Úlkenge qurmet, kishige izet kórsetýde aldaryna jan salmaıtyn sheshenderdiń qanǵa sińgen qasıetteri jaıynda Almaty oblystyq sheshen-ıngýsh ortalyǵynyń múshesi, Eńbekshi qazaq aýdanyna qarasty Aqshı aýylynyń turǵyny Beksultan Dýdýev áńgimelep berdi.
– Dástúr men eldiktin tutqasy úlkender, ıaǵnı, aqsaqaldar ekenin qazaqtar jaqsy biledi. Óıtkeni qazaqtar úlkenniń aldyn kıyp etpeıtin halyq qoı. Óz basym úlkendi qurmetteýde qazaq pen sheshendeı halyqty kergenim joq. O sheti men bu shetine deıin qus qanaty talyp, tulpardyń tuıaǵy tozatyn saıyn dala tósin meken etken qazaqtarda zyndan, túrme degen atymen bolmaǵanyn tarıhtan bilemiz.
Keńes zamanynyń ózinde sheshender oılanbaı ot basqan jastardy aralarynda tártipke salyp, oǵan jaza kesip, túrmege jibermeýge kúsh salǵan. Túrmege bir otyryp kelgen adamnyń oı-sanasy ózgerip, túzelýi qıyn bolatyny jasyryn emes. Sondyqtan sheshen aqsaqaldary mundaı buzyqtarǵa jumys istetip, aǵattyqqa barǵanyn uǵyndarǵan.
Mundaı dastúr qazaq halqynda da bar ekenin bilemiz. Qazaqtar shekten shyǵyp, ospadarlyqqa barǵan tentegin óz arasynda tıyp, qatarǵa qosqan ǵoı. Iaǵnı, tutas bir aýyl úshin aqsaqaldyń sózi zań bolǵan.
Ylkenniń lebizine qulaq asqan Qazaq halqy búginde Qudaıdyn meıirim-shapaǵatyna bólenip, osyndaı keń saharany baýyryna basyp otyr emes pe?! Eger bereke-birligi bolmasa, mundaı ulan-ǵaıyr jer qazirgi urpaqqa mıras bolyp qalar ma edi? Áı, qaıdam. Sondyqtan aqsaqal, abyzdy syılaý qazaqtyń qanyna sińgen qasıet dep oılaımyn.
Men qazaq topyraǵyna aıaq basqanda ońy men solyn tanymaǵan 4 jastaǵy bala edim. Áke-sheshemiz Stalınniń jandaıshaptary sheshenderdi júk poıyzyna tıep, Qazaqstannyń poıyz jol baratyn aýmaqtaryna ákelip, zat sıaqty tógip tastaǵanyn aıtyp otyratyn. Aýyr joldy kótere almaı qanshama adam mert boldy deseńizshi... Sondaı qıyn kezeńde sheshenniń kópti kórgen shaldary jas urpaqtyń bolashaǵyn oılap, sheshen halkynyń basyna túsken qasiretke tasty jaryp shyqqan qaraǵaıdaı qaısarlyq tanytqanyn aıtýǵa tıispin.
Sheshenderdi Qazaqstanǵa kúshtep qonystandyrǵanda Stalınniń qolshoqparlary «bular adamnyń etin jeıtin halyq» dep jergilikti qazaqtarǵa syrtymyzdan jamandapty. O zamanda, bu zaman tutas bir halyqtyń adam etin jepti degenin estimegen qazaqtar olardyń sózine qulaq aspaǵan. Qaıta sheshenniń shaldarynyń namazǵa jyǵylyp, sájdege bas qoıyp jatqanyn kórip, munyń arandatý úshin ádeıi aıtylǵan sóz ekenin túsinedi.
Osydan keıin qazaqtar bizdi qushaq jaıa qarsy alǵanyn áke-sheshemiz jyr qylyp aıtyp otyrýshy edi. Sol kezde jergilikti qazaqtardyń jaǵdaıy máz emes edi. Biraq soǵan qaramastan qolyndaǵy baryn bizben bóliskenin qalaı umytýǵa bolady.
Bizder 1943 jyly aqpannyń saqyldaǵan sary aıazynda qazaq topyraǵyna taban tiredik. Sol kezde kúshtep qonys aýdarylǵandardyń deni shal-kempir, bala-shaǵa men áıelder bolatyn. Al er azamattardyń kópshiligi soǵysqa ketken edi. Qystyń kózi qyraýda sonaý Kavkazdan Qazaqstanǵa qonys aýdarý, adamdy ajalǵa ıtermelegenmen birdeı ǵoı.
Kúshtep kóshirilgen sheshenderdiń sol kezde aldy kuz, arty jar, bolashaǵy bulyńǵyr bolǵan edi. Jany jaraly kóshti bastap kelgen sheshen shaldarynyń sol kezeńdegi qaısarlyǵyna áli kúnge deıin tánti bolamyn. Kindikten taraǵan balalary maıdan dalasynda ot keship júrse, ómiriniń jalǵasy urpaqtary taǵdyr tálkegine ushyrap, bóten elge bosyp barady. Sheshen aqsaqaldary alasapyran zamanda sheshen halqynyń otyn óshirmeýdi basty mindet sanady. Olar bul mindetti abyroımen atqarǵany anyq.
