Aqparat tasqynynyń qarqyny kún sanap ósip keledi. Byltyrǵy mereke bıyl qasiretterdi eske túsiretin áldebir data ıakı eleýsiz kúnniń biri bolyp shyǵa kelýi bek múmkin. Burnaǵy jylǵy oqıǵalar tizbegi qazir alys bir ǵasyrlardaǵy ertegi men ańyz aralas áńgime sekildi. Al keıde alys ǵasyrlar tuńǵıyǵynan jetken aqpar kúni keshe bolǵandaı kórinetini qyzyq...
Ǵalamtor... Eski men jańanyń, ótken men bolashaqtyń, qatygezdik pen meıirimniń, bar men joqtyń mıdaı aralasqan ortasy. Óz qasyńdaǵy oqıǵaǵa, iske, túrli taǵdyrǵa nazar salmaýyńyz múmkin, biraq ózge qıyrdaǵy qıly taǵdyrǵa kóz monshaǵyńyzdy úzesiz. Eń bastysy qandaı aqparat oqysańyz da, soǵan saı jaýap qaldyrýyńyzǵa, pikir bildirýge quqyńyz bar. Siz saıasattanýshy, mádenıettanýshy, bolmasa fılosof ıakı áldebir salanyń ǵalymy bolýyńyz shart emes, kózqarasyńyz ózińizge, jazyńyz, qaldyryńyz, shamyna tıińiz, synańyz, mineńiz, alǵys aıtyńyz – erik aldyńyzdaǵy kompúterdiń perne taqtasyna basylǵan saýsaqtaryńyzda. Tintýirińizben tintýirlep júrip, el kórmegendi, el oqymaǵandy, el estimegendi tabyńyz da, dostaryńyzǵa, ózińiz kórmegen tanystaryńyzǵa, áleýmettik jelidegi maıdandastaryńyzǵa, ooo, ol túgili kórmesten, tanymastan sizge keri oponent, qarsylas bolyp úlgergen, birińizdi-birińiz unatpaıtyn áldebir básekelesterińizge laqtyra salyńyz. Unatýy da, unatpaýy da múmkin. Pikirtalas. Pikirdiń san alýandyǵy – demokratıanyń ólshemi. Solaı ma eken?! Ony kim aıtty eken, kim shyǵardy eken? Bilmeımin... Endi siz quqylysyz, esh qymsynbastan, munym qalaı bolar eken dep oılanbastan, aǵaıynnyń, meıli ol kim bolsa, ol bolsyn, jaǵasynan alasyz, tyǵylyp otyryp komment jazasyz, tasada turyp tas laqtyrasyz. Qoı deıtin eshkim joq. Mine, erkindik! Alpystaǵy aǵanyń jazbasyna besikten beli shyqpastan Internet álemin kezgen áldebir boqmuryn sińbire salady. Onyń jaqtastary kóp-aq, birdeńe dep qarsy shyǵar bolsańyz, bitti, bir top shýyldaq qaqyryp-túkirip, aq ıti men kók ıtin kezek jumsaýy múmkin. Saq bolyńyz!
Internetshil bala demekshi, onyń nemen aınalysyp, neni oqyp, neni kórip otyrǵanyn qadaǵalaıtyn ata-ana kerek. Alaıda ǵalamtor túgili, kompúterdiń tintýirin ustap kórmegen keıbir otaǵasy men otanasy ony qalaı qadaǵalamaq?
Árıne, erkin pikir bildirip úırengen jón. Alaıda ádepten ozbaýdy umyta beretinimiz de jasyryn emes.
Internetshil bala demekshi, onyń nemen aınalysyp, neni oqyp, neni kórip otyrǵanyn qadaǵalaıtyn ata-ana kerek. Alaıda ǵalamtor túgili, kompúterdiń tintýirin ustap kórmegen keıbir otaǵasy men otanasy ony qalaı qadaǵalamaq?
Ǵalamtor... yshqynýlar men ysqyrýlardyń, aıǵaı men súrenniń, únsizdik pen momaqan armannyń, izgi oı men ibilistik aryptalastyń jáshigi. Qoqysqa toly. İnjýi de jeterlik. Keregin alyńyz. Biraq keregin tabý ońaı emesin kókeıge bekem saqtańyz. Kereksizdi dereksiz taba salý jyldam.
