شىعىس تۇركىستاننىڭ كۇردەلى مادەني، تاريحي، ساياسي گەوگرافياسىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارى مەن ونىڭ كورىنىسىن ۇستاپ قالۋدى ماقسات ەتكەن ەدىم. قوعام مەن ادامنىڭ رۋحاني تۇراقسىزدىعىنىڭ (جىندانۋىنىڭ) سەبەبى ءبىر ارنادا جاتاتىنى بەلگىلى. شىعارما قۇلجا – ورتالىق ازيانىڭ تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار وسى قالادا ءومىر سۇرگەن جاستاردىڭ باسىنان كەشكەن تاريحي وقيعالاردى نەگىزگى جەلى ەتە وتىرىپ جازىلدى. ارادا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەندە قاراپ وتىرسام، الگىندەي قوعامدىق تۇراقسىزدىق – جىندانۋ فاكتورى بۇگىنگى شىعىس تۇركىستانعا عانا ەمەس، ودان دا ۇلكەن كەڭىستىكتە كورىنىس بەرە باستاعانداي سەزىلەدى.
تومەندە وقىرمان نازارىنا روماننىڭ جالپى ەستەتيكالىق ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن ءبىر ۇزىگىن (A，B) ۇسىنىپ وتىرمىن.
اۆتور.
A
قۇلجادا بالقاشقا ەرىپ «جۇڭگو بازاردى» ەكى اينالىپ شىققاندا مۇراتتىڭ ويىنا كەنەتتەن «نۇرلى بولاشاق» دەگەن ءسوز ساپ ەتە ءتۇستى. ول ارى ويلاندى، بەرى ويلاندى. سوندا دا وسى ءسوزدىڭ كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ايتەۋىر كوز الدىنان نۇرلى شۋاق توگىلگەن، گۇلدەي جايناعان الدەكىمنىڭ ءجۇزى ەلەستەپ ءوتتى دە، وي-ساناسىن استاڭ-كەستەڭ ەتىپ قويدى. ول سوندا دا كوز الدىندا ەلبەڭدەگەن بەينەدەن جانارىن تايدىرماي، كىرپىك قاقپاستان قارادى دا تۇردى. وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ:
– مىناۋىڭ سايتان ەمەس، مايمىل عوي، –دەدى.
– كىم ساعان سايتان دەپ تۇر، بۇل مايمىل، – دەدى قاسىندا تۇراعان بالقاش.
مۇرات قادالا قاراپ تۇرعان مايمىلداردان كوزىن تايدىرىپ، قاسىندا تۇرعان جولداسىنا ءجۇزىن بۇردى.
– دۇرىس ايتاسىڭ، بۇل مايمىل ەمەس، ءبىراق، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم...
بالقاش پەن مۇرات كوشە كەزىپ ابدەن شارشاپ، قالانىڭ ورتالىق الاڭىندا جاڭا تۇرعىزىلعان بۇتحانانىڭ قاسىنا كەلگەندە ولاردىڭ جولىن الاڭدا مايمىل ويناتقان بىرەۋ كەستى. اۋەلدە زىر جۇگىرىپ جۇرگەن مايمىلداردى قورالاپ تاماشالاپ تۇرعان جۇرت ول ەكەۋىنىڭ نازارىن بۇرا قويماعان ەدى. كەنەتتەن «شارت!» ەتكەن بيشىك داۋسى عانا ولاردىڭ ميىن زىرق ەتكىزدى. وعان مايمىل ويناتقان قىتايدىڭ اقىرۋ ارالاس زەكىرگەن، ءتىپتى، مارشقا ۇقساس بۇيرىقتى داۋىس ولاردى قول بۇلعاپ شاقىرعانداي تارتتى. ول داۋىس ۇرسىپ جاتقانداي ەستىلەتىن ەدى. ەكەۋى كىنالى ادامداي باستارىن تومەن سالبىراتىپ، مايمىلداردى تاماشالاپ تۇرعان ادامداردىڭ قاتارىنا ءۇنسىز قوسىلا كەتتى. قورشاعان جۇرتتىڭ ورتاسىندا موينىنداعى تەمىر شىعىرىقتان بايلانعان، قۋشيعان ارىق، قىزىل بوكسە ءۇش مايمىل قاتار تۇزەپ تىك تۇر. يىلگەن ارتقى تىرسەكتەرى ءدىر-دىر ەتىپ، قولدارىن شىعىرىققا بايلاۋلى جىپتەن الماستان اينالاسىنا جالتاق-جالتاق قارايدى. مايمىلدىڭ مويىنىنداعى شىعىرىققا بايلانعان جۋان ارقاننىڭ ءبىر ۇشى قامشى ۇستاعان، سەلەۋ مۇرتى تىكىرەيگەن ادامنىڭ قولىندا ءجۇر. قامشى ءار رەت «شارت!» ەتكەندە مايمىلدار «شاق!» ەتكەن داۋىس شىعارىپ، توڭقالاڭ اسىپ، سەكىرىپ، يەسىن اينالىپ بەزەك قاعادى. ءبىر قولىمەن جەر تىرەپ، ەندى ءبىر قولىمەن القىمىنان العان ارقاننان ۇستاپ قولدى-اياققا تۇرماي جۇگىرگەن مايمىلعا يەسى الدەنەنى ايتىپ اقىردى، قامشىمەن تيەر-تيمەس ەتىپ تارتىپ جىبەردى. جىلانداي ىسقىرعان قامشىدان شيىرشىق اتقان مايمىل «باج» ەتىپ جىلاعان سابيدەي داۋىس شىعارىپ، بەزەك قاقتى. قالعان ەكى مايمىل دا «شاق-شاق» ەتىپ، قىزىل كوزدەرىن ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس جىپىلىقتاتىپ، كوتەرىلگەن بيشىكتەن كوز الماي سەلك-سەلك ەتەدى. شىرقىراپ كەلىپ قوسىلعان قانداسىنىڭ جانۇشىرعان داۋسىنان ولار دا تىم-تىراقاي قاشىپ، ۇلارداي شۋلاپ كەتتى. قالعان ەكى مايمىلعا دا قامشى ءتيدى. زىر جۇگىرگەن مايمىلدىڭ بىرەۋى اتىلىپ بارىپ قامشى ۇيىرگەن قوجايىنىنىڭ باس كيىمىن قاعىپ ءتۇسىردى. وزىنشە قارسىلىق كورسەتكەنى. وعان يەسى رەنجي قوعان جوق. قايتا، ودان ارى كوڭىلدەنە ءتۇستى. تۇسىنىكسىز تىلدە مىڭگىرلەپ، قامشىسىن شارت ەتكىزىپ قويىپ، جەردە جاتقان باس كيىمىن قولىنا الدى. اينالا جۇرت قىزىققا تويماي، ەزۋىن جيا الماي تۇر. اسىرەسە بالالار قارىق. ۇلكەندەر كەدەرگى بولماسا، ولار تىپتەن اسىر سالعان مايمىلداردىڭ قاتارىنا بارىپ قوسىلا كەتكىسى بار. شارتىلداعان قامشى ءۇنى قۇلاقتارىنىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ، قىزىقتىرا تۇسكەندەي. اجەسىنىڭ قاسىندا تۇرعان كىشكەنتاي قىز