭ بولماسا ارعى كۇن، كەلەر زامان ءبارىن ورنىنا قويماق. جانە ءبىر لەپەسىم: «ونەردە، ادەبيەتتە قاشاندا كوپ يت ەمەس، كوك يت جەڭەدى»، – دەگەم. سەنى قالاي كۇستانا قىلسا دا، وتكەندەگى بارىڭا نۇقسان كەلمەيدى. جالعان مەن جالاعا ءمان بەرمەسەڭ، كوڭىلىڭە كىرەۋكە تۇسپەيدى، يگىلىكتى جۇمىسىڭ ودان ارمەن جالعاسا بەرمەك.

ماعان قارسى وكىمەتتىك «ەگەمەن قازاقستاننان» باستاپ، رەسپۋبليكالىق بارلىق رەسمي جانە بەيرەسمي باسپا ءسوز بەتىندە تۋرا بەس جىلعا سوزىلعان اشكەرەلەۋ ناۋقانىنىڭ سىرتقى، ەڭ ءتۇيىندى ناتيجەسى – 2006 جىل، 6 قاراشا كۇنى ءوزىم تۋرا ون سەگىز جىل، ءۇش جارىم اي باسقارعان «جۇلدىز» جۋرنالىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم. كەتكەم جوق، تىم قۇرسا سىرتتاي سىپايىلىق ساقتاماي، دورەكى قالىپتا كەتىردى. ءبىر اپتا بۇرىن باسپا ءسوز مينيسترلىگىنەن كەلگەن وكىل «ۇزاق وتىرىپ قويىپسىز» دەگەن جالعىز-اق سىلتاۋ ايتىپ ەدى. ياعني، ءوزىم تىلەنىپ، ارىز جازۋىم كەرەك. جوعارىدا مەنەن الدەقايدا ۇزاق وتىرعان كىسى بار دەدىم، ەشبىر يلىكپەي. ەندى قاتقىل جارلىق بەرىلگەن. وكىمەتىم مەن پارتيام، ولاردىڭ ايتاعىنداعى جاندايشاپتار تۇيسىكسىز، بەرەكەسىز، جاپپاي ناۋقان جاساپ، مۇنشاما جانىقپاسا دا بولاتىن ەدى. ادەبي جۋرنال – كەدەن باسقارماسى ەمەس، سالىق جيناۋ ورتالىعى ەمەس، ءبىراق ەشقانداي پايدا تۇسىرمەسە دە، كەۋدەسى بيىك كىسى وتىرعان سوڭ، سەنىمسىز، بالكىم، ايرىقشا زياندى كورىنسە كەرەك. حوش. الدىن-الا قاۋىپتەنسە دە، ءداپ وسى ساتتە داعدارىپ قالعان رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنە ريزا-حوش ايتىسىپ، قولىمدا جۇقا پورتفەلىم عانا بار، شىعىپ جۇرە بەردىم.

كەيىندە ءبىر ايتقانىمداي، ەگەمەن وكىمەتىم مەن تۋىسقان پارتياما ەشقانداي وكپەم جوق ەدى. حالقىڭا جات پەيىل، سەن ءۇشىن جاۋ دەمەيىن، كولدەنەڭ، بەيساۋات قۇرىلىمعا قانداي ءۋاج، كىنا بولۋعا مۇمكىن. مەنى تۋرا بەس جىل بويى، ونىڭ ىشىندە سوڭعى ون ەكى اي تىنىمسىز قارالاپ، جەر دۇنيەدە جوق پالە-جالانى ۇيىپ-توگىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ تىم قۇرسا ءبىر ازاماتىنىڭ، ارا تۇسپەسىن، بۇل قالاي دەپ ايتپاعانىنان ءتۇڭىلدىم. ەگەر ءبىزدىڭ ورتامىزداعى قانداي دا تۇلعاعا قارسى مەنىڭ باسىمنان وتكەننىڭ وننان بىرىندەي قىساس جاسالىپ جاتسا، مەن ۇندەمەي قالۋدى ءوز بويىما ار كورەر ەدىم. الدەكىمدى اياعاننان ەمەس، ادىلەت ءۇشىن دە ەمەس، ءوزىمنىڭ اتاققا شىققان الاش ازاماتى دەگەن اتاۋسىز مارتەبەمە كولەڭكە تۇسىرمەس ءۇشىن. البەتتە، مەنى جاقتىرمادى دەپ تە ەشكىمگە كىنا تاقپايمىن. الايدا، بۇدان بۇرىن دا ايتسام كەرەك، مەن مۇنداي ورتادا ءومىر سۇرە المايتىن ەدىم. ەلدەن ءبىرجولا كەتۋگە بەل بايلادىم.

«ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس»، – دەگەن. ارادا ءۇش-تورت كۇن وتكەندە اتاۋلى جيىنعا باردىم. مەملەكەتتىك سىيلىقتار كوميسسياسىنىڭ العاشقى ءماجىلىسى. بۇرناعى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ عيماراتى. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە، ءماجىلىس زالىنىڭ ەسىك الدىندا جاقسى كورەتىن ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى باققوجا مۇقاي مەن سەرىك نەگىموۆ دەيتىن ادەبيەتشى تۇر ەكەن. الدەكىمدەرگە جاققان، ەندى دارەجەسى كەم بولسا دا، مارتەبەلى كوميسسيا مۇشەسى ءتارىزدى. باققوجامەن ادەپكىدەي جىلى امانداستىق. سودان سوڭ نەگىموۆكە قاراپ تۇرىپ ايتتىم: «قازاق ادەبيەتىنىڭ» وتكەن سانىندا مەنىڭ عۇمىرباياندىق ديلوگيامدى جامانداپسىڭ. مەن عانا ەمەس، «جۇلدىزدا» باسىلعان قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ، بەكەجان تىلەگەنوۆتىڭ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ دا ەستەلىك كىتاپتارىن تەرىستەيسىڭ. تانىمىڭ، كوزقاراسىڭ سولاي ەكەن دەيىك. الايدا، قازاققا مەمۋار جانرىنىڭ كەرەگى جوق، زياندى دەگەن نە ءسوز؟ وسىنداي تۇسىنىكپەن قالايشا ادەبيەتشى بولىپ ءجۇرسىڭ؟» – دەدىم. «يت – اشۋىن تىرنادان» ەمەس، بىلعانىش ناۋقاننىڭ سوڭعى ءبىر كورىنىسىنە بەرىلگەن باعا. سودان باققوجا ەكەۋىمىز ىشكە كىردىك. الدىمىزدان ءحانبيبى شىعىپ ەدى. ەسەنعارايەۆا. جاقسى اقىن، سونىمەن قاتار، حالقى ءۇشىن پايدالى قىزمەت جاساپ جۇرگەن مادەنيەت قايراتكەرى. مەمسىيلىققا ۇسىنىلعان تىزىمدە بارىن بىلەم. جونىمەن، سىپايى امانداسىپ، اتاۋلى كىتابىن جازىپ بەردى. ءداپ وسى ءسات قانا ەمەس، ۇلكەنگە ءىلتيپات ءۇشىن ۇسىنىلعان كىتاپقا قانداي اۆتوگراف جازىلۋى مۇمكىن؟ كوتەرمە ءسوز، ارتىق-كەمدى قۇرمەتكە تولى لەپەس. ءحانبيبى قارىنداسىم قىسقا قايىرىپتى: «اعا، التىن باسىڭىز امان بولسىن!» – دەيدى. بار پەيىلى، تىلەگى مەن قۇرمەتى وسى ءبىر اۋىز سوزگە سىيعان. جانە مەنىڭ كوڭىل اۋانىممەن سايكەس كەلەدى. ومىرىمدە اعا-باۋىر، ءىنى-قارىنداس تارابىنان ەستىگەن ەڭ عاجايىپ لەپەس دەر ەدىم. وكىنىشكە قاراي، ءحانبيبى تولىق داۋىسقا جەتپەي، ىرىكتەۋدەن وتە الماي قالدى. ءبىراق بۇدان اقىندىعىنا كولەڭكە تۇسپەسە كەرەك.

