Shyǵys Túrkistannyń kúrdeli mádenı, tarıhı, saıası geografıasynyń ishki qaıshylyqtary men onyń kórinisin ustap qalýdy maqsat etken edim. Qoǵam men adamnyń rýhanı turaqsyzdyǵynyń (jyndanýynyń) sebebi bir arnada jatatyny belgili. Shyǵarma Qulja – Ortalyq Azıanyń tarıhynda ózindik oryny bar osy qalada ómir súrgen jastardyń basynan keshken tarıhı oqıǵalardy negizgi jeli ete otyryp jazyldy. Arada jıyrma jyldaı ýaqyt ótkende qarap otyrsam, álgindeı qoǵamdyq turaqsyzdyq – jyndaný faktory Búgingi Shyǵys Túrkistanǵa ǵana emes, odan da úlken keńistikte kórinis bere bastaǵandaı seziledi.
Tómende oqyrman nazaryna romannyń jalpy estetıkalyq ereksheligin kórsetetin bir úzigin (A，B) usynyp otyrmyn.
Avtor.
A
Quljada Balqashqa erip «Qytaı bazardy» eki aınalyp shyqqanda Murattyń oıyna kenetten «nurly bolashaq» degen sóz sap ete tústi. Ol ary oılandy, beri oılandy. Sonda da osy sózdiń kimniń aýzynan shyqqanyn esine túsire almady. Áıteýir kóz aldynan nurly shýaq tógilgen, gúldeı jaınaǵan áldekimniń júzi elestep ótti de, oı-sanasyn astań-kesteń etip qoıdy. Ol sonda da kóz aldynda elbeńdegen beıneden janaryn taıdyrmaı, kirpik qaqpastan qarady da turdy. Ózine ózi kúbirlep:
– Mynaýyń saıtan emes, maımyl ǵoı, –dedi.
– Kim saǵan saıtan dep tur, bul maımyl, – dedi qasynda turaǵan Balqash.
Murat qadala qarap turǵan maımyldardan kózin taıdyryp, qasynda turǵan joldasyna júzin burdy.
– Durys aıtasyń, bul maımyl emes, biraq, meniń aıtaıyn degenim...
Balqash pen Murat kóshe kezip ábden sharshap, qalanyń ortalyq alańynda jańa turǵyzylǵan buthananyń qasyna kelgende olardyń jolyn alańda maımyl oınatqan bireý kesti. Áýelde zyr júgirip júrgen maımyldardy qoralap tamashalap turǵan jurt ol ekeýiniń nazaryn bura qoımaǵan edi. Kenetten «shart!» etken bıshik daýsy ǵana olardyń mıyn zyrq etkizdi. Oǵan maımyl oınatqan qytaıdyń aqyrý aralas zekirgen, tipti, marshqa uqsas buıryqty daýys olardy qol bulǵap shaqyrǵandaı tartty. Ol daýys ursyp jatqandaı estiletin edi. Ekeýi kináli adamdaı bastaryn tómen salbyratyp, maımyldardy tamashalap turǵan adamdardyń qataryna únsiz qosyla ketti. Qorshaǵan jurttyń ortasynda moınyndaǵy temir shyǵyryqtan baılanǵan, qýshıǵan aryq, qyzyl bókse úsh maımyl qatar túzep tik tur. Iilgen artqy tirsekteri dir-dir etip, qoldaryn shyǵyryqqa baılaýly jipten almastan aınalasyna jaltaq-jaltaq qaraıdy. Maımyldyń moıynyndaǵy shyǵyryqqa baılanǵan jýan arqannyń bir ushy qamshy ustaǵan, seleý murty tikireıgen adamnyń qolynda júr. Qamshy ár ret «shart!» etkende maımyldar «shaq!» etken daýys shyǵaryp, tońqalań asyp, sekirip, ıesin aınalyp bezek qaǵady. Bir qolymen jer tirep, endi bir qolymen alqymynan alǵan arqannan ustap qoldy-aıaqqa turmaı júgirgen maımylǵa ıesi áldeneni aıtyp aqyrdy, qamshymen tıer-tımes etip tartyp jiberdi. Jylandaı ysqyrǵan qamshydan shıyrshyq atqan maımyl «baj» etip jylaǵan sábıdeı daýys shyǵaryp, bezek qaqty. Qalǵan eki maımyl da «shaq-shaq» etip, qyzyl kózderin úmit pen úreı aralas jypylyqtatyp, kóterilgen bıshikten kóz almaı selk-selk etedi. Shyrqyrap kelip qosylǵan qandasynyń janushyrǵan daýsynan olar da tym-tyraqaı qashyp, ulardaı shýlap ketti. Qalǵan eki maımylǵa da qamshy tıdi. Zyr júgirgen maımyldyń bireýi atylyp baryp qamshy úıirgen qojaıynynyń bas kıimin qaǵyp túsirdi. Ózinshe qarsylyq kórsetkeni. Oǵan ıesi renjı qoǵan joq. Qaıta, odan ary kóńildene tústi. Túsiniksiz tilde mińgirlep, qamshysyn shart etkizip qoıyp, jerde jatqan bas kıimin qolyna aldy. Aınala jurt qyzyqqa toımaı, ezýin jıa almaı tur. Ásirese balalar qaryq. Úlkender kedergi bolmasa, olar tipten asyr salǵan maımyldardyń qataryna baryp qosyla ketkisi bar. Shartyldaǵan qamshy úni qulaqtarynyń quryshyn qandyryp, qyzyqtyra túskendeı. Ájesiniń qasynda turǵan kishkentaı qyz bala qolyna ustaǵan táttisin ózine jaqyn kelgen