Elimizde aýtızm dıagnozy qoıylǵan balalardyń sany kúnnen-kúnge artyp keledi. Bul – jaı ǵana statısıka emes, árqaısysynyń artynda kún saıyn ómirmen kúresip júrgen myńdaǵan otbasy, ananyń janaıqaıy, balanyń únsiz álemi bar degen sóz. Osyndaı jaǵdaıda bar aýyrtpalyq, eń aldymen, balanyń ata-anasynyń ıyǵyna túsetini anyq. Baladaǵy aýytqýshylyqty birinshi bolyp baıqaıtyn da – anasy men ákesi. Erekshe bala tárbıeleý – kúndelikti kútimnen bólek, úzdiksiz ońaltý, mamandarmen jumys isteý, áleýmettik kedergilermen kúresý, materıaldyq shyǵynǵa tótep berý degen sóz. Qazaqstanda aýtızmge shaldyqqan balalarǵa arnalǵan ońaltý ortalyqtary joq emes, bar. Alaıda olardyń sany óte az. Elimiz boıynsha mundaı ortalyqtar negizinen iri oblys ortalyqtarynda ǵana ornalasqan. Al aýyl men aýdan balalary úshin mundaı qoljetimdi kómek armanǵa aınalǵan. Defektolog, logoped, psıholog mamandaryn aýyldan tabý – múmkin emes dúnıe. Memleket tarapynan qoldaý kórsetiletin, tegin qyzmet usynatyn ortalyqtar da bar. Biraq mundaı ortalyqtarǵa túsý úshin tek aılap emes, jyldap kezek kútýge týra keledi. Sebebi ortalyqtarda bir mezgilde shekteýli ǵana bala qabyldanady.
Aýtızmge shaldyqqan balalar kómekke zárý, ata-analar – sharasyz kúıde
Ýaqytty joǵaltpaý úshin, ata-analar amalsyzdan logoped, defektolog, psıhologtyń kómegine júginýge, jekemenshik aqyly toptarǵa barýǵa májbúr. Al bul qyzmetterdiń baǵasy ár otbasynyń qaltasy kótere bermeıtindeı. Ortasha eseppen alǵanda, aýtızmge shaldyqqan balaǵa aı saıyn 350–500 myń teńge aralyǵynda qarajat ketedi. Bul – baseın, qosymsha terapıa jáne jol shyǵyndaryn eseptemegendegi soma. Osyndaı qıyndyqtardyń saldarynan kóptegen ata-ana balasyn ne memlekettik, ne jekemenshik ortalyqtarǵa apara almaı, sharasyz kúı keship otyr. Aýtızmge shaldyqqan balanyń anasy Nazıgúl bizben bolǵan áńgimede óz muńyn bólisti:
«Balamnyń aýtızmge shaldyqqanyn kesh baıqadyq. Qazir ol bes jasta. Úsh jasqa deıin sóılemedi. «Ákesiniń de, apasynyń da tili kesh shyqqan», «qazir barlyq bala kesh sóıleıdi» dep, basynda qatty mán bermedik. Biraq mundaı jaǵdaıda ýaqyt joǵaltpaı, erterek mamanǵa qaratý qajet ekenin endi túsinip otyrmyz. Qazir balam “Asyl Mıras” ortalyǵyna baryp júr. Munda barlyq jaǵdaı jasalǵan, bilikti mamandar jumys isteıdi. Balam úsh aı osy jerde baqylaýda boldy. Biraz nárse úırendi. Endi ony 2-shi kýrsqa jazdyrǵymyz kelgen edi – biraq 1 jyl kezek kútýimiz kerek eken. Sebebi osynda kelgisi keletin bala sany kún sanap artyp jatyr. Árıne, ortalyq keńeıip, kóbirek balany qabyldasa, jaqsy bolar edi. Qazir ózim de jekemenshik ortalyqqa aparýǵa májbúrmin. Defektolog, psıholog, emdik dene shynyqtyrý – barlyǵyna aıyna 350 myń teńge ketedi. Bul – baseındi eseptemegendegi soma. Januıamyzda tek kúıeýim jumys isteıdi. Balamnyń damyǵanyn qalaımyn, biraq bári qarjyǵa kelip tireledi. Úıde mindetti túrde balamen jeke jumys isteımiz. Mamandardyń bergen tapsyrmalaryn oryndaýǵa tyrysamyz», – deıdi Nazıgúl.