بالا قولىنا ۇستاعان ءتاتتىسىن وزىنە جاقىن كەلگەن مايمىلداردىڭ بىرەۋىنە لاقتىرىپ جىبەردى. اجەسى وعان «تىنىش تۇر، ول سەن بەرگەن تاماقتى جەمەيدى» دەدى. «ول نەگە جەمەيدى؟» دەپ سۇرادى قىزىقتاعان بالا اجەسىنەن. اجەسى وعان «ول بانان بەرسەڭ دە جەمەيدى، ويتكەنى، ول پاندا ەمەس، بامبۋك تا جەمەيدى. ولارعا قوجايىن ءتاتتى مەن بانان جەۋدى ۇيرەتپەگەن، قامشى جەۋدى عانا ۇيرەتكەن» دەدى. شارت ەتكەن قامشى داۋىسىنان سوڭ، مايمىلدار تاعى دا قاتارعا تۇرا قالدى. شەتتە تۇرعان مايمىلدىڭ ءبىرى جاپاق-جاپاق ەتىپ، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، الدەكىمنەن تىلەك تىلەگەندەي بەتىن سيپادى. تاعى ءبىر مايمىل كوتەرىلگەن قامشىعا ءبىر، قىرما ساقالدى ەركەكتىڭ موينىندا وتىرىپ، قولىن اسپانعا شوشايتقان بالانىڭ ساۋساقتارىنا ءبىر قارايدى. ءۇشىنشى مايمىل مەلشيىپ، قىبىرسىز تۇر. بىردە ونىڭ كوزى مۇراتتىڭ كوزىمەن تۇيىلىسە كەتتى. مۇرات سەلت ەتىپ، شوشىپ قالدى. ول قىبىرسىز تۇرعان مايمىلدىڭ جانارىندا سەكەڭدەپ، مايمىلدارمەن بىرگە شولتاڭداپ جۇرگەن ءوزىن كوردى. مايمىلدار ۇشەۋ ەمەس، تورتەۋ، ءتىپتى ودان دا كوپ سياقتى. ولاردىڭ سانىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەستەي. مۇرات ارى قارادى، بەرى قارادى. ولاردىڭ اراسىنان بالقاشتى كورە المادى. ال ءوزى ارقانمەن قوساقتالىپ ماتالعان مايمىلى بار، ادامى بار ۇلكەن توپتىڭ ورتاسىندا ءجۇر. قۇلاعىنا شارت-شۇرت ەتكەن ءۇن ەستىلەدى. الايدا، ول بالا كەزىندە وينايتىن قۋانىشتان اتقان تورسىلداقتىڭ داۋسى ەمەس. دەگەنمەن، ونىڭ بويىندا قورقىنىش تا، قورلانۋ دا، زابىرلەنۋ دە، ءتىپتى، ويلانۋ دا، زارەدەي قارسىلىق تا جوق. قايتا قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان ءتاتتى اۋەننىڭ قۇشاعىندا وسا تيگەن قامشىنىڭ ىرعاعىندا بار پەيىلىمەن، قۇشىرلانا بيلەپ جۇرگەن سياقتى. ول قامشى تيگەن سايىن ءبيدى تابانىن شوققا قارىپ العان ادامداي قارعىپ-شورشىپ بيلەيدى. مۇرات تابانىنىڭ ۋداي اشىپ تۇرعانىن سەزدى. ول مايمىلداردىڭ نەلىكتەن ءبىر جەردە توقتاي الماي، بەزەك قاعاتىنىن ەندى ءتۇسىندى. ونىڭ مايمىلدارعا ۇقساپ سەكىرىپ، شورشىپ، توڭقالاڭ اسقىسى، تابانىن جەرگە تيگىزبەي جۇگىرىپ كەتكىسى كەلدى. مۇرات قاسىندا تۇرعان بالقاشقا تاعى قارادى.
– ماعان نەگە قاراي بەرەدى؟
– كىم؟
– انا، مايمىل.
–ول ساعان قاراپ تۇرعان جوق. بارىمىزگە قاراپ تۇر.
– ول ءبىزدى تانىپ تۇر.
– كىمدى تانىپ تۇر؟
– ول جانى اشىپ، بىزگە قاراپ تۇر.
– ونىڭ نەگە بىزگە جانى اشيدى؟
– بىلمەيمىن.
– مەنىڭ دە جانىم اشىپ تۇر.
– كىمگە جانىڭ اشىپ تۇر؟
– بىلمەيمىن، مۇمكىن، وزىمە جانىم اشىپ تۇرعان شىعار.
– مەنىڭ شورشىعىم، سەكىرگىم، توڭقالاڭ اسقىم كەلەدى، – دەدى بالقاش اۋزىن دوسىنىڭ قۇلاعىنا جاقىنداتىپ، سىبىرعا جاقىن داۋىسپەن، — بەتىم ەمەس، تابانىم وتتاي قىزىپ بارادى.
مۇراتتىڭ ءوڭى قۋقىل تارتىپ وزگەرىپ كەتتى. وزەگىنە ءورت كەتكەندەي بولعان ول دوسىنا الدەنەنى ايتا قويعىسى كەلدى. ءبىراق، تاماعىن كەنەپ، جۇتىنىپ، قانشا تىرىسسا دا ءۇن شىعارا المادى. تەك تۇكىرۋگە عانا ازەر شاماسى كەلدى. ول «مۇمكىن، ءتىل-اۋزىم بايلانىپ قالعان شىعار» دەپ ويلادى. موينىنداعى تەمىر شىعىرىق قىسىپ، قىلقىندىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. ال-دارمەنى كەتىپ، دەمى ءۇزىلىپ كەتەردەي تىنىسى تارىلا بەردى.
– راحاتتانىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى بالقاش دوسىنىڭ تەرشىگەن ماڭدايىنا قاراپ، — ءجۇزىڭ بال-بۇل جانىپ تۇر.
— كوڭىلىم ءبىرتۇرلى بولىپ تۇر، — دەدى مۇرات.
— نەگە؟
— مىنا مايمىل نەگە ماعان قاراي بەرەدى؟
— ول تانىپ تۇر.
— ول مەنى تانىپ تۇرعان سياقتى.
— ول ءىنىسىن، بولماسا اكەسىن كورگەندەي اسەرلەنىپ تۇرعان سياقتى. بايقادىڭ با، الاقانىن جايىپ، بەتىن سىلاپ، دۇعا قىلىپ، بىزگە باتا بەرىپ تۇر.
— ول نەگە ماعان قاراپ قالشيادى؟ — دەدى مۇرات.
— ول ەكەۋىمىزدى «قايدان كوردىم» دەپ تۇر عوي دەيمىن.
— ونىڭ كوزىنەن بىردەڭە بايقادىڭ با؟ مەن ونىڭ جانارىنان تانىس بىرەۋدى كورگەن سياقتىمىن. سەرىك، نەمەسە قۇمار ما، الدە اقتان ءمۇعالىم بە، ولار وندا نەعىلىپ ءجۇر، مەن تاعى بىرەۋلەردى كورگەن سياقتىمىن.
— سەن ءوزىڭدى كوردىڭ، سولاي ما؟
— ءدال ايتتىڭ، وي توبا، سەن ونى قالاي ءبىلىپ قويدىڭ، مەن دە انالارمەن بىرگە ءجۇرمىن..... انا مايمىل قامشى ءتيىپ زىر جۇگىرگەن سايىن نەگە ماعان تەسىلە قاراي بەرەدى؟ ول نەگە جۇگىرە بەرەدى؟ وي توبا، مەن بە، مەن ءتۇس كورىپ تۇرعان شىعارمىن.
— جوق، ءبارىمىز ءتۇس كورىپ تۇرمىز. ءبىز مايمىلمەن تۇسىمىزدە جولىقتىق اۋ دەيمىن.