maımyldardyń bireýine laqtyryp jiberdi. Ájesi oǵan «tynysh tur, ol sen bergen tamaqty jemeıdi» dedi. «Ol nege jemeıdi?» dep surady qyzyqtaǵan bala ájesinen. Ájesi oǵan «ol banan berseń de jemeıdi, óıtkeni, ol panda emes, bambýk ta jemeıdi. Olarǵa qojaıyn tátti men banan jeýdi úıretpegen, qamshy jeýdi ǵana úıretken» dedi. Shart etken qamshy daýysynan soń, maımyldar taǵy da qatarǵa tura qaldy. Shette turǵan maımyldyń biri japaq-japaq etip, eki qolymen betin basyp, áldekimnen tilek tilegendeı betin sıpady. Taǵy bir maımyl kóterilgen qamshyǵa bir, qyrma saqaldy erkektiń moınynda otyryp, qolyn aspanǵa shoshaıtqan balanyń saýsaqtaryna bir qaraıdy. Úshinshi maımyl melshıip, qybyrsyz tur. Birde onyń kózi Murattyń kózimen túıilise ketti. Murat selt etip, shoshyp qaldy. Ol qybyrsyz turǵan maımyldyń janarynda sekeńdep, maımyldarmen birge sholtańdap júrgen ózin kórdi. Maımyldar úsheý emes, tórteý, tipti odan da kóp sıaqty. Olardyń sanyn bilý múmkin emesteı. Murat ary qarady, beri qarady. Olardyń arasynan Balqashty kóre almady. Al ózi arqanmen qosaqtalyp matalǵan maımyly bar, adamy bar úlken toptyń ortasynda júr. Qulaǵyna shart-shurt etken ún estiledi. Alaıda, ol bala kezinde oınaıtyn qýanyshtan atqan torsyldaqtyń daýsy emes. Degenmen, onyń boıynda qorqynysh ta, qorlaný da, zábirlený de, tipti, oılaný da, záredeı qarsylyq ta joq. Qaıta qulaqtan kirip boıdy alǵan tátti áýenniń qushaǵynda osa tıgen qamshynyń yrǵaǵynda bar peıilimen, qushyrlana bılep júrgen sıaqty. Ol qamshy tıgen saıyn bıdi tabanyn shoqqa qaryp alǵan adamdaı qarǵyp-shorshyp bıleıdi. Murat tabanynyń ýdaı ashyp turǵanyn sezdi. Ol maımyldardyń nelikten bir jerde toqtaı almaı, bezek qaǵatynyn endi túsindi. Onyń maımyldarǵa uqsap sekirip, shorshyp, tońqalań asqysy, tabanyn jerge tıgizbeı júgirip ketkisi keldi. Murat qasynda turǵan Balqashqa taǵy qarady.
– Maǵan nege qaraı beredi?
– Kim?
– Ana, maımyl.
–Ol saǵan qarap turǵan joq. Bárimizge qarap tur.
– Ol bizdi tanyp tur.
– Kimdi tanyp tur?
– Ol jany ashyp, bizge qarap tur.
– Onyń nege bizge jany ashıdy?
– Bilmeımin.
– Meniń de janym ashyp tur.
– Kimge janyń ashyp tur?
– Bilmeımin, múmkin, ózime janym ashyp turǵan shyǵar.
– Meniń shorshyǵym, sekirgim, tońqalań asqym keledi, – dedi Balqash aýzyn dosynyń qulaǵyna jaqyndatyp, sybyrǵa jaqyn daýyspen, — betim emes, tabanym ottaı qyzyp barady.
Murattyń óńi qýqyl tartyp ózgerip ketti. Ózegine órt ketkendeı bolǵan ol dosyna áldeneni aıta qoıǵysy keldi. Biraq, tamaǵyn kenep, jutynyp, qansha tyryssa da ún shyǵara almady. Tek túkirýge ǵana ázer shamasy keldi. Ol «múmkin, til-aýzym baılanyp qalǵan shyǵar» dep oılady. Moınyndaǵy temir shyǵyryq qysyp, qylqyndyryp áketip bara jatqandaı sezildi. Ál-dármeni ketip, demi úzilip keterdeı tynysy taryla berdi.
– Rahattanyp tursyń ǵoı, — dedi Balqash dosynyń tershigen mańdaıyna qarap, — júziń bal-bul janyp tur.
— Kóńilim birtúrli bolyp tur, — dedi Murat.
— Nege?
— Myna maımyl nege maǵan qaraı beredi?
— Ol tanyp tur.
— Ol meni tanyp turǵan sıaqty.
— Ol inisin, bolmasa ákesin kórgendeı áserlenip turǵan sıaqty. Baıqadyń ba, alaqanyn jaıyp, betin sylap, duǵa qylyp, bizge bata berip tur.
— Ol nege maǵan qarap qalshıady? — dedi Murat.
— Ol ekeýimizdi «qaıdan kórdim» dep tur ǵoı deımin.
— Onyń kózinen birdeńe baıqadyń ba? Men onyń janarynan tanys bireýdi kórgen sıaqtymyn. Serik, nemese Qumar ma, álde Aqtan muǵalim be, olar onda neǵylyp júr, men taǵy bireýlerdi kórgen sıaqtymyn.
— Sen ózińdi kórdiń, solaı ma?
— Dál aıttyń, oı toba, sen ony qalaı bilip qoıdyń, men de analarmen birge júrmin..... ana maımyl qamshy tıip zyr júgirgen saıyn nege maǵan tesile qaraı beredi? Ol nege júgire beredi? Oı toba, men be, men tús kórip turǵan shyǵarmyn.
— Joq, bárimiz tús kórip turmyz. Biz maımylmen túsimizde jolyqtyq aý deımin.
