Suhbattyń basynda baǵdarlama avtory ádettegideı aqynnyń «astyna kópshik» qoıa otyryp, «Semeı-Nevada» qozǵalysynyń qurylǵanyna 33 jyl toldy, siz Semeıdegi synaq polıgonyn jaýyp, ajdahanyń aýzyn artyna keltirdińiz» degen syńaıda qoshamet sózder aıtty. Mundaı maqtaý-madaqtyń atasyn estigen Oljekeń shalqaqtap ketpese de shattanyp, kózi kúlmeńdep otyrdy. Jýyrda aqynymyz Fransıa prezıdenti Makronnyń qolynan birdeń-sirdeńe degen orden alǵan eken, «ol orden Napolen zamanynan beri bar, ony kim kóringenge bermeıdi. Napolen zamanynan qalǵan ordendi omyraýyna taqqaly otyrǵan qazaqtyń alǵashqysy menmin» degendi Oljekeń omyraýlap otyryp aıtty. Iá, Oljas alǵashqy, Oljas tuńǵysh, Oljas birinshi. Oljekeń qashanda alda. Bizdiń zamanymyzda osy kúnge deıin Oljekeńniń aldyna túsip kórgen adam kemde kem. Áıtse de, «dúmi myqty artymen dıermen taratady» demekshi, Oljekeńniń birinshiliktiń bárine áldebir qudireti kúshti qoldyń demeýimen, jeteleýimen jetip júrgenin ishimiz sezedi. Keshegi kúni ol Dinmuhammed Qonaevtyń erkesi boldy. Kúni keshege deıin Nazarbaevtyń da erkesi Oljas boldy. Já, bola bersin. Áli de bolsyn. Biraq osy O. Súleımenovtiń boıyndaǵy eki kelbet jurtty yǵyr ǵyp bitkenin endi ashyq aıtýǵa týra keledi.
Baıtasovtyń BaitassovLive baǵdarlamasyndaǵy sóziniń basyn aqynymyz kúńirenip otyryp KSRO-nyń kúıreýine ókinish bildirýmen bastady.
«Qandaı keremet memleket edi? Bizdiń kúshti ortaq otanymyz boldy. Sonyń bári Elsınniń bıilikke talasýymen byt-shyty shyqty ǵoı. Áleýeti zor memleket usaq-usaq bólikterge bólinip ketti», – dedi esimin tutas ult bolyp urandatyp júrgen ulyq aqynymyz. Biz sonda ishimizden: «Aý, baıqus-aý, sen «japtym», «joıdym» dep keýdeńdi qaǵatyn Semeı polıgonyn basqa aımaqtan oryn tappaı qazaq jerine ákelip ornalastyrǵan Máskeý emes pe edi? Máskeý seniń tóńiregine oıran salǵan ortaq otanyńnyń astanasy emes pe edi?» degindi aıtyp, qynjylyp otyrdyq.
Keıde osy Oljastyń Semeıge baryp, Abyraly, Abaı aýdandarynda bolyp, synaqtardyń zardabyn tartqan halyqtyń muń-sherin bek túsingenine kúmándatanymyz da bar.
Qurmetti oqyrman! Jadyńyzda júrsin, Semeı polıgonynyń qasyretin et júregimen sezinip, eline jany ashyǵan, dabyl qaqqan azamat – Keshirim Boztaev. Ókinishke qaraı, jyldar ótken saıyn Boztaevtaı bozdaqtyń aty umytylyp barady da, esesine Oljas Súleımenovtiń shoýy kúsheıip, dańqy artyp barady.
Keshirim Boztaev kim edi? Bul suraqty aldymen Oljas Súleımenovke qoıýymyz kerek. Ol Keshirim týraly jaqsy biledi. Bilgendikten de Keshirimdi 60 jasymen quttyqtap, oǵan úshbý hat joldaǵan. Bylaı dep:
«...Ývajaemyı Keshrım Boztaevıch! My znaem Vas kak krýpnogo obshestvennogo