— مەن وڭىمدە دە كورگەنمىن. موينىنداعى شىعىرشىقتان بايلانعان ارقانى بار مايمىل ەكەۋمىز تاستاقتى، تار، قاراڭعى كوشەنى بويلاپ جانۇشىرا زىتقانبىز. ءالى ەسىمدە، وندا مەنىڭ دە موينىمدا تەمىر شىعىرىققا بايلاۋلى ارقان بار بولاتىن. مەن ونى شىنىندا تانىپ تۇرمىن. مەنى وياتا كورمە. مەنىڭ ۇيقىدان ويانعىم كەلمەيدى. مەنىڭ مايمىل سياقتى بولعىم كەلمەيدى، مەنىڭ ويانعىم كەلمەيدى، بالقاش، ءتۇسىندىڭ بە، مەنى وياتا كورمە.
— الاڭسىز بول، سەنى وياتپايمىن، — دەگەن بالقاش دوسىنىڭ يىعىنا قولىن قويىپ، باسۋ ايتقان بولدى، — ءبىز نە ىستەسەك تە ويانبايىق.
— مەنى وياتا كورمە...
مۇرات وسى الەتتە ءوزىنىڭ ويانبايتىنىنا سەنە المادى. قامشىدان بەزەكتەپ جۇرگەن مايمىل تۇسىمنەن سۇيرەپ شىعارادى-اۋ دەپ ساستى. ويتكەنى ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مونشاسىنان شىققان ساتتە بوساعادان كورگەن ەكى ادامدى قارسىدا، مايمىلداردى تاماشالاپ تۇرعان جۇرتتىڭ ىشىنەن كورىپ قالدى. ولار سول كۇنگى بەينەسىنەن ءبىر مىسقال وزگەرمەپتى. قارا ءتۇستى كاستوم-شالبار كيىپ، قارا كوزىلدىرىك تاققان. قىسقا شاشتارىن جىلتىراتىپ ارتقا قايىرا تاراپ الىپتى. ەكەۋى دە سيديعان ارىق، بىر-بىرىنەن ايىرعىسىز، ءتىپتى، ءبىر ادام با دەپ قالاتىندايسىڭ. ەكەۋى دە تاستامايتىن ساعىزدارىن ءقازىر دە تىنىمسىز شايناپ، تاماشا كورگەن جۇرتتىڭ اراسىندا تۇر.
مايمىل ويناتۋشى ەكى مايمىلدى ايرىلماستاي ەتىپ قوساقتادى دا، ءۇشىنشى مايمىلدى جىبىنەن بوساتىپ، وعان مىس تاباق ۇستاتتى. ءوزى قامشىسىن تاستاپ، مىس تاباقتان بىرەۋىن كوتەرىپ، اينالا تۇرعان جۇرتتىڭ الدىنا بارىپ ىجداعاتپەن قول قۋسىرىپ، كۇلىمسىرەي تۇرىپ، «ساپارعا شىققاندا دوسقا سۇيەنەمىز. از بولسا، از، كوپ بولسا، كوپ دەمەيمىز» دەپ مىس تاباعىن كولدەنەڭ تارتىپ، اقشا سۇراۋعا كىرىستى. ءجىبىن شۇباتقان مايمىل دا تىرسەكتەرى دىرىلدەپ، جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ، مىس تاباقتى توبەسىنە كوتەرىپ، قوجايىنىنا ۇقساپ ارالاي باستادى. جۇرت تاباققا بەس-ون تيىننان اقشا تاستادى. جومارتتىعى ۇستاعاندار، ءتىپتى، بىرنەشە سوم اقشا دا سالدى. اقشا شىعارعىسى كەلمەگەندەر ويىن اياقتالدى دەپ جىلىستاپ كەتە باستادى. جەتى-سەگىز جاستارداعى ەر بالانى قولىنان جەتەكتەگەن كوزىلدىرىكتى قارتاڭ ەركەك «كوشەنىڭ ويىنى دەگەن وسى، كورەيىك دەپ تۇرىپ الىپ ەدىڭ، ەندى كەتەيىك» دەپ بالاسىن ەرتىپ، كەرى بۇرىلا باستادى. جيىلعان جۇرتتىڭ تاراي باستاعانىن كورگەن مايمىل ويناتۋشى ازعانتاي كەسەك اقشا تۇسكەن مىس تاباقتى جەرە قويا سالىپ، جەردە جاتقان قامشىنى قايتادان قولىن الىپ، بىرنەشە مارتە ىسقىرتا سەرمەپ جىبەرىپ، «حالايىق، تاراماڭىزدار، مايمىلدار سىزدەرگە جاڭا ونەرلەرىن كورسەتەدى، سونى تاماشالاڭىزدار، تاراماڭىزدار»، — دەپ داۋىستادى. تاباق كوتەرگەن مايمىلدى جىبىنەن ۇستاپ وزىنە تارتىپ، الدەنە دەپ اقىرىپ، بىرنەشە قامشى شىقپىرتىپ جىبەردى. «قاراڭدار، اعايىندار، كورىڭىزدەر» دەدى مايمىل ويناتۋشى جارقىن داۋىسپەن. مايمىل ورنىندا تۇرىپ سەكىرىپ، توڭقالاڭ اسا باستادى. جۇرت بۇل كورىنىسكە قايتا جينالدى.
مۇرات الدىنا كەلىپ وزىنە تاباق توسىپ تۇرعان ادامدى تاني كەتتى. ول الگىندە ساعىز شايناپ تۇرعان ادامنىڭ بىرەۋى ەدى. قارا كوزىلدىرىگىن الماسا دا مۇراتقا تەسىلە قاراپ تۇرعانى اڭعارىلادى. جۇزىندە كۇلكى دە، كۇڭىرەنۋ دە جوق. بەينە ءمايىتتىڭ ءوڭى سياقتى سۇپ-سۇرى. مۇرات شالبارىنىڭ قالتاسىنا قول جۇگىرتىپ، تيىن-تەبەن ىزدەدى. ءبىراق، ونىڭ ساۋساقتارى قالاي قارمانسا دا ەشتەڭەنى ىلىكتىرە العان جوق. مىس تاباققا قاسىندا تۇرعان بالقاش ابدەن توزىپ، تۇتە-تۇتەسى شىققان ەلۋ تيىندىق اقشانى سالعانان كەيىن عانا ول تىنىشتالا قالدى. قارا كوزىلدىرىكتى تاباققا تۇسكەن اقشاعا كوز قىرىن دا سالعان جوق. ول، ءتىپتى، مۇراتقا ەمەس، الدەبىر الىسقا قاراپ تۇرعان ادام سياقتى كورىنەدى. ەندى ول تاباعىن كوتەرىپ كەلەسى ادامعا قاراي جىلجىدى.
— مەن ونى تانىپ تۇرمىن، — دەدى مۇرات دەمىن ىشىنە تارتىپ كۇبىرلەپ.
— كىمدى ايتاسىڭ، قىتايدى ما، مايمىلدى ما؟ — دەپ بالقاش وعان قاراپ قويدى.
— انا مىس تاباق كوتەرگەندى.
— ول مايمىل عوي.
— جوق، ول ءتىپتى دە مايمىل ەمەس، ادام. الگىندە قارسى جاعىمىزدا تۇرعان، بىرەۋىنە اقشا بەردىك، ەندى بىرەۋى قايدا كەتتى، ولار ءبىزدىڭ ىزىمىزبەن ءجۇر.
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ، — دەدى بالقاش، دوسىنىڭ بەتىنە قاراپ، — مەن جاڭا عانا ادامعا ەمەس، مايمىلعا ەلۋ تيىن بەردىم.
— ەندى بىرەۋى قايدا، تاپشى.