— Men óńimde de kórgenmin. Moınyndaǵy shyǵyrshyqtan baılanǵan arqany bar maımyl ekeýmiz tastaqty, tar, qarańǵy kósheni boılap janushyra zytqanbyz. Áli esimde, onda meniń de moınymda temir shyǵyryqqa baılaýly arqan bar bolatyn. Men ony shynynda tanyp turmyn. Meni oıata kórme. Meniń uıqydan oıanǵym kelmeıdi. Meniń maımyl sıaqty bolǵym kelmeıdi, meniń oıanǵym kelmeıdi, Balqash, túsindiń be, meni oıata kórme.
— Alańsyz bol, seni oıatpaımyn, — degen Balqash dosynyń ıyǵyna qolyn qoıyp, basý aıtqan boldy, — biz ne istesek te oıanbaıyq.
— Meni oıata kórme...
Murat osy álette óziniń oıanbaıtynyna sene almady. Qamshydan bezektep júrgen maımyl túsimnen súırep shyǵarady-aý dep sasty. Óıtkeni ol ýnıversıtettiń monshasynan shyqqan sátte bosaǵadan kórgen eki adamdy qarsyda, maımyldardy tamashalap turǵan jurttyń ishinen kórip qaldy. Olar sol kúngi beınesinen bir mysqal ózgermepti. Qara tústi kástóm-shalbar kıip, qara kózildirik taqqan. Qysqa shashtaryn jyltyratyp artqa qaıyra tarap alypty. Ekeýi de sıdıǵan aryq, bir-birinen aıyrǵysyz, tipti, bir adam ba dep qalatyndaısyń. Ekeýi de tastamaıtyn saǵyzdaryn qazir de tynymsyz shaınap, tamasha kórgen jurttyń arasynda tur.
Maımyl oınatýshy eki maımyldy aırylmastaı etip qosaqtady da, úshinshi maımyldy jibinen bosatyp, oǵan mys tabaq ustatty. Ózi qamshysyn tastap, mys tabaqtan bireýin kóterip, aınala turǵan jurttyń aldyna baryp yjdaǵatpen qol qýsyryp, kúlimsireı turyp, «saparǵa shyqqanda dosqa súıenemiz. Az bolsa, az, kóp bolsa, kóp demeımiz» dep mys tabaǵyn kóldeneń tartyp, aqsha suraýǵa kiristi. Jibin shubatqan maımyl da tirsekteri dirildep, jaltaq-jaltaq qarap qoıyp, mys tabaqty tóbesine kóterip, qojaıynyna uqsap aralaı bastady. Jurt tabaqqa bes-on tıynnan aqsha tastady. Jomarttyǵy ustaǵandar, tipti, birneshe som aqsha da saldy. Aqsha shyǵarǵysy kelmegender oıyn aıaqtaldy dep jylystap kete bastady. Jeti-segiz jastardaǵy er balany qolynan jetektegen kózildirikti qartań erkek «kósheniń oıyny degen osy, kóreıik dep turyp alyp ediń, endi keteıik» dep balasyn ertip, keri buryla bastady. Jıylǵan jurttyń taraı bastaǵanyn kórgen maımyl oınatýshy azǵantaı kesek aqsha túsken mys tabaqty jere qoıa salyp, jerde jatqan qamshyny qaıtadan qolyn alyp, birneshe márte ysqyrta sermep jiberip, «halaıyq, taramańyzdar, maımyldar sizderge jańa ónerlerin kórsetedi, sony tamashalańyzdar, taramańyzdar», — dep daýystady. Tabaq kótergen maımyldy jibinen ustap ózine tartyp, áldene dep aqyryp, birneshe qamshy shyqpyrtyp jiberdi. «Qarańdar, aǵaıyndar, kórińizder» dedi maımyl oınatýshy jarqyn daýyspen. Maımyl ornynda turyp sekirip, tońqalań asa bastady. Jurt bul kóriniske qaıta jınaldy.
Murat aldyna kelip ózine tabaq tosyp turǵan adamdy tanı ketti. Ol álginde saǵyz shaınap turǵan adamnyń bireýi edi. Qara kózildirigin almasa da Muratqa tesile qarap turǵany ańǵarylady. Júzinde kúlki de, kúńirený de joq. Beıne máıittiń óńi sıaqty sup-sury. Murat shalbarynyń qaltasyna qol júgirtip, tıyn-teben izdedi. Biraq, onyń saýsaqtary qalaı qarmansa da eshteńeni iliktire alǵan joq. Mys tabaqqa qasynda turǵan Balqash ábden tozyp, túte-tútesi shyqqan elý tıyndyq aqshany salǵanan keıin ǵana ol tynyshtala qaldy. Qara kózildirikti tabaqqa túsken aqshaǵa kóz qyryn da salǵan joq. Ol, tipti, Muratqa emes, áldebir alysqa qarap turǵan adam sıaqty kórinedi. Endi ol tabaǵyn kóterip kelesi adamǵa qaraı jyljydy.
— Men ony tanyp turmyn, — dedi Murat demin ishine tartyp kúbirlep.
— Kimdi aıtasyń, qytaıdy ma, maımyldy ma? — dep Balqash oǵan qarap qoıdy.
— Ana mys tabaq kótergendi.
— Ol maımyl ǵoı.
— Joq, ol tipti de maımyl emes, adam. Álginde qarsy jaǵymyzda turǵan, bireýine aqsha berdik, endi bireýi qaıda ketti, olar bizdiń izimizben júr.
— Sen ne dep tursyń, — dedi Balqash, dosynyń betine qarap, — men jańa ǵana adamǵa emes, maımylǵa elý tıyn berdim.