Syrt jerde júrsek te ana tilimiz ben salt-dástúrimizdi umytqan joqpyz. Quıma qulaq sheshen shaldary bárin sanamyzǵa quıyp berdi. Bizdiń baqytymyzǵa qaraı qazaq halqy meıirimdilik tanytyp, baýyrmaldyq kórsetýi bizdiń ósip-ónip el qataryna qosylýymyzǵa úlken demeý bolǵanyn aıtýǵa tıispin.
Qazir taıaqqa súıengen shaldardyń izin basyp, sol aqsaqaldyq jasqa biz de keldik. Keıde sonaý náýbet kezińdegi aqsaqaldardyń jaǵdaıy qazirgi bizdiń hal-kúıimizden jaqsy boldy-aý dep oıǵa shomatyn kezderim bolady. Óıtkeni sol kezde taǵdyr-tálkegine ushyraǵan tutas bir halyqtyń arman-tilegi boldy. Al qazir beıbit zaman, bizdi eshkim túrtpektep jatqan joq. Árkim qalaýynsha ómir súredi. Bireýge birdeńe dep aqyl aıtýdyń ózi qıyn. El, jer bolǵan soń qyzýqandy jastar bir-birimen kelispeı jatatyn kezderi bolady. Sol kezde bylaıǵy jurt «bul aýyldyń tentegine tyıym salatyn aqsaqaly joq pa?» dep aıtady emes pe? Sondyqtan qazirgi aqsaqaldardyń da qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligi bir mysqalda kemigen jok desem artyq aıtqandyq bolmas edi.
Mundaıda danagóı qazaq halqy «qadirin bilip ukpasa, naqyl aıtqan sóz ǵarip» demeı me? Qazirgi tańda jastardyń nazaryn ózine aýdaryp, teris jolǵa jeteleıtin jaıttar óte kóp. Sondyqtan kóptegen jastar úlkenniń sózine qulaq aspaı, ózinshe áreket istep, opyq jep qalatyny jasyryn emes.
Úlkendi tyńdaý birtindep qalyp bara jatqandaı... Osy rette Ykimettiń jergilikti jerlerde aqsaqaldar alqasyn quryp, jastarǵa tálim-tárbıe berý máselesine kóńil bólip otyrǵanyn óte oryndy dep esepteımin.
Qazirgi tańda aýylymyzdaǵy aqsaqaldar jastardy qazaq-sheshen dep bólmeı, aqyl-keńesimizdi aıtyp turamyz. Al sheshen aqsaqaldary jastaryn qalaı tárbıeleıdi degen suraqqa jaýap bersem. Bizder birinshi kezekte jastardy adaldyqqa tárbıeleımiz. Jastarǵa «eshkimniń ala jibin attamańdar» dep únemi aıtyp otyramyz.
Kópshilik sheshender jaıynda sóz etkende «Taý zańy» tóńireginde túrli alypqashpa áńgime aıtatyny jasyryn emes. Menińshe, «Taý zańy» sheshen halqynyń erjúrektigi men adaldyǵyn tanytatyn dástúr. «Taý zańy» jekpe-jekke shyqqan eki jigittiń teń jaǵdaıda kúsh synasýyn kózdeıdi. Qazaqtar «dástúrdiń ozyǵy men tozyǵy bar» deıdi ǵoı. Sondyqtan óz basym «Taý zańy» qazirgi zaman aǵymynan qalyp bara jatqan dástúr dep esepteımin.
Budan basqa bizde áke balasyn qolyna alyp kóterip, emirenip mandaıynan ıiskemeıtin dástúr bar. Jaýgershilik zamanda mundaı dástúr qajet bolǵan shyǵar. Al qazir áke men bala arasyn bulaısha alshaqtatýǵa bolmaıdy. Qazir bilim men biliktiń zamany ǵoı. Sondyqtan bizder jastarymyzdyń bilim alyp, ortaq Otanymyz Qazaqstannyń ósip-órkendeýine óz úlesterindi qosyńdar dep únemi aıtyp otyramyz.
Zańǵar taýlardy meken etken sheshen halqy álmısaqtan mal ósirýdi basty kásibi dep bilgeni belgili. «Mal baqpasań mandymassyń» dep sońyna ósıet qaldyrǵan qazaq pen sheshenniń turmystyq ómirinde osyndaı uqsastyqtar óte kóp. Qazir Úkimet halyqqa mal ósirip, egin salyńdar dep qoldan kelgen kómegin kórsetýde. Bizder osy múmkindikti paıdalanýymyz kerek. Qazir aýylda júrgen jastar nesibesin jerden terip jeýdi úırendi. Aldaǵy ýaqytta bárimiz Qazaqstandy aýylsharýashylyǵy órkendegen memleketke aınaldyrýymyz kerek.
Aınur Jumahan