Óskemen qalasynda Bolat Ótemuratovtyń «Asyl Mıras» qaıyrymdylyq qory 9 jyl buryn aýtızm spektrindegi aýytqýy bar balalarǵa arnalǵan ortalyq ashty. Bul ortalyq – ata-analar úshin úmit sáýlesine aınalǵan biregeı mekeme. Munda jyl saıyn 200-den astam bala 5,5 aılyq ońaltý kýrsynan óte alady. Alaıda bul múmkindik barshaǵa jetpeı otyr. Balasyn emdetýge kelgen júzdegen ata-ana jyldap kezek kútýge májbúr. Olardyń úmiti keıde kúdikke, tipti úmitsizdikke aınalýda. Ortalyqta birinshi kýrstan ótken soń, balany ekinshi kýrspen jalǵastyrý úshin 1-2 jyl kezek kútý kerek. Osy ýaqyt ishinde balanyń jaǵdaıy nasharlap, buryn meńgergen daǵdylaryn joǵaltyp alady. Óıtkeni aýtızmge shaldyqqan bala mamanmen kúndelikti jumys istemese, alǵa ilgerilemeıdi. Kerisinshe, keıin sheginedi. Kóp ata-ana amalsyz jekemenshik ortalyqtarǵa júginedi. Biraq ol jerde ár qadam aqshaǵa tireledi. Qarapaıym halyq úshin bul – úlken soqqy. Balasynyń bolashaǵy úshin keıbiri nesıe alady, bireýi múlde dármensiz kúıde. Osyndaı qıyndyqty bastan keship júrgen ana – Elena Cherenkovanyń janaıqaıy júrekti shymyrlatady:
«Bul ortalyq bizge óte qatty unaıdy. Biraq oryn az, kezek kóp. Aýtızmge shaldyqqan balalardyń sany kún sanap artyp kele jatqandyqtan, alǵashqy kýrsqa jazylý úshin birneshe aı boıy kútýge týra keledi. Al alǵashqy kýrstan ótken soń, balany ekinshi kezeńge qaıtadan qabyldatý úshin 1-2 jyl kezekte turý qajet bolady. Osy ýaqyt ishinde ata-analar tyǵyryqqa tirelip, balasyn qaıda apararyn bilmeı qınalady. Árıne, amalsyzdan jekemenshik ortalyqtardyń kómegine júginýge týra keledi. Erekshe balalarmen kúndelikti júıeli túrde mamandar jumys isteýi kerek. Alaıda jekemenshik bolǵandyqtan, ár barǵan saıyn aqy tóleýge mindettisiń. Baǵalar da arzan emes. Bul – kez kelgen otbasynyń qarjylyq múmkindigine saı kele bermeıdi. Eń ókinishtisi – bala arnaıy ortalyqqa 2-3 aı baryp, biraz jetistikke jetkenimen, keıin mamannyń kómeginsiz uzaq ýaqyt qalsa, úırengen daǵdylaryn umytyp qalýy ábden múmkin. Sondyqtan mundaı dıagnoz qoıylǵan balalarmen úzilissiz, júıeli túrde jumys isteý qajet. Keıde mamandardyń kásibı deńgeıi de kóńil kónshitpeıdi. Biz sıaqty ata-analardyń álsiz tusyn paıdalanyp, tek paıda tabýdy oılaıtyndar da kezdesip jatyr. Sol sebepti, ata-analar maman tańdaǵanda onyń tájirıbesine, qoldanatyn ádistemesine jáne kásibı biliktiligine erekshe mán berýi tıis dep oılaımyn. Memleket osyndaı balalardy umytpaýy kerek. Olar – bizdiń bolashaǵymyz, — deıdi ol kóz jasyn áreń tyıyp».
Májbúrli kósh: Aýyldan qalaǵa erekshe balanyń bolashaǵy úshin
Aýtızm – qazirgi tańda jıi qoıylatyn dıagnozdardyń biri. Alaıda bul dıagnozdy tek dáriger emes, tutas qoǵam qabyldap, erekshe balaǵa qajetti jaǵdaı jasaýǵa atsalysýy tıis. Ókinishke qaraı, elimizde bul baǵyttaǵy júıe tolyq qalyptaspaǵan. Ásirese aýyldyq jerlerde jaǵdaı tym múshkil. Shyǵys Qazaqstan oblysy, Kúrshim aýdanynan kelgen Mádınanyń ómiri osynyń aıǵaǵy. Búginde Óskemende turatyn Madına Áljaparova — erekshe balanyń anasy. Birneshe jyl buryn ulyna aýtızm dıagnozy qoıylǵan sátte, otbasy aýylda ómir súrip jatqan edi. Alaıda aýyldyq jerde aýtıst balamen jumys isteı alatyn arnaıy mamandar – defektolog, logoped, psıholog múlde bolmaǵan. Amalsyzdan otbasylyq keńes ótkizip, óz úıin, turmysyn tastap, qalaǵa kóshý týraly sheshim qabyldaýǵa májbúr bolǵan.