— Endi bireýi qaıda, tapshy.
— Qalǵan eki maımyldy álginde qara kıgen eki adam jetektep ketti. Ony qaıteıin dep ediń? Maımylyn bireýler alyp ketkenin myna baıqus baıqaǵan da joq.
Alańnyń qaq ortasynda baıaǵy zamannan qalǵan meshit turatyn. Onyń mańdaıshasyndaǵy jazý áldeqashan óship qalǵan. Sońǵy birneshe jylda meshittiń tóbesindegi jarty aı men kúmbez joǵaldy. Azan shaqyratyn munarasy bir kúni qulatyldy da, kesekteri jol taptaǵysh mashınamen usatyldy, sol orynda sement qosylyp, buthananyń aldyndaǵy alańǵa turǵyzylǵan músinniń taǵany etip qaıta quıyldy. Sonymen meshit bir kúnde buthana bolyp shyǵa keldi. Alańǵa estilip turatyn baıaǵydaǵy azannyń daýsy óship qalǵanymen, buthanaǵa sonaý Ymı taýynan ákelingen on eki tonna turatyn alyp qońyraý ornatyldy. Endi aınalany sol dańǵaranyń úni diril qaqtyryp turatyn boldy. Qalanyń taram-taram joldary túıisetin alańda sodan bastap alyp músin menmundalap turatyn boldy. Ol músinde aıdar-shashy jelbiregen shúrshit qarsy aldyna qabaǵyn qars túıip, aıbarlana qarap tur.
Oıyn bitken soń, jurt taraı bastady. Jibin shubatyp tońqalań asqan maımyl da, mys tabaq kótergen adam da joq bolyp ketti. Álgi jez qońyraý úsh márte soǵylǵan soń, álde kimder buthanadan qyzyl boıaýmen syrlanǵan, aıdahardyń, jolbarystyń sýreti salynǵan aǵash tabytty qaýmalaı kóterip, músinniń aldyna ákelip qoıdy da, ózderi qaıtadan buthanaǵa kirip, kórinbeı ketti. Qońyraý taǵy da úsh márte soǵyldy. Balqash álgi ózinen ózi qatýlanyp turǵan músinge qarap tur. Oǵan músindegi shúrshit qatýlanyp turǵandaı emes, yrjıa kúlip turǵandaı sezildi. Músinniń uzyn aıdaryna baılanǵan eki maımyl toǵaıda saıran salyp júrgen kóp maımyldy elestetti. Maımyldar birde qarǵyp músinniń ıyǵyna shyǵady, birde tóbesine otyryp alady. Bir maımyl álde kim laqtyrǵan banannyń bireýin alyp órmelep barady. Músinniń tóbesinde otyrǵan maımyl qoltyǵyn qasyp, bıt qarap otyr, aınalasyna, tómende qujynap jatqan jurtqa beı-jaı ǵana qarap qoıady. Balqash jaı basyp, anadaıda tabyt aǵashtyń qasynda turǵan Murattyń qasyna bardy. Murat aǵash tabytqa zer sala qarap, sıpap tur. Qasyna kelgen Balqashqa:
— Mynaý som aǵashtan jasalypty, — dedi.
— Álgindegi maımyldar osynda júr, — dedi Balqash.
— Qaıdaǵy maımyl?
— Álginde bireýler alyp ketken maımyldardy aıtamyn, olardy músinge baılap ketipti.
— Myna tabyt qandaı berik. Jasalǵanyna júz elý, tipti, odan da kóp ýaqyt bolǵan shyǵar. Oǵan bireý «men jatamyn» dep sonaý ishki qytaıdan súıretip kelipti, biraq, ózi jatpapty.
— Sonda júz elý jyldan beri bul tabytaǵash bos turǵan ba?
— Múmkin, bos turǵan shyǵar, álde bireý jatty ma eken?
— Menińshe, mundaı tabytaǵashqa bir adam emes, bir halyq, tipti, birneshe halyq ta syıyp ketedi. Óıtkeni, ol máńgilik tozbaıtyn, shaǵylmaıtyn etip jasalady. Oǵan bireýler «ózim jatamyn» dep alyp, sońynan ózge halyqty tutas salyp jiberedi.
— Ol nelikten máńgilik tozbaıtyn, shaǵylmaıtyn etip jasalady eken deshi? — dedi Murat aǵash tabytty sıpap turyp.
— Óıtkeni, ol — tabytaǵash, ómirde eki nárse ǵana máńgilik bolady, onyń biri — daraǵashy, endi biri — osy tabytaǵash. Olar tozbaıdy, sodan da oǵan bári sıady.
Murat nazaryn ózine qarap turǵan adamǵa aýdardy. Tabytaǵashtyń arjaǵynda álginde kórinbeı ketken qara kózildirikti adam qarap tur. Únsiz, tek saǵyz shaınaýyn ǵana toqtatqan. Bet pishini qýraǵan japyraqqa, tozǵan tamnyń reńine uqsaıdy. Óńinde óńmenińnen óter syz bar. Murat odan kózin taıdyryp, tabytaǵashty qaıtadan meıirlene sıpady. Tabytaǵashtan taraǵan yzǵar saýsaqtaryn soryp, júregine quıylǵandaı boldy. Tabytaǵash bulqynyp jatyr.
— Munda kim jatqanyn bilesiz be? — dedi álgi adam jaı daýyspen, tabytaǵashty ol da sıpady. Úni Muratqa erekshe tanys sezildi, — munda meniń dosym jatyr.
— Solaı ma?
— Iá, ol sizdiń de dosyńyz.
— Meniń be?
— Iá, sizdiń.
— Sonda qalaı...