— قالعان ەكى مايمىلدى الگىندە قارا كيگەن ەكى ادام جەتەكتەپ كەتتى. ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟ مايمىلىن بىرەۋلەر الىپ كەتكەنىن مىنا بايقۇس بايقاعان دا جوق.
الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا باياعى زاماننان قالعان مەشىت تۇراتىن. ونىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋ الدەقاشان ءوشىپ قالعان. سوڭعى بىرنەشە جىلدا مەشىتتىڭ توبەسىندەگى جارتى اي مەن كۇمبەز جوعالدى. ازان شاقىراتىن مۇناراسى ءبىر كۇنى قۇلاتىلدى دا، كەسەكتەرى جول تاپتاعىش ماشينامەن ۇساتىلدى، سول ورىندا سەمەنت قوسىلىپ، بۇتحانانىڭ الدىنداعى الاڭعا تۇرعىزىلعان ءمۇسىننىڭ تاعانى ەتىپ قايتا قۇيىلدى. سونىمەن مەشىت ءبىر كۇندە بۇتحانا بولىپ شىعا كەلدى. الاڭعا ەستىلىپ تۇراتىن باياعىداعى ازاننىڭ داۋسى ءوشىپ قالعانىمەن، بۇتحاناعا سوناۋ ىمي تاۋىنان اكەلىنگەن ون ەكى توننا تۇراتىن الىپ قوڭىراۋ ورناتىلدى. ەندى اينالانى سول داڭعارانىڭ ءۇنى ءدىرىل قاقتىرىپ تۇراتىن بولدى. قالانىڭ تارام-تارام جولدارى تۇيىسەتىن الاڭدا سودان باستاپ الىپ ءمۇسىن مەنمۇندالاپ تۇراتىن بولدى. ول مۇسىندە ايدار-شاشى جەلبىرەگەن ءشۇرشىت قارسى الدىنا قاباعىن قارس ءتۇيىپ، ايبارلانا قاراپ تۇر.
ويىن بىتكەن سوڭ، جۇرت تاراي باستادى. ءجىبىن شۇباتىپ توڭقالاڭ اسقان مايمىل دا، مىس تاباق كوتەرگەن ادام دا جوق بولىپ كەتتى. الگى جەز قوڭىراۋ ءۇش مارتە سوعىلعان سوڭ، الدە كىمدەر بۇتحانادان قىزىل بوياۋمەن سىرلانعان، ايداھاردىڭ، جولبارىستىڭ سۋرەتى سالىنعان اعاش تابىتتى قاۋمالاي كوتەرىپ، ءمۇسىننىڭ الدىنا اكەلىپ قويدى دا، وزدەرى قايتادان بۇتحاناعا كىرىپ، كورىنبەي كەتتى. قوڭىراۋ تاعى دا ءۇش مارتە سوعىلدى. بالقاش الگى وزىنەن ءوزى قاتۋلانىپ تۇرعان مۇسىنگە قاراپ تۇر. وعان مۇسىندەگى ءشۇرشىت قاتۋلانىپ تۇرعانداي ەمەس، ىرجيا كۇلىپ تۇرعانداي سەزىلدى. ءمۇسىننىڭ ۇزىن ايدارىنا بايلانعان ەكى مايمىل توعايدا سايران سالىپ جۇرگەن كوپ مايمىلدى ەلەستەتتى. مايمىلدار بىردە قارعىپ ءمۇسىننىڭ يىعىنا شىعادى، بىردە توبەسىنە وتىرىپ الادى. ءبىر مايمىل الدە كىم لاقتىرعان باناننىڭ بىرەۋىن الىپ ورمەلەپ بارادى. ءمۇسىننىڭ توبەسىندە وتىرعان مايمىل قولتىعىن قاسىپ، بيت قاراپ وتىر، اينالاسىنا، تومەندە قۇجىناپ جاتقان جۇرتقا بەي-جاي عانا قاراپ قويادى. بالقاش جاي باسىپ، انادايدا تابىت اعاشتىڭ قاسىندا تۇرعان مۇراتتىڭ قاسىنا باردى. مۇرات اعاش تابىتقا زەر سالا قاراپ، سيپاپ تۇر. قاسىنا كەلگەن بالقاشقا:
— مىناۋ سوم اعاشتان جاسالىپتى، — دەدى.
— الگىندەگى مايمىلدار وسىندا ءجۇر، — دەدى بالقاش.
— قايداعى مايمىل؟
— الگىندە بىرەۋلەر الىپ كەتكەن مايمىلداردى ايتامىن، ولاردى مۇسىنگە بايلاپ كەتىپتى.
— مىنا تابىت قانداي بەرىك. جاسالعانىنا ءجۇز ەلۋ، ءتىپتى، ودان دا كوپ ۋاقىت بولعان شىعار. وعان بىرەۋ «مەن جاتامىن» دەپ سوناۋ ىشكى قىتايدان سۇيرەتىپ كەلىپتى، ءبىراق، ءوزى جاتپاپتى.
— سوندا ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرى بۇل تابىتاعاش بوس تۇرعان با؟
— مۇمكىن، بوس تۇرعان شىعار، الدە بىرەۋ جاتتى ما ەكەن؟
— مەنىڭشە، مۇنداي تابىتاعاشقا ءبىر ادام ەمەس، ءبىر حالىق، ءتىپتى، بىرنەشە حالىق تا سىيىپ كەتەدى. ويتكەنى، ول ماڭگىلىك توزبايتىن، شاعىلمايتىن ەتىپ جاسالادى. وعان بىرەۋلەر «ءوزىم جاتامىن» دەپ الىپ، سوڭىنان وزگە حالىقتى تۇتاس سالىپ جىبەرەدى.
— ول نەلىكتەن ماڭگىلىك توزبايتىن، شاعىلمايتىن ەتىپ جاسالادى ەكەن دەشى؟ — دەدى مۇرات اعاش تابىتتى سيپاپ تۇرىپ.
— ويتكەنى، ول — تابىتاعاش، ومىردە ەكى نارسە عانا ماڭگىلىك بولادى، ونىڭ ءبىرى — داراعاشى، ەندى ءبىرى — وسى تابىتاعاش. ولار توزبايدى، سودان دا وعان ءبارى سيادى.
مۇرات نازارىن وزىنە قاراپ تۇرعان ادامعا اۋداردى. تابىتاعاشتىڭ ارجاعىندا الگىندە كورىنبەي كەتكەن قارا كوزىلدىرىكتى ادام قاراپ تۇر. ءۇنسىز، تەك ساعىز شايناۋىن عانا توقتاتقان. بەت ءپىشىنى قۋراعان جاپىراققا، توزعان تامنىڭ رەڭىنە ۇقسايدى. وڭىندە وڭمەنىڭنەن وتەر سىز بار. مۇرات ودان كوزىن تايدىرىپ، تابىتاعاشتى قايتادان مەيىرلەنە سيپادى. تابىتاعاشتان تاراعان ىزعار ساۋساقتارىن سورىپ، جۇرەگىنە قۇيىلعانداي بولدى. تابىتاعاش بۇلقىنىپ جاتىر.
— مۇندا كىم جاتقانىن بىلەسىز بە؟ — دەدى الگى ادام جاي داۋىسپەن، تابىتاعاشتى ول دا سيپادى. ءۇنى مۇراتقا ەرەكشە تانىس سەزىلدى، — مۇندا مەنىڭ دوسىم جاتىر.
— سولاي ما؟
— ءيا، ول ءسىزدىڭ دە دوسىڭىز.
— مەنىڭ بە؟
— ءيا، ءسىزدىڭ.
— سوندا قالاي...
— ايتپاعىڭىز، قاشان ءولدى دەيسىز عوي...
— ءيا...