Jelilerdiń kún qurǵatpaı aldynda otyrsańyz, oqymysty bolyp shyǵa kelesiz. Sansyz sıfrlardy, ǵylymnyń ár salasyn, anyqtamalyqtar men ensıklopedıalardy bir ózińiz meńgerip alǵandaı sezinesiz, alaıda... alaıda eshteńe oqymaǵanyńyz, eshteńeniń ushyǵyna jete almaǵanyńyz taǵy ras. Mundaǵynyń bári saǵym sekildi, tez oqısyz, tez óshedi. Sizdiń jeliler shoǵyrynan tapqan áldebir kórsetkishter men taldaýlaryńyzdy, áldebir tarıhı tujyrym men pálsapalyq oılaryńyzdy ózgeler oqyp, osynyń bárin qaıdan biledi dep aýyzdaryn ashady. Sizdi danyshpan sanaıdy. Sizdiń kózqaras, tujyrym dep baǵalaıdy. Siz endi tulǵasyz. Biraq keýdeńizdiń qýys ekenin ózińiz ǵana bilesiz... Ony jasyrasyz. Sondyqtan da ózge bolyp ómir súresiz. Ózgeni ózińizge aınaldyryp ómir súresiz. Sol bir asyl sózdi aıtý úshin, sol bir tujyrymdy jasaý úshin san aılap kitaptar aqtarǵan, tájirıbeler jasaǵan áldebir oıshyl ıakı ǵalym umyt qalǵan. Onyń oıyn teris aınaldyryp, siz paıdalandyńyz. Sheksiz resýrstardy qoldandyńyz. Onyń ózi qabilet! Biraq...
Endi birde óz oıyńyzdy eki qarap óńdemesten, ózińizdiń áleýmettik jelidegi paraqshańyzǵa súńgitip kep jiberdińiz. Eń bastysy, jazbańyzdyń gramatıkalyq qatelikterine, oı-mazmundyq urda-jyqtyǵyna, jarty sóılem, jalań qurylym ekenine mán berip jatqan Siz joq, barlyq shekteýler men kedergiler syzylyp tastalǵan, soǵan qaramastan o bir shetten, ózge qaladan, ózge aýdannan, ózge aýyldan áldebir kisi oıyńyzdy unatypty. Maqul. Taǵy birnesheýine de jaman áser etpegen kórinedi. Durys. Endi kelip basqa bir shetten siz kórmegen, atyn estimegen qaıdaǵy bireý aqyl aıta bastaıdy, durys emes deıdi, sóılemińdi túze deıdi, útir-núkteńdi baıqap qoı deıdi, sózdi ornymen qoldan deıdi, mádenıetti bol deıdi. Kim ol sonsha bulaı aqyl aıtatyn? Jatyp kep aryldaısyń. Ózińniń jazbańdy qorǵaýyń kerek. Al ol jazbańnyń basynda proza, poezıa degen anyqtamalar tursa, onda tipten kúıip ketesiń. Kúńirenesiń. Kijinesiń. Ózge azdaǵan oqyrmanyńyzǵa qyzyq kerek, ortaǵa maı quıa túsedi. Bireýi «ep» deıdi, endi biri «shoq» deıdi. Bireýi jubatqansıdy, taǵy biri saǵan jany ashyǵansyp, eki jaqtyń da kóńilin jyqpaı, «...endi durysyraq, onsha úlken aǵattyq ta joq sekildi... biraq...» dep múláıimsıdi. Tanymaıtyn qasyńa qaradaı ósh bop, sál jyly sóz aıtqan pikirlesińe júregiń eljirep sala beredi. Mine, búgingi ǵalamtor ádebıeti. «Shóp te – óleń, shóńge de – óleń». Sóılem quraı bilseń, jazýshysyń. Ondaı ataqty saǵan eshkim bergen joq, jeke paraqshańa, bolmasa ózińniń blogyńa, ıakı saıtyńa ilip qoı. Saǵan qoı degen pende bolmas. Bolyp jatsa, ıt terisin basyna qaptaı sal. Eshkimdi erkinsitpe. Senzýranyń zamany ótken. Birte-birte kitaptyń da «modydan» qalaryn ishińiz sezip júr. At shyǵarýdyń tóte joly sarǵaıǵan jýrnaldar men gazetterdiń betinde kóldeı bolyp turý emesin ekiniń biri biledi. Áleýmettik tobyńyz, sizdi jaqtaıtyndar men jaqtamaıtyndar qansha kóp bolsa, sonsha jaqsy. Oıyńyzǵa kelgenin tize berińiz. Bári ańtarylyp qaraıdy, óleńińizdi óziniń «tildeı jazbalaryna» (mıkroblog) kóshirip alady. Sizdi arnaıy qorǵaıtyn advokattaryńyz solar... Demek, ádebıettiń ózindik oqyrmandary barshylyq. Olardyń qalaı toptasqany, aınalańyzǵa qalaı jınalǵanyn ózińiz de bilip otyrsyz...