«Aýylda júrgende balamdy qalaǵa alyp kelip, mamandarǵa qaratýǵa tyrystyq. Biraq ár sapar – úlken shyǵyn. Jol, páter, tamaq – barlyǵy aqsha. Al aýtızmmen kúres úzdiksiz jumys pen turaqty qoldaýdy qajet etedi. Qalaǵa óz erkimizben emes, májbúrlikten kóshtik. Balanyń bolashaǵy úshin basqa amal bolmady, — deıdi Mádına.
Qalada da jaǵdaı máz emes. Memlekettik ortalyqtarda uzyn-sonar kezek. Al jekemenshik ortalyqtarda aıyna 350-400 myń teńge kóleminde aqy tóleýge týra keledi. Bul – kez kelgen otbasynyń qaltasy kótere bermeıtin soma. Degenmen, balasynyń bolashaǵy úshin aıanbaı kúresip júrgen analar baryn salýda. Mádınanyń aıtýynsha, qoǵamda erekshe balalarǵa túsinistik tanytatyndar az.
«Keıde avtobýsta otyrǵan kezde balamnyń áreketine jurt shoshyna qarap, eskertý aıtyp jatady. Sondaı sátterde: “Keshirińizder, balam aýtızmmen aýyrady”, — dep túsindirýge májbúr bolamyn. Kópshilik bárin birdeı túsine bermeıdi. Bul da biz úshin aýyr jaıt, — deıdi kózine jas alǵan ana.
Erekshe bala – erekshe qoldaýdy qajet etedi
Mádınanyń oqıǵasy – elimizdegi myńdaǵan otbasynyń ortaq máselesi. Aýtızmge shaldyqqan ulyn jetildirý úshin ol turmysyn, úıin, týǵan aýylyn tastap, qalaǵa kóshýge májbúr boldy. Sebebi aýylda erekshe balalarǵa arnalǵan qyzmet atymen joq. Mamandar tapshylyǵy, ınfraqurylymnyń joqtyǵy, júıeli qoldaýdyń álsizdigi – aýyldaǵy ata-analardy tyǵyryqqa tirep otyr. Memleket aýyldyq aımaqtardaǵy erekshe balalarǵa arnalǵan qoldaýdy júıeleýdi, arnaıy mamandar daıarlaýdy, qajetti kabınetter men ońaltý ortalyqtaryn ashýdy jedel qolǵa almasa, bul másele jyl saıyn ýshyǵa bermek. Sebebi erekshe bala – erekshe kózqarasty, erekshe jaǵdaıdy talap etedi. Al ata-analardyń mundaı múmkindikti tek qalada ǵana izdeýden basqa amaly joq.
Al, Óskemen qalasyndaǵy Bolat Ótemuratovtyń «Asyl Mıras» qaıyrymdylyq qory ashqan aýtızmge shaldyqqan balalarǵa arnalǵan ortalyq – erekshe balǵyndardyń ómir sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan sırek mekemelerdiń biri. Munda sábıler qarapaıym balalarǵa ońaı bolyp kórinetin daǵdylardy meńgerýge tyrysady. Ortalyqtyń eń basty ereksheligi – ár balamen jeke jumys júrgizilýi. Zamanaýı ádister – ABA terapıasy, sensorlyq ıntegrasıa, logopedıalyq jattyǵýlar, áleýmettik beıimdeý – júıeli túrde qoldanylady. Mundaǵy mamandar ár balanyń ishki álemine úńilip, meıirim men tózimdilikpen jumys isteıdi. Árbir áreket, árbir sóz – balanyń damý jolynda mańyzdy ról atqarady. Sonymen qatar ortalyqta ata-analarmen turaqty baılanys ornatylyp, balanyń damý jospary birlese jasalady. «Asyl Mıras» ortalyǵynyń muǵalim-defektology Gaýhar Amantaeva erekshe balalarmen qalaı jumys isteıtinin aıtyp berdi:
«Eń aldymen, balamen senimdi baılanys ornatý óte mańyzdy. Sebebi aýtızmge shaldyqqan balalar óz ishki áleminde ómir súredi. Ár bala – bir álem. Olar úshin syrtqy orta qaýip tóndiretin orta bolyp kórinýi múmkin. Sondyqtan biz sabyrmen, meıirimmen olardyń senimine kirýge tyrysamyz. Senim ornamaıynsha, eshbir ádisteme nátıje bermeıdi. Bizde ABA (Applied Behavior Analysis) terapıasy keńinen qoldanylady. Bul — bala minez-qulqyn taldaý jáne oń minez qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan tıimdi ádis. Sonymen qatar sensorlyq ıntegrasıa, logopedıalyq jattyǵýlar, usaq motorıkamen jumys, áleýmettik beıimdeý syndy baǵyttar bar. Sabaqtar jeke túrde ótedi, ár balanyń damý ereksheligine qaraı jeke jospar qurylady. Sonymen qatar ata-analardy balanyń damýyna belsendi aralasýǵa shaqyramyz. Sabaqtardan keıin keri baılanys beremiz, úıde ne isteý kerek ekenin túsindiremiz. Óıtkeni balanyń damýy tek ortalyqtaǵy 1-2 saǵatpen shektelmeıdi. Ata-ananyń qoldaýy – basty kúsh. Bizdiń maqsat – olardyń ómirge beıimdelýine, ózdiginen áreket etýine jol ashý», — deıdi maman.