— Aıtpaǵyńyz, qashan óldi deısiz ǵoı...
— Iá...
— Ol ólgen joq, tiri, ólmeıdi de, siz bilýge tıissiz.
— Kim ólmeýge tıis?
— Dosyńyzdy aıtamyn, ol ólmeýge tıis, solaı emes pe?
— Solaı ǵoı, biraq...
— Ony kórgińiz kele me?
Murat tabytaǵashtyń betiniń eppen keıin ysyrylǵanyn baıqady. Ol tabytaǵashtyń ishine úńildi. Tabytaǵashta kózi jumýly jatqan adam Murat úńilgende kenet kózin ashyp, oǵan jymıa qarady. Murat tabytta jatqan adamdy birden tanı qoıdy. Ol álginde maımyl oınatyp júrgen erkek edi.
— Ne dep kúbirlep tursyń? — dedi Balqash Murattyń betine qarap.
— Mynaý tutas aǵashtan oıyla salypty.
— Ony álginde aıttyń ǵoı.
— Men ózimdi monshada turǵandaı sezinip turmyn.
— Óıtkeni, jańbyr jaýyp tur. Dúnıe degen úlken monsha, oǵan adamdar jalańash kelip, jalańash ketedi, — dedi Balqash dosynyń qulaǵyna sybyrlap.
Alań sol baıaǵysyndaı qujynaǵan adamǵa tolyp, únsiz múlgip tur. Murat ta múlgýde. Onyń qasynda turǵan Balqash qana aınalasyna jaltaqtap, qaraı beredi...
B
Balqash oqýyn toqtatyp, esteliginiń betin japty. Onyń qasynda, jer betinen úsh sarjan tómende, dıskotekada otyrǵan qyz-jigitter bir sát únsiz qalyp edi. Balqash oqýyn toqtatqan soń, qaıtadan shaıtandaı shýlap, sóılep ketti. Olar dámhanada otyrsa, nemese synypqa oqytýshy keshigip kelse, osylaı shýlaıtyn. Olar Balqashqa shyǵarmań úshin tartyp jiber desip, birneshe tostaǵan sharapty artyǵymen jutqyzdy. Otyrǵandardyń ishinde Serik, Edil, Murat ózderiniń shyǵarmadan oıyp oryn alatynyn biletin. Olar Balqashtyń buryn da shyǵarmalarynda jazylǵan, biraq, búgingideı jýasyp qalamyz dep oılamaǵan edi. Dese de, oǵan bola Balqashqa ókpe artqandar bolǵan joq. Bılep júrgende Sáýle ǵana Balqashqa ózin Qumardan bólek jazýyn aıtty.
— Nege? — dedi Balqash qyzdy shyr kóbelek aınaldyryp turyp, — Qumardy jaqsy kórmeısiń be?
— Jaqsy kórmeımin, tipti, ony ıttiń etinen jek kóremin, men onymen birge bolýdy qalamaımyn.
— Biraq, jalǵan jazýǵa bolmaıdy, birińnen-biriń aıryla almaıtyndaryńdy osyndaǵy jurttyń bári biledi ǵoı?
— Solaı da shyǵar, biraq, biz bir-birimizdi ólerdeı jek kóremiz.
— Ol seniń jekkóretinińdi bile me?
— Nege bilmeıdi?! Ábden biledi, men bilmeı turyp, ol bárin bilip bolǵan, ol bárimizdi aqymaq sanaıdy, biriń qalmaı oqýdan qýylasyńdar, sonda men bárińniń sońyńnan ketemin, basqalar sıaqty darbazadan zámbilde jatyp shyqpaımyn, qaıta, kórpe-jastyǵymdy arqalap óz aıaǵymmen ketemin deıdi, onyń esýastanǵanyna kóp boldy, ol ózin jyndylarmen oqyp júrmin dep biledi.
— Onyki durys shyǵar.
— Eger, ony jazsań, meni oǵan qosýshy bolma.
— Men eshqashan jyndy men saýdy aıyryp jazǵan emespin.
— Endeshe ony saýǵa aınaldyryp jiber, odan soń meni qosyp qoıarsyń.
— Oǵan kelmeıdi, eger, men solaı dep jazsam, Qumardyń saǵan qaramaı qoıýy ábden múmkin.
— Onda men de oǵan qaramaı qoıamyn, tipti jaqsy emes pe, biz sodan aırylysyp keter edik, onsyz da san aırylysyp, san ret qosylyp júr emespiz be?
— Qumar oǵan kónbeıdi.
— Nege?
— Qumar qaıta bas qosýdan qorqady, ol qazirge deıin bir júrgen qyzben ekinshi ret qaıtyp júrip kórgen joq.