Ǵalamtor... Tutasqan álem. Órmekshiniń tory dersiz. Endi shynaıy súıispenshiliktiń ornyn jyltyry mol vırtýaldy mahabbat, shynaıy aralas-quralas dostyqtyń ornyn vırtýaldy syılastyq basyp keledi. Tek kógildir saǵymdy ǵalamtorlardyń ishinde san men sıfrlardyń, áldebir ataýlar men ózińe úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn esimderdiń jaqynysyz... Tanysyńyzdan ajyrap, tanymasyńyzdy jaqyn tutatyn mezgil qazir. Iirimine essiz úńilgen keıbir jandar onyń tutqynyna da aınalyp úlgergen. Jalǵyzdyq pen kúızelistiń asaý tolqyndaryna jutylǵandar qanshama? Buıyǵy, jadaý-júdeý... Bul da bir ótpeli kezeń shyǵar. Jamandyǵyn aıtyp taýysa almaısyz, al jaqsylyǵy da ushan-teńiz. Tek sony ornymen paıdalana bilsek, múmkindigin barynsha yqtıatpen júzege asyryp, adamı qalpymyzdy nyqtap, bilimimizdi asyrýǵa jumsasaq.
Akademıalyq kitaphanalardyń ornyn Internet basa almaıdy. Biraq onyń da ǵylymı tegeýrini sheksiz. Tek azdaǵan mádenıet kerek... Ǵalamtor mádenıetin erte ıgermeý – ózimizge syn. Internettiń ıirtpegine túsip, bylyqqandar men ylyqqandardyń qarmaǵyn qapqan urpaqty saýyqtyrý úshin ulttyq ımýnıtettiń kúshi jetkilikti bolýy lázim. Al oǵan shamamyz jetpese, mylqaý urpaq pen soqyr jetkinshek, kereń óspirim qaýlaıdy. Qazir sol dáýirdiń basy. Bolý men bordaı tozýdyń arasy...
Til men dinniń, dil men rýhtyń synalar tusy. Qoly jetkender kóp, oıy jetkender az. Ǵalamtor arqyly ǵaryshty ıgerip jatqandar kóp, al kerisinshe ózin-ózi ıgere almaı jatqandar da sansyz. Osy tusta meni tolǵandyratyny, bizdiń eldiń Internet resýrsynyń tym qarabaıyrlyǵy. Qazir tek aqparat almasý, ádebı tendensıanyń belgili bir aınalymy, jýrnalısıkalyq izdenýge ǵana mán berip otyrǵandaımyz. Belgili bir salalyq mamandyqtar, aıtalyq, naqty ǵylym qazaqsha sóılemek túgili, atymen joq. Ǵalamtordan ǵylymı jańalyqtardy taba almaısyz. Ózimizdiń eldegi ǵalymdardyń eńbekteri men tujyrymdary da orys tilinde byldyrlaıdy. O, nege? Ol túgili, biz kimdi baıytyp, kimdi qorǵap otyrmyz osy? Nege qazaqtyń óziniń «mail.ru», «facebook.com», «twitter», «VK» sekildi jelileri joq? Nege sol joqtyń ornyn toltyratyn mamandar, sol úshin eńbek etetin jetkinshekter joq? Olar bar bolsa, onda nege sony qoldaıtyn Úkimetimiz joq? Qashanǵy eldiń shekpenin kıgenimizge marqaıamyz? Qashanǵy óz dúnıemizdi ózimiz tutynatyn kezdi armandaýmen ótemiz?
M. Haıdegger tehnıkamen til tabyspaı, adamzat órkenıeti alǵa ozbasyn amanattaıdy. Oıshyldyń ótken ǵasyr aıtqan tolǵamynyń kezeńine endi jettik. Uly dúbirde atymyz oza ma, álde... Siz ben bizge baılanysty.
Bul taqyryp týraly aıtar áńgime munymen bitpeıdi. Biz shaǵyn jazbamyzda ǵalamtordy paıdalanýdyń ońy men teris jaǵyn azdap ekshegendeı boldyq. Aldaǵy ýaqytta vırtýalıstıka zamanyndaǵy adam bolmysy týraly arnaıy toqtalatyn bolamyz.
T. TAŃJARYQ.