تاعى ەكى اپتا وزعاندا، مەملەكەتتىك سىيلىقتار كوميسسياسىنىڭ قورىتىندى ءماجىلىسى شاقىرىلعان ەدى. كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، قاتارلاس جىگىتتەردىڭ بىرىمەن تۇرعام. كەنەت ارعى تاراپتان ءابىش كورىندى. مەنى بىردەن اڭداماي، ارالىق جىگىتپەن امانداستى. سودان سوڭ عانا كورگەن. مەن قول بەرىپ ەدىم، ارسالاڭداپ قۇشاعىنا الدى. ماعان سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان. ءبارى جاقسى، دەدىم. وسى كەزدە سەرىك اعا قيرابايەۆ كەلىپ ەدى. اماندىقتان سوڭ: «مۇحا، بۇل قالاي بولدى؟» – دەدى كەيىستى جۇزبەن. «ەميگراسياعا كەتەم!» – دەدىم. ءابىش اڭتارىلىپ قالىپ ەدى. كەلەر مەزەتتە ءبارىمىزدى  ءماجىلىس زالىنا شاقىرعان. ءابىش ارامىزدا بولمادى، ءتارىزى، باسقا ءبىر شارۋالارمەن جۇرسە كەرەك. ءابىش ەكەۋىمىزدىڭ ەڭ سوڭعى كورىسۋىمىز ەكەن. ارادا اي وتپەي، 2006، 28 دەكابر كۇنى مەن بايبىشەممەن بىرگە ورتالىق ەۋروپا – پراگا قالاسىنا كەلىپ ءتۇستىم. ەلدەن ءبىرجولا كەتكەن ەميگراسيانىڭ باسى. سەگىز جارىم جىلدان سوڭ امەريكاعا ءوتىپپىن. بار ساپاردىڭ سوڭى بولماق.

***

2015، 11 جەلتوقسان. ءابىش ءفاني دۇنيەدەن كوشتى. بىرگە باستاعان، قاتارلاس جاساعان قايران ءابىش. بار ىسىنە ءتاڭىرى تارازى. عازاپتى جەر بەتىندە جەتپىس التى جىل جانە بەس كۇن عۇمىر كەشىپ، باقيعا كەتتى. قانشاما جىل بويى العان بارلىق اتاق-دارەجەسى، ماراپات پەن ماداق، جۇلدىزدى سولكەبايلار تۇگەلدەي جوققا اينالعان. ارتىندا كۇندەلىكتى، ۇزدىكسىز، تىنىمسىز، بەيمازا قىزمەت استىندا ءجۇرىپ، قالت ەتكەن شەكتەۋلى ۋاقىت، ۇيقىسىز ءتۇن، ارالىق دەمالىس كۇندەرى، جارىم اي، ءۇش-تورت اپتالىق تىنىم كەزدەرىندە، بايلاۋ مەن قۇرساۋدان بوساعان دارقان كوڭىلمەن، باياندى اق قاعاز بەتىندە تىزبەلەگەن شىعارمالارى عانا قالدى. ادەپكى ومىردە – ۇل مەن قىز، نەمەرەلەر. جانە، ۇلكەن ەسەپتە – قارا ورمان حالقى. پەندەسىنىڭ دە، تۇلعاسىنىڭ دا ناقتى، تۇپكىلىكتى باعاسى – كەلەشەك ۇلەسىندە.

30.Vءىى – 20.Vءىىى.2016،