— ول ولگەن جوق، ءتىرى، ولمەيدى دە، ءسىز بىلۋگە ءتيىسسىز.
— كىم ولمەۋگە ءتيىس؟
— دوسىڭىزدى ايتامىن، ول ولمەۋگە ءتيىس، سولاي ەمەس پە؟
— سولاي عوي، ءبىراق...
— ونى كورگىڭىز كەلە مە؟
مۇرات تابىتاعاشتىڭ بەتىنىڭ ەپپەن كەيىن ىسىرىلعانىن بايقادى. ول تابىتاعاشتىڭ ىشىنە ءۇڭىلدى. تابىتاعاشتا كوزى جۇمۋلى جاتقان ادام مۇرات ۇڭىلگەندە كەنەت كوزىن اشىپ، وعان جىميا قارادى. مۇرات تابىتتا جاتقان ادامدى بىردەن تاني قويدى. ول الگىندە مايمىل ويناتىپ جۇرگەن ەركەك ەدى.
— نە دەپ كۇبىرلەپ تۇرسىڭ؟ — دەدى بالقاش مۇراتتىڭ بەتىنە قاراپ.
— مىناۋ تۇتاس اعاشتان ويىلا سالىپتى.
— ونى الگىندە ايتتىڭ عوي.
— مەن ءوزىمدى مونشادا تۇرعانداي سەزىنىپ تۇرمىن.
— ويتكەنى، جاڭبىر جاۋىپ تۇر. دۇنيە دەگەن ۇلكەن مونشا، وعان ادامدار جالاڭاش كەلىپ، جالاڭاش كەتەدى، — دەدى بالقاش دوسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
الاڭ سول باياعىسىنداي قۇجىناعان ادامعا تولىپ، ءۇنسىز مۇلگىپ تۇر. مۇرات تا مۇلگۋدە. ونىڭ قاسىندا تۇرعان بالقاش قانا اينالاسىنا جالتاقتاپ، قاراي بەرەدى...
B
بالقاش وقۋىن توقتاتىپ، ەستەلىگىنىڭ بەتىن جاپتى. ونىڭ قاسىندا، جەر بەتىنەن ءۇش سارجان تومەندە، ديسكوتەكادا وتىرعان قىز-جىگىتتەر ءبىر ءسات ءۇنسىز قالىپ ەدى. بالقاش وقۋىن توقتاتقان سوڭ، قايتادان شايتانداي شۋلاپ، سويلەپ كەتتى. ولار ءدامحانادا وتىرسا، نەمەسە سىنىپقا وقىتۋشى كەشىگىپ كەلسە، وسىلاي شۋلايتىن. ولار بالقاشقا شىعارماڭ ءۇشىن تارتىپ جىبەر دەسىپ، بىرنەشە توستاعان شاراپتى ارتىعىمەن جۇتقىزدى. وتىرعانداردىڭ ىشىندە سەرىك، ەدىل، مۇرات وزدەرىنىڭ شىعارمادان ويىپ ورىن الاتىنىن بىلەتىن. ولار بالقاشتىڭ بۇرىن دا شىعارمالارىندا جازىلعان، ءبىراق، بۇگىنگىدەي جۋاسىپ قالامىز دەپ ويلاماعان ەدى. دەسە دە، وعان بولا بالقاشقا وكپە ارتقاندار بولعان جوق. بيلەپ جۇرگەندە ساۋلە عانا بالقاشقا ءوزىن قۇماردان بولەك جازۋىن ايتتى.
— نەگە؟ — دەدى بالقاش قىزدى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ تۇرىپ، — قۇماردى جاقسى كورمەيسىڭ بە؟
— جاقسى كورمەيمىن، ءتىپتى، ونى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەمىن، مەن ونىمەن بىرگە بولۋدى قالامايمىن.
— ءبىراق، جالعان جازۋعا بولمايدى، بىرىڭنەن-بىرىڭ ايرىلا المايتىندارىڭدى وسىنداعى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى عوي؟
— سولاي دا شىعار، ءبىراق، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ولەردەي جەك كورەمىز.
— ول سەنىڭ جەككورەتىنىڭدى بىلە مە؟
— نەگە بىلمەيدى؟! ابدەن بىلەدى، مەن بىلمەي تۇرىپ، ول ءبارىن ءبىلىپ بولعان، ول ءبارىمىزدى اقىماق سانايدى، ءبىرىڭ قالماي وقۋدان قۋىلاسىڭدار، سوندا مەن ءبارىڭنىڭ سوڭىڭنان كەتەمىن، باسقالار سياقتى داربازادان زامبىلدە جاتىپ شىقپايمىن، قايتا، كورپە-جاستىعىمدى ارقالاپ ءوز اياعىممەن كەتەمىن دەيدى، ونىڭ ەسۋاستانعانىنا كوپ بولدى، ول ءوزىن جىندىلارمەن وقىپ ءجۇرمىن دەپ بىلەدى.
— ونىكى دۇرىس شىعار.
— ەگەر، ونى جازساڭ، مەنى وعان قوسۋشى بولما.
— مەن ەشقاشان جىندى مەن ساۋدى ايىرىپ جازعان ەمەسپىن.
— ەندەشە ونى ساۋعا اينالدىرىپ جىبەر، ودان سوڭ مەنى قوسىپ قويارسىڭ.
— وعان كەلمەيدى، ەگەر، مەن سولاي دەپ جازسام، قۇماردىڭ ساعان قاراماي قويۋى ابدەن مۇمكىن.
— وندا مەن دە وعان قاراماي قويامىن، ءتىپتى جاقسى ەمەس پە، ءبىز سودان ايرىلىسىپ كەتەر ەدىك، ونسىز دا سان ايرىلىسىپ، سان رەت قوسىلىپ ءجۇر ەمەسپىز بە؟
— قۇمار وعان كونبەيدى.
— نەگە؟
— قۇمار قايتا باس قوسۋدان قورقادى، ول قازىرگە دەيىن ءبىر جۇرگەن قىزبەن ەكىنشى رەت قايتىپ ءجۇرىپ كورگەن جوق.