Aýtızm – erte anyqtalsa, erte kómek kórsetilýi tıis dert
Qalaı desek te, kez kelgen derttiń erte bastan anyqtalýy – onyń daýasyn der kezinde tabýǵa aparatyny sózsiz. Aýtızm – sońǵy jyldary jıi estiletin dıagnoz. Mamandardyń aıtýynsha, bul dert kóbine bir jastan asqannan keıin ǵana belgili bola bastaıdy. Biraq alǵashqy belgilerge der kezinde nazar aýdarý arqyly balanyń bolashaǵyna áser etýge bolady. Aýtızmniń alǵashqy belgileri qandaı? Kóp ata-ana alǵashqy belgilerdi baıqasa da, mán bermeı, ýaqyt ótkizip alady. Bul keshigýdiń zardaby balanyń damýyna keri áser etip jatady. Mamandardyń aıtýynsha, eger bala aıaǵynyń ushymen júrse, qasyq ustap tamaq ishýge talpynbasa, «ıııı» degen bir ǵana dybysty qaıtalap, qolyn silkip, úı ishinde júgire berse, kózge tike qaramasa, atyna jaýap bermese, «mama», «papa», «ata», «áje» syndy sózderdi aıtpasa, telefon men teledıdarǵa táýeldi bolyp, tek belgili bir tamaqty ǵana jep, qarapaıym «ber», «tur», «júr» degen sózderdi túsinbese – bul aýtızm belgileri bolýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda dereý mamandardyń kómegine júginý qajet.
Psıhologtar men defektologtar aýtızmge shaldyqqan balalardyń kóbeıýine birneshe faktor sebep bolýy múmkin deıdi. Olar – tehnıkanyń damýy, gadjetterge táýeldilik, otbasyndaǵy qarym-qatynastyń buzylýy, ananyń psıhologıalyq kúıi, bosaný kezinde júıke júıesine zaqym kelýi sıaqty sebepterdi aıtýda.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq quryltaıda sóılegen sózinde aýtızmge shaldyqqan balalardyń máselesine erekshe toqtalyp ótken edi. Ol árbir oblys ortalyǵynda erekshe qajettiligi bar balalarǵa arnalǵan ońaltý jáne damytý ortalyqtaryn ashý kerektigin aıtty. «Ata-analar Astanaǵa baryp, em izdeýge májbúr. Bul durys emes. Úkimet pen ákimder osy máseleni dereý sheshýi tıis», – dedi Memleket basshysy. Sondaı-aq Prezıdent: «Qazaqstanda erekshe qajettiligi bar árbir balanyń tolyqqandy bilim alýǵa múmkindigi bolýy kerek. Bul – óte mańyzdy másele», – dep atap ótti. Endi bul tapsyrmany oryndaý – jergilikti atqaminerlerdiń qolynda. Eger olar Prezıdenttiń tapsyrmasyn naqty ispen júzege asyryp, óńirlerde sapaly ortalyqtar ashyp, bilikti mamandarmen qamtamasyz etse, bul – myńdaǵan ata-ananyń úmitin aqtaıtyn ıgi qadam bolar edi.
P/S: Aýtızm – der kezinde anyqtalyp, úzdiksiz nazar men qamqorlyqty qajet etetin erekshe dıagnoz. Memleket bul máseleni kún tártibinen túsirmeı, aýyl men qaladaǵy múmkindikti teńestirýi tıis. Óıtkeni ár bala – el bolashaǵy.
Qýanysh Rahmetollauly