Jigittiń qushaǵynda úgilip keterdeı tebirenetin qypsha bel Sáýleniń jurtty jutyndyrar jeri qıylǵan qasy men qatpary qalyń qaraqat kózderi uıalaǵan qabaǵynda. Eki jyldyń aldynda ýnıversıtet qaqpasynan kirer-kirmesten Sáýle Qumarmen tanysty. Ol birinshi kýrstyń stýdentterin qarsy alý saýyq keshi edi. Olar alańda, ashyq aspan astynda ótken keshte kezdesti. Arada eki saǵattan keıin birin-biri súıip qalǵandaryna ózderi de tań-tamasha qalǵandaı, aralarynan qyl ótpeıtin ǵashyqtar bolyp shyǵa keldi. Jańa qyzdardy tuńǵysh bıge tartýshy retinde Qumar bıge Sáýleni shaqyrǵanda onyń áldeneni kútip atqalaqtaǵan júregi dúrsildep, shý asaýdaı bulqyndy. Sylanyp-taranyp shyqqan onyń aqquba betiniń ushyna qyzyl alaý júgirip, erinderindegi dalaby ottaı jaınap, qadala qaraǵan jandarǵa alystan tamsandyryp, ańsatatyn edi. Jigittiń eppen ustaǵan jumsaq alaqanyna essiz asylǵan saýsaqtary qarysyp qaıyrý bermeı, jansyzdanyp qalǵan. Biraq, qyzdyń onysyn elegen Qumar joq. Qyzdy kóne tanysyndaı kórip syr aqtardy. Ýnıversıtetke kelgenine qýanatyndyǵyn, mundaǵy oqytýshylardyń eshkimdi jatsynbaıtynyn, sulý qyzdardyń qashanda joly bolatyndyǵyn, kóńil kóterý úshin bul ortanyń jumaq ekenin, aınala toly baý-baqsha, seıildeýge bolatyn, tipti, tastaı qarańǵy túnde qydyrýǵa da eshkim bóget bolmaıtynyn aıtyp, qyzdy sózimen aırandaı uıytty. Mýzyka aıaqtalǵanda Qumardyń sózi aıaqtalmaı qaldy. Sodan Sáýle endi tanysyp, áli úıir bolmaǵan kýrstastarynan góri jańa tanysqan jigittiń qasynda qalýdy jón sanady. Keń alańda, seńdeı soǵylysqan jurt arasynda bıleýge jańa áýen kútip turǵanda olar osynaý dúnıede ózderiniń bar ekenin shyn sezindi. Aınala toly adam bolsa da japan túzde ekeýi ǵana turǵandaı del-sal kúı keshti. Mýzyka olardy eljiretip balbyraǵan kúıge túsirdi. Ekeýiniń júreginde syrǵyǵan sazdy yrǵaq bylaıǵy dúnıeniń ýda-shý aıǵaıyn, qulaq quryshyn qandyrǵan mýzykany bir shetke ysyryp tastady. Qumar qyzǵa jaqyndaı túsip birdeńeler aıtty. Sáýle olardyń birde-birin tolyq uqqan joq. Áıtsede, bul sózder oǵan óte túsinikti edi. Sol kúnnen bastap Sáýle kózin jumsa boldy, qulaǵynyń túbindegi maıda shashtaryn jigittiń ystyq demi uryp turǵandaı áser etedi. Sondaı kezde onyń kóz aldynda kóbelekter oınaı bastaıdy. Mahabbat, mine, osylaısha oǵan stýdent degen atpen birge keldi. Sodan keıingi jumada kýrstastary onyń jataqhanaǵa jáı oralatynyn bildi. Odan joǵary kýrsta oqıtyn jigitpen kezdesip júrgenin túsindi. Degenmen, kýrstastarynyń bul bilip qoıýy bastamasy ǵana edi. Kelesi jyly taǵy da stýdentterdi qarsy alý keshinde ol Qumarmen taǵy bıledi. Olar byltyrǵydaı áserli sezimge tunshyqpasa da birin-biri jaqsy túsinetinderin ańǵardy. Ýnıversıtetke kelgen eki jylda Qumar óziniń segiz qyzben júrgenin Sáýlege buryn-aq aıtyp bergen. Búgin olar Sáýleniń osy jyly bes jigitpen júrgenin sóz etti. Qumar bári durys bolsa, Sáýleniń ózine sózsiz oza alatynyna esh kúmán keltirmeıtinin de aıtty.
— Degenmen, alda júrýińe saǵan áli múmkindik bar, — dedi Sáýle jigittiń júzine kúlimdeı qarap, — búgin keshke-aq jańa qyzdarmen tanysasyń.
— Bireý bola ma, álde ekeý bolar ma eken?
— Byltyr maǵan ne dep ediń, esińde bar ma? Bul ýnıversıtet jumaq, qor qyzdary túgel osynda keledi, jigit bitken «sen tur, men ataıyn» degen seriler dep kópirgensiń, bularyń shylǵyı ótirik eken, solaryńdy jańa kelgenderge taǵy aıtpaqsyń ba?
— Men saǵan solaı dep pe edim?! Ne aıtqanym esimde qalmapty, biraq, muny aıtqanyń jaqsy boldy, bulardyń bári máńgilik taqyryptar, jazýshylar taba almaı júr, bulardy sen, bolmasa ózim, Balqashqa aıtyp qoıǵanymyz jón, jazýshy bolmaq qoı, bul jaǵyn ol jaqsy biledi, bir bilse, qadirin sol biledi.
— Biraq, ol aıtqandaryń túgeldeı ótirik dedim ǵoı.
— Sózde ótirik bolmaıdy, aýyzdan shyqqan eken, onda shyndyq sózsiz bolǵany, eń keminde men saǵan bizdiń munda mahabbattyń arzan ekenin, kóp japa shekpeıtinińdi aıtyppyn ǵoı, jańa kelgender de mahabbattqa qaryq bolsyn.
— Bularyń maǵan qajet emes.
— Ekeýmizge qajet bolmaǵanymen, jańa kelgenderge qajet, bulardy olarǵa áıteýir bireýdiń aıtýy kerek qoı.
— Ózgelerdi qoıshy, óziń týraly aıtpaısyń ba?
— Biraq, búgin tún ózgelerge ózimizdi arnaıtyn tún, esińnen shyǵyp ketpesin, «halyq úshin qyzmet etemin» degen sóz bar, mahabbatqa adal bolmasaq ta, ýaqytqa adal bolýymyz kerek qoı.
— Meniń eshkimge adal bolǵym kelmeıdi, alaıda bireý men úshin qıylyp tursa, ol da teris bolmas edi, biraq, sen maǵan qyzmet etýden bas tartyp tur emessiń be?