جىگىتتىڭ قۇشاعىندا ۇگىلىپ كەتەردەي تەبىرەنەتىن قىپشا بەل ساۋلەنىڭ جۇرتتى جۇتىندىرار جەرى قيىلعان قاسى مەن قاتپارى قالىڭ قاراقات كوزدەرى ۇيالاعان قاباعىندا. ەكى جىلدىڭ الدىندا ۋنيۆەرسيتەت قاقپاسىنان كىرەر-كىرمەستەن ساۋلە قۇمارمەن تانىستى. ول ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرىن قارسى الۋ ساۋىق كەشى ەدى. ولار الاڭدا، اشىق اسپان استىندا وتكەن كەشتە كەزدەستى. ارادا ەكى ساعاتتان كەيىن ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ قالعاندارىنا وزدەرى دە تاڭ-تاماشا قالعانداي، ارالارىنان قىل وتپەيتىن عاشىقتار بولىپ شىعا كەلدى. جاڭا قىزداردى تۇڭعىش بيگە تارتۋشى رەتىندە قۇمار بيگە ساۋلەنى شاقىرعاندا ونىڭ الدەنەنى كۇتىپ اتقالاقتاعان جۇرەگى دۇرسىلدەپ، شۋ اساۋداي بۇلقىندى. سىلانىپ-تارانىپ شىققان ونىڭ اققۇبا بەتىنىڭ ۇشىنا قىزىل الاۋ جۇگىرىپ، ەرىندەرىندەگى دالابى وتتاي جايناپ، قادالا قاراعان جاندارعا الىستان تامساندىرىپ، اڭساتاتىن ەدى. جىگىتتىڭ ەپپەن ۇستاعان جۇمساق الاقانىنا ەسسىز اسىلعان ساۋساقتارى قارىسىپ قايىرۋ بەرمەي، جانسىزدانىپ قالعان. ءبىراق، قىزدىڭ ونىسىن ەلەگەن قۇمار جوق. قىزدى كونە تانىسىنداي كورىپ سىر اقتاردى. ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەنىنە قۋاناتىندىعىن، مۇنداعى وقىتۋشىلاردىڭ ەشكىمدى جاتسىنبايتىنىن، سۇلۋ قىزداردىڭ قاشاندا جولى بولاتىندىعىن، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن بۇل ورتانىڭ جۇماق ەكەنىن، اينالا تولى باۋ-باقشا، سەيىلدەۋگە بولاتىن، ءتىپتى، تاستاي قاراڭعى تۇندە قىدىرۋعا دا ەشكىم بوگەت بولمايتىنىن ايتىپ، قىزدى سوزىمەن ايرانداي ۇيىتتى. مۋزىكا اياقتالعاندا قۇماردىڭ ءسوزى اياقتالماي قالدى. سودان ساۋلە ەندى تانىسىپ، ءالى ءۇيىر بولماعان كۋرستاستارىنان گورى جاڭا تانىسقان جىگىتتىڭ قاسىندا قالۋدى ءجون سانادى. كەڭ الاڭدا، سەڭدەي سوعىلىسقان جۇرت اراسىندا بيلەۋگە جاڭا اۋەن كۇتىپ تۇرعاندا ولار وسىناۋ دۇنيەدە وزدەرىنىڭ بار ەكەنىن شىن سەزىندى. اينالا تولى ادام بولسا دا جاپان تۇزدە ەكەۋى عانا تۇرعانداي دەل-سال كۇي كەشتى. مۋزىكا ولاردى ەلجىرەتىپ بالبىراعان كۇيگە ءتۇسىردى. ەكەۋىنىڭ جۇرەگىندە سىرعىعان سازدى ىرعاق بىلايعى دۇنيەنىڭ ۋدا-شۋ ايعايىن، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعان مۋزىكانى ءبىر شەتكە ىسىرىپ تاستادى. قۇمار قىزعا جاقىنداي ءتۇسىپ بىردەڭەلەر ايتتى. ساۋلە ولاردىڭ بىردە-بىرىن تولىق ۇققان جوق. ايتسەدە، بۇل سوزدەر وعان وتە تۇسىنىكتى ەدى. سول كۇننەن باستاپ ساۋلە كوزىن جۇمسا بولدى، قۇلاعىنىڭ تۇبىندەگى مايدا شاشتارىن جىگىتتىڭ ىستىق دەمى ۇرىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. سونداي كەزدە ونىڭ كوز الدىندا كوبەلەكتەر ويناي باستايدى. ماحاببات، مىنە، وسىلايشا وعان ستۋدەنت دەگەن اتپەن بىرگە كەلدى. سودان كەيىنگى جۇمادا كۋرستاستارى ونىڭ جاتاقحاناعا ءجاي ورالاتىنىن ءبىلدى. ودان جوعارى كۋرستا وقيتىن جىگىتپەن كەزدەسىپ جۇرگەنىن ءتۇسىندى. دەگەنمەن، كۋرستاستارىنىڭ بۇل ءبىلىپ قويۋى باستاماسى عانا ەدى. كەلەسى جىلى تاعى دا ستۋدەنتتەردى قارسى الۋ كەشىندە ول قۇمارمەن تاعى بيلەدى. ولار بىلتىرعىداي اسەرلى سەزىمگە تۇنشىقپاسا دا ءبىرىن-بىرى جاقسى تۇسىنەتىندەرىن اڭعاردى. ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەن ەكى جىلدا قۇمار ءوزىنىڭ سەگىز قىزبەن جۇرگەنىن ساۋلەگە بۇرىن-اق ايتىپ بەرگەن. بۇگىن ولار ساۋلەنىڭ وسى جىلى بەس جىگىتپەن جۇرگەنىن ءسوز ەتتى. قۇمار ءبارى دۇرىس بولسا، ساۋلەنىڭ وزىنە ءسوزسىز وزا الاتىنىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيتىنىن دە ايتتى.
— دەگەنمەن، الدا جۇرۋىڭە ساعان ءالى مۇمكىندىك بار، — دەدى ساۋلە جىگىتتىڭ جۇزىنە كۇلىمدەي قاراپ، — بۇگىن كەشكە-اق جاڭا قىزدارمەن تانىساسىڭ.
— بىرەۋ بولا ما، الدە ەكەۋ بولار ما ەكەن؟
— بىلتىر ماعان نە دەپ ەدىڭ، ەسىڭدە بار ما؟ بۇل ۋنيۆەرسيتەت جۇماق، قور قىزدارى تۇگەل وسىندا كەلەدى، جىگىت بىتكەن «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن سەرىلەر دەپ كوپىرگەنسىڭ، بۇلارىڭ شىلعىي وتىرىك ەكەن، سولارىڭدى جاڭا كەلگەندەرگە تاعى ايتپاقسىڭ با؟
— مەن ساعان سولاي دەپ پە ەدىم؟! نە ايتقانىم ەسىمدە قالماپتى، ءبىراق، مۇنى ايتقانىڭ جاقسى بولدى، بۇلاردىڭ ءبارى ماڭگىلىك تاقىرىپتار، جازۋشىلار تابا الماي ءجۇر، بۇلاردى سەن، بولماسا ءوزىم، بالقاشقا ايتىپ قويعانىمىز ءجون، جازۋشى بولماق قوي، بۇل جاعىن ول جاقسى بىلەدى، ءبىر بىلسە، ءقادىرىن سول بىلەدى.
— ءبىراق، ول ايتقاندارىڭ تۇگەلدەي وتىرىك دەدىم عوي.
— سوزدە وتىرىك بولمايدى، اۋىزدان شىققان ەكەن، وندا شىندىق ءسوزسىز بولعانى، ەڭ كەمىندە مەن ساعان ءبىزدىڭ مۇندا ماحابباتتىڭ ارزان ەكەنىن، كوپ جاپا شەكپەيتىنىڭدى ايتىپپىن عوي، جاڭا كەلگەندەر دە ماحابباتتقا قارىق بولسىن.
— بۇلارىڭ ماعان قاجەت ەمەس.
— ەكەۋمىزگە قاجەت بولماعانىمەن، جاڭا كەلگەندەرگە قاجەت، بۇلاردى ولارعا ايتەۋىر بىرەۋدىڭ ايتۋى كەرەك قوي.
— وزگەلەردى قويشى، ءوزىڭ تۋرالى ايتپايسىڭ با؟
— ءبىراق، بۇگىن ءتۇن وزگەلەرگە ءوزىمىزدى ارنايتىن ءتۇن، ەسىڭنەن شىعىپ كەتپەسىن، «حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتەمىن» دەگەن ءسوز بار، ماحابباتقا ادال بولماساق تا، ۋاقىتقا ادال بولۋىمىز كەرەك قوي.
— مەنىڭ ەشكىمگە ادال بولعىم كەلمەيدى، الايدا بىرەۋ مەن ءۇشىن قيىلىپ تۇرسا، ول دا تەرىس بولماس ەدى، ءبىراق، سەن ماعان قىزمەت ەتۋدەن باس تارتىپ تۇر ەمەسسىڭ بە؟
— مەن ساعان ادال-اق قىزمەت ەتەر ەدىم، ءبىراق، بۇلاردى ساعان بىلتىر ايتىپ تاستاعانمىن.
— ەندەشە سولاردى قايتالاپ ايت.
— بۇل مۇمكىن ەمەس، سەن ولاردىڭ جالعان ەكەنىن ءبىلىپ قويدىڭ، ونى سەنبەيتىن ادامنىڭ ەستۋىنە بولمايدى.
— وندا مەن نەنى ەستىسەم بولادى؟
— ونى مەن قايدان بىلەيىن، مۇمكىن، كەلەر جىلى وسى ۋاقىتتا ءوزىڭ ايتارسىڭ، جۇرگەن جىگىتتەرىڭ ماعان ۇقساپ، ونعا جەتكەندە نە ەستىگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلەتىن بولاسىڭ.
— ەگەر، مىناۋ ۋدا-شۋ ايقايدان وڭاشا كەتەيىكشى دەسەڭ، مەن قارسى بولماس ەدىم.
— ءبىراق، ول جاقتا مەن ىزدەگەن جاس قىزدار جوق، ولارسىز مەن ەشتەڭە ىستەي المايمىن، بۇگىن ءتۇن ءسوزسىز ولاردىڭ بىر-ەكەۋىمەن تانىسۋىم كەرەك، انە، اناۋ قىز الدەكىمدى كۇتىپ تۇرعانعا ۇقسايدى، ءوڭى ادەمى ەكەن، كەشىر، اڭگىمەمىز وسىمەن اياقتالسىن، قالعانىن كەيىن ايتىسارمىز، مەنىڭ انا جاققا بارۋىم كەرەك.
ولار مۋزىكا اياقتالماي جاتىپ ءبيدى توقتاتتى دا، قۇمار قالىڭ ادامنىڭ اراسىنا سايتانداي سۇڭگىپ جوق بولدى. جۇرت بيلەپ جاتىر. ساۋلە ءبىر مەزەت قاي جاققا بەتتەرىن بىلمەي، ورنىندا تۇرىپ قالدى. ول جان-جاعىنا جالتاقتاپ، بيلەمەي سىرتتا قاراپ تۇرعانداردىڭ اراسىنان وزىنە تانىس ىزدەي باستادى. ءبىراق، ەشكىمدى كەزىكتىرە المادى. جاڭا كەلگەندەر بولماسا، وزگەلەر الدەقاشان ەكى-ەكىدەن جۇپتاسىپ، بۇل ارادان تايىپ تۇرعانى بەلگىلى.
— اقىماق! — دەدى ساۋلە وكپەسىن جاسىرا الماي، قۇمار كەتكەن جاققا ءبىر قاراپ قويىپ، — ولاي بولسا، كوپ وتپەي-اق شىنىمەن مەن سەنەن اسىپ تۇسەرمىن.
مۋزىكا تولاستاپ، بيلەپ جۇرگەندەر الاڭنان شەگىنگەندە، ساۋلە دە سولارمەن بىرگە الاڭ شەتىنە بارىپ تۇردى. وعان تانىستارى سوندا دا كەزدەسە قويمادى. ونىڭ اق جىبەكتەن تىگىلگەن، سۇيرىكتەي سۇيكىمدى بويىنا قۇپ جاراسقان، ەتەگى جەر سىزعان كويلەگى بيلەپ جۇرسە دە، بولماسا قاراۋىتقان اعاش اراسىنداعى ورىندىقتاردا بىرەۋمەن وتىرسا دا ادەمى كورىنۋگە ءتيىس. ەندەشە، بۇگىنگى ءتۇنى بيلەگەنى جەتتى، ەندى بيلەمەيدى. وسىمەن دوعارىپ، بۇل ورتادان اۋلاق اكەتسە، ول كىمگە بولسا دا رەنجىمەس ەدى. دەگەنمەن، جالعىز كەتۋىنە بولمايدى، وقۋ ورنىنىڭ ىشىندە اعاش اراسىن قۋالاعان تارام-تارام جولدار بار، مىناداي ايلى كەشتە، جۇلدىز جامىراعان تۇندە ماۋەلى اعاش اراسىندا جالعىز ءجۇرۋ دەگەنىڭ ازاپ. ساۋلە بۇل جولدارمەن تۇندە جالعىز ءجۇرىپ كورگەن ەمەس. جالعىز قالۋعا استە بولمايدى. كولەڭكەڭ بولسا دا، بىردەمەنىڭ سەرىك بولعانى ءجون، ءبىراق، تۇندە اعاش اراسىندا كولەڭكەڭ ەس بولمايدى. جۇرت بيلەپ جاتىر. قۇمار دا ساۋلەنىڭ الدىنان بىرنەشە مارتە ءوتتى. ول قۇشاعىنا العان قىز ۋىلجىپ، اينالاسىنا شاتتانا شالقىپ قارايدى، ماعىناسىز كۇلە بەرەدى. قۇمار بار نازارىن قۇشاعىنداعى قىزعا اۋدارعان، وزىنەن ءسال الاسالاۋ وعان بىردەڭەنى تىنباي ايتىپ ءجۇر.
— كەشىرىڭىز، سىزبەن بيلەۋگە بولا ما؟ — دەپ الدەكىم ساۋلەنىڭ قارسى الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى.
كۇندىزدەي جارقىراعان شىراق نۇرىنىڭ استىندا ساۋلە وزىنە جاسقانباي قاراعان جىگىتتى كوردى. كيگەن كيىمى ساۋلەگە بىردەن ۇناعان جوق. سودان-اق ول قارسىسىندا تۇرعان ادامنىڭ بۇل ورتاعا جاڭا كەلگەن ادام ەكەنىن سەزە قويدى. جىگىتتىڭ اسەرلى ءارى جاعىمدى داۋسى ونى وزىنە تارتتى.
— بيلەسەك، بيلەيىك، — دەدى ساۋلە.
ولار بيگە قوسىلىپ، توپتىڭ ورتاسىنا ەنىپ كەتە بەردى. جىگىتتىڭ اياق الىسى وزىنە قاراعاندا جاتىق ەكەنىن اڭعاردى. ەكەۋىنىڭ بويلارى دا شامالاس. جانارلارى تۇيىسە بەردى. ساۋلە وزىنە كىرپىك قاقپاستان قاراعان جاناردان بۇرىنعى تانىستارىن ىزدەدى. ساۋلە جىگىتتەردىڭ وزىنەن ءسال-پال بيىك كەلۋىنە، وزىنە اڭساۋلى جانارمەن قاراعان قارا، قوڭىر، شەگىر كوزدەردىڭ بىرىنە قاراعىسى كەلسە، بىرىنە قاراماۋعا، وزگەنىڭ وزىنە ەمىنە قاراعان قاراسىن بايقاماعانداي ەلەۋسىز قالدىرۋعا ۇيرەنگەن ەدى. بۇل جولى ولاي ىستەۋىنە بولمادى.
— ءسىزدى بۇرىن كورمەگەن ەكەنمىن، — دەدى جىگىت.
— مەن دە سەنى كورمەگەن سياقتىمىن، — دەدى ساۋلە.
— مەنى كورمەيتىن ءجونىڭىز بار، مەن ۋنيۆەرسيتەتكە ەندى كەلىپ تۇرمىن عوي.
— سەن ءبىرىنشى كۋرستانسىڭ با؟
— ءيا، جاڭا ستۋدەنتپىن، حيميا، بولماسا فيزيكا وقيتىن شىعارمىن، ادەبيەت بولسا دا بولا بەرەدى.
— سوندا نە، قانداي ماماندىق وقيتىنىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ بە؟
— مەنى ماتەماتيكا ماماندىعىنا قابىلداپتى، ولار ماعان كەلگەندە جاڭىلىپ قالعان، مەنى ءسوزسىز باسقا ماماندىققا اۋىستىراتىن بولادى.