— Men saǵan adal-aq qyzmet eter edim, biraq, bulardy saǵan byltyr aıtyp tastaǵanmyn.
— Endeshe solardy qaıtalap aıt.
— Bul múmkin emes, sen olardyń jalǵan ekenin bilip qoıdyń, ony senbeıtin adamnyń estýine bolmaıdy.
— Onda men neni estisem bolady?
— Ony men qaıdan bileıin, múmkin, keler jyly osy ýaqytta óziń aıtarsyń, júrgen jigitteriń maǵan uqsap, onǵa jetkende ne estigenińdi óziń de biletin bolasyń.
— Eger, mynaý ýda-shý aıqaıdan ońasha keteıikshi deseń, men qarsy bolmas edim.
— Biraq, ol jaqta men izdegen jas qyzdar joq, olarsyz men eshteńe isteı almaımyn, búgin tún sózsiz olardyń bir-ekeýimen tanysýym kerek, áne, anaý qyz áldekimdi kútip turǵanǵa uqsaıdy, óńi ádemi eken, keshir, áńgimemiz osymen aıaqtalsyn, qalǵanyn keıin aıtysarmyz, meniń ana jaqqa barýym kerek.
Olar mýzyka aıaqtalmaı jatyp bıdi toqtatty da, Qumar qalyń adamnyń arasyna saıtandaı súńgip joq boldy. Jurt bılep jatyr. Sáýle bir mezet qaı jaqqa betterin bilmeı, ornynda turyp qaldy. Ol jan-jaǵyna jaltaqtap, bılemeı syrtta qarap turǵandardyń arasynan ózine tanys izdeı bastady. Biraq, eshkimdi keziktire almady. Jańa kelgender bolmasa, ózgeler áldeqashan eki-ekiden juptasyp, bul aradan taıyp turǵany belgili.
— Aqymaq! — dedi Sáýle ókpesin jasyra almaı, Qumar ketken jaqqa bir qarap qoıyp, — olaı bolsa, kóp ótpeı-aq shynymen men senen asyp túsermin.
Mýzyka tolastap, bılep júrgender alańnan shegingende, Sáýle de solarmen birge alań shetine baryp turdy. Oǵan tanystary sonda da kezdese qoımady. Onyń aq jibekten tigilgen, súırikteı súıkimdi boıyna qup jarasqan, etegi jer syzǵan kóılegi bılep júrse de, bolmasa qaraýytqan aǵash arasyndaǵy oryndyqtarda bireýmen otyrsa da ádemi kórinýge tıis. Endeshe, búgingi túni bılegeni jetti, endi bılemeıdi. Osymen doǵaryp, bul ortadan aýlaq áketse, ol kimge bolsa da renjimes edi. Degenmen, jalǵyz ketýine bolmaıdy, oqý ornynyń ishinde aǵash arasyn qýalaǵan taram-taram joldar bar, mynadaı aıly keshte, juldyz jamyraǵan túnde máýeli aǵash arasynda jalǵyz júrý degeniń azap. Sáýle bul joldarmen túnde jalǵyz júrip kórgen emes. Jalǵyz qalýǵa áste bolmaıdy. Kóleńkeń bolsa da, birdemeniń serik bolǵany jón, biraq, túnde aǵash arasynda kóleńkeń es bolmaıdy. Jurt bılep jatyr. Qumar da Sáýleniń aldynan birneshe márte ótti. Ol qushaǵyna alǵan qyz ýyljyp, aınalasyna shattana shalqyp qaraıdy, maǵynasyz kúle beredi. Qumar bar nazaryn qushaǵyndaǵy qyzǵa aýdarǵan, ózinen sál alasalaý oǵan birdeńeni tynbaı aıtyp júr.
— Keshirińiz, sizben bıleýge bola ma? — dep áldekim Sáýleniń qarsy aldyna kelip tura qaldy.
Kúndizdeı jarqyraǵan shyraq nurynyń astynda Sáýle ózine jasqanbaı qaraǵan jigitti kórdi. Kıgen kıimi Sáýlege birden unaǵan joq. Sodan-aq ol qarsysynda turǵan adamnyń bul ortaǵa jańa kelgen adam ekenin seze qoıdy. Jigittiń áserli ári jaǵymdy daýsy ony ózine tartty.
— Bılesek, bıleıik, — dedi Sáýle.
Olar bıge qosylyp, toptyń ortasyna enip kete berdi. Jigittiń aıaq alysy ózine qaraǵanda jatyq ekenin ańǵardy. Ekeýiniń boılary da shamalas. Janarlary túıise berdi. Sáýle ózine kirpik qaqpastan qaraǵan janardan burynǵy tanystaryn izdedi. Sáýle jigitterdiń ózinen sál-pál bıik kelýine, ózine ańsaýly janarmen qaraǵan qara, qońyr, shegir kózderdiń birine qaraǵysy kelse, birine qaramaýǵa, ózgeniń ózine emine qaraǵan qarasyn baıqamaǵandaı eleýsiz qaldyrýǵa úırengen edi. Bul joly olaı isteýine bolmady.
— Sizdi buryn kórmegen ekenmin, — dedi jigit.
— Men de seni kórmegen sıaqtymyn, — dedi Sáýle.
— Meni kórmeıtin jónińiz bar, men ýnıversıtetke endi kelip turmyn ǵoı.
— Sen birinshi kýrstansyń ba?
— Iá, jańa stýdentpin, hımıa, bolmasa fızıka oqıtyn shyǵarmyn, ádebıet bolsa da bola beredi.
— Sonda ne, qandaı mamandyq oqıtynyńdy óziń de bilmeısiń be?