— نەگە؟
— ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم ساباعىما 4 پەن 5 دەپ باعا قويعاندا، تەك ماتەماتيكا ساباعىما عانا 2 دەگەن باعا قويعان. مەن جوعارى وقۋ ورنىنىڭ سىناعىنان دا ءدال سول 2 دەگەن باعا الدىم.
— ولار سەنى ماتەماتيكا ماماندىعىنا قابىلداپ پا؟
— ولار مەنى ءبىرىنشى ەتىپ قابىلداعان ءتۇرى بار، جۋرنالدان وقىتۋشى اتىمدى ءبىرىنشى بولىپ شاقىردى.
— ماماندىق اۋىستىرۋ تۋرالى تالاپ ەتسەڭ بولادى.
— ولار ماعان «ماتەماتيكادان جوعارى باعا الىپ كورمەدىم» دەپ ءوتىنىش جاز، سودان كەيىن ماماندىعىڭدى الماستىرامىز دەيدى.
— وندا جازبايسىڭ با؟
— جىندى بولماسام، نەگە جازامىن؟! 2 دەگەن باعا الۋ قىلمىس ەمەس قوي، ولار سول قىلمىستى ماعان ارقالا دەيدى.
— وندا ماماندىعىڭدى اۋىستىرا المايسىڭ.
— قاي كۇنى اۋىستىرعانشا وقي بەرەمىن، ولار ءبارىبىر مەنى اۋىستىرادى.
— ولار سەنى اۋىستىرماي-اق ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىپ جىبەرەدى.
— نەگە؟
— سەبەبى، سەن سىناقتا سۇرىنە بەرەسىڭ عوي.
— ولار مەنىڭ بۇل ماماندىقتا 2-دەن جوعارى باعا الىپ كورمەگەنىمدى ءبىلىپ تۇرسا، نەگە قۋادى؟
— ۋنۆەرسيتەتتە 2 دەگەن باعا قويىلمايتىنى سياقتى، 5 دەگەن باعا دا قويىلمايدى، ءبىراق، جۇرتتىڭ ءبارى 3 الىپ، الشاڭداي باسادى، ال سەن 2 الاسىڭ عوي، ولار سەنى ەكىلەنبەي-اق قۋىپ جىبەرەدى.
— مەن ءبارىبىر ءوتىنىش جازبايمىن.
— وندا وقىتۋشىعا ءوزىڭنىڭ 3 الاتىنىڭدى ءبىلدىرۋىڭ كەرەك.
— ءبىراق، مەن ءوزىمنىڭ 3 الا المايتىنىمدى جاقسى بىلەمىن.
— الايدا، ونى وقىتۋشى بىلمەيدى عوي، مۇندا كىمنىڭ بولسا دا 3 دەگەن باعا الۋىنا بولادى، ولار ساعان دا سول باعانى بەرە سالادى.
— بۇنىسى جاقسى ەكەن، مەن وسىنداي وقۋ ورنىن جاقسى كورەمىن.
— قالايدا 3 دەگەن باعا الامىن دەۋىڭ كەرەك.
— مەن استە 4 الامىن دەمەيمىن، 3 الامىن.
— وندا 3 الاسىڭ.
ساۋلە بيلەپ جۇرگەن جىگىتتى باقىتتى سانادى. ول زەرەك، زەرەكتىگىمەن قويماي، العىر ەكەن. ومىردە جاڭا ءبىر ەسىكتى اشقان كەزدە كەزدەسەتىن ءسوزسىز بىلۋگە ءتيىستى تەورەمانى تەز-اق ءبىلىپ الدى. بيلەگەندە العاشقى قادامىن قالاي ءساتتى السا، بۇل قادامىن دا سونداي جاتىق باستى. ساۋلە جىگىتتى ۇناتىپ قالعانىن اڭعاردى. سول ساتتە مۋزىكا تولاستادى دا، ولار الاڭنىڭ شەتىنە بارىپ تۇردى.
— اتىڭدى سۇراماپپىن عوي؟ — دەدى ساۋلە قاسىندا تۇرعان جىگىتكە بۇرىلىپ الدەنەنى ەسىنە سالعانداي.
— ەدىل، ءسىزدىڭ اتىڭىز؟
— ساۋلە.
— اتىڭىز ادەمى ەكەن.
— راحمەت،
— اناۋ ءسىزدىڭ جىگىتىڭىز بە؟ — دەدى ەدىل الاڭنىڭ قارسى جاعىن يەگىمەن نۇسقاپ.
ساۋلە قارسى جاقتان قۇماردى كوردى. ول الگىندەگى قىزبەن تۇر. ولار وتە تاتۋ، ءبىرىن-بىرى ەجەلدەن بىلەتىن ادامدار سياقتى، مىنا بي كەشى دە ءتىپتى ءبىر سولار ءۇشىن وتكىزىلىپ جاتقانداي. ەكەۋىنىڭ مۋزىكانىڭ باستالۋىن سابىرسىزدانا كۇتىپ تۇرعانى بايقالادى.
— ول مەنىڭ جىگىتىم ەمەس.
— مەن جىگىتىڭىز بە دەپ قالىپ ەدىم، — دەدى ەدىل.
مۋزىكا باستالدى دا، جىگىت ساۋلەنى تاعى بيگە شاقىردى.
— ول جىگىت الگىندە سىزبەن بىرگە ەدى، ەندى مەن ۇناتىپ قالعان قىزدى اينالدىرىپ اكەتتى.
— سەن دە ول قىزدى ۇناتىپ قالىپ پا ەدىڭ؟
— سولاي سياقتى ەدى، ءبىراق، بىلمەيمىن، ءسىزدىڭ كوزىڭىز كىمدى بولسا دا ءۇيىرىپ اكەتەدى ەكەن.
— بۇل سوزىڭە راحمەت ايتادى دەپ دامەلەنبەي-اق قوي، ءبىراق، مەن ونىڭ قىزى ەمەسپىن.
— كەشىرىڭىز، — دەدى ەدىل، — ءسىز قاتە ويلاپ قالدىڭىز، مەن قىزعانىشقا بوي الدىراتىن جان ەمەسپىن، قىزعانىش دەگەن جاقسى عوي، ءبىراق، جاڭا ماحاببات ودان دا جاقسى، مەن ءسىزدى ءسۇيىپ قالدىم دەسەم، ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟
— مەن ەشتەڭە دەمەيمىن.
— سولاي دە.
— مەن دە سەنى سۇيەتىن شىعارمىن.
— وندا مىناۋ ورتادان كەتەيىك.
— مەنىڭ كەتكىم كەلىپ تۇرعانىمدى قايدان ءبىلىپ قويدىڭ؟
— ونى ءبىلۋ وڭاي، — دەدى ەدىل ساۋلەگە كۇلىمسىرەي قاراپ، — عاشىقتار قاشاندا وڭاشالانۋدى قاجەت ەتىپ تۇرادى.
— بۇنىڭ ءبارىن قايدان ءبىلىپ ءجۇرسىڭ...
ولار ءبيدى توقتاتىپ، جۇرت اراسىنان سىتىلىپ شىقتى دا، قاراۋىتقان باققا قاراي بەتتەدى. ساۋلە جىگىتتىڭ ءوزىن قىپشا بەلىنەن قاۋسىرا قۇشاقتاپ الۋىنا كەت ءارى دەگەن جوق. ولار بەتتەگەن اعاش اراسىندا ورىندىقتار بار ەدى. بۇنى ەدىل بىلمەگەنىمەن، ساۋلە بىلەتىن.