— Meni matematıka mamandyǵyna qabyldapty, olar maǵan kelgende jańylyp qalǵan, meni sózsiz basqa mamandyqqa aýystyratyn bolady.
— Nege?
— Orta mektepte muǵalim sabaǵyma 4 pen 5 dep baǵa qoıǵanda, tek matematıka sabaǵyma ǵana 2 degen baǵa qoıǵan. Men joǵary oqý ornynyń synaǵynan da dál sol 2 degen baǵa aldym.
— Olar seni matematıka mamandyǵyna qabyldap pa?
— Olar meni birinshi etip qabyldaǵan túri bar, jýrnaldan oqytýshy atymdy birinshi bolyp shaqyrdy.
— Mamandyq aýystyrý týraly talap etseń bolady.
— Olar maǵan «matematıkadan joǵary baǵa alyp kórmedim» dep ótinish jaz, sodan keıin mamandyǵyńdy almastyramyz deıdi.
— Onda jazbaısyń ba?
— Jyndy bolmasam, nege jazamyn?! 2 degen baǵa alý qylmys emes qoı, olar sol qylmysty maǵan arqala deıdi.
— Onda mamandyǵyńdy aýystyra almaısyń.
— Qaı kúni aýystyrǵansha oqı beremin, olar báribir meni aýystyrady.
— Olar seni aýystyrmaı-aq ýnıversıtetten qýyp jiberedi.
— Nege?
— Sebebi, sen synaqta súrine beresiń ǵoı.
— Olar meniń bul mamandyqta 2-den joǵary baǵa alyp kórmegenimdi bilip tursa, nege qýady?
— Ýnversıtette 2 degen baǵa qoıylmaıtyny sıaqty, 5 degen baǵa da qoıylmaıdy, biraq, jurttyń bári 3 alyp, alshańdaı basady, al sen 2 alasyń ǵoı, olar seni ekilenbeı-aq qýyp jiberedi.
— Men báribir ótinish jazbaımyn.
— Onda oqytýshyǵa ózińniń 3 alatynyńdy bildirýiń kerek.
— Biraq, men ózimniń 3 ala almaıtynymdy jaqsy bilemin.
— Alaıda, ony oqytýshy bilmeıdi ǵoı, munda kimniń bolsa da 3 degen baǵa alýyna bolady, olar saǵan da sol baǵany bere salady.
— Bunysy jaqsy eken, men osyndaı oqý ornyn jaqsy kóremin.
— Qalaıda 3 degen baǵa alamyn deýiń kerek.
— Men áste 4 alamyn demeımin, 3 alamyn.
— Onda 3 alasyń.
Sáýle bılep júrgen jigitti baqytty sanady. Ol zerek, zerektigimen qoımaı, alǵyr eken. Ómirde jańa bir esikti ashqan kezde kezdesetin sózsiz bilýge tıisti teoremany tez-aq bilip aldy. Bılegende alǵashqy qadamyn qalaı sátti alsa, bul qadamyn da sondaı jatyq basty. Sáýle jigitti unatyp qalǵanyn ańǵardy. Sol sátte mýzyka tolastady da, olar alańnyń shetine baryp turdy.
— Atyńdy suramappyn ǵoı? — dedi Sáýle qasynda turǵan jigitke burylyp áldeneni esine salǵandaı.
— Edil, sizdiń atyńyz?
— Sáýle.
— Atyńyz ádemi eken.
— Rahmet,
— Anaý sizdiń jigitińiz be? — dedi Edil alańnyń qarsy jaǵyn ıegimen nusqap.
Sáýle qarsy jaqtan Qumardy kórdi. Ol álgindegi qyzben tur. Olar óte tatý, birin-biri ejelden biletin adamdar sıaqty, myna bı keshi de tipti bir solar úshin ótkizilip jatqandaı. Ekeýiniń mýzykanyń bastalýyn sabyrsyzdana kútip turǵany baıqalady.
— Ol meniń jigitim emes.
— Men jigitińiz be dep qalyp edim, — dedi Edil.
Mýzyka bastaldy da, jigit Sáýleni taǵy bıge shaqyrdy.
— Ol jigit álginde sizben birge edi, endi men unatyp qalǵan qyzdy aınaldyryp áketti.
— Sen de ol qyzdy unatyp qalyp pa ediń?
— Solaı sıaqty edi, biraq, bilmeımin, sizdiń kózińiz kimdi bolsa da úıirip áketedi eken.
— Bul sózińe rahmet aıtady dep dámelenbeı-aq qoı, biraq, men onyń qyzy emespin.
— Keshirińiz, — dedi Edil, — siz qate oılap qaldyńyz, men qyzǵanyshqa boı aldyratyn jan emespin, qyzǵanysh degen jaqsy ǵoı, biraq, jańa mahabbat odan da jaqsy, men sizdi súıip qaldym desem, siz ne der edińiz?
— Men eshteńe demeımin.
— Solaı de.
— Men de seni súıetin shyǵarmyn.
— Onda mynaý ortadan keteıik.
— Meniń ketkim kelip turǵanymdy qaıdan bilip qoıdyń?
— Ony bilý ońaı, — dedi Edil Sáýlege kúlimsireı qarap, — ǵashyqtar qashanda ońashalanýdy qajet etip turady.
— Bunyń bárin qaıdan bilip júrsiń...
Olar bıdi toqtatyp, jurt arasynan sytylyp shyqty da, qaraýytqan baqqa qaraı bettedi. Sáýle jigittiń ózin qypsha belinen qaýsyra qushaqtap alýyna ket ári degen joq. Olar bettegen aǵash arasynda oryndyqtar bar edi. Buny Edil bilmegenimen, Sáýle biletin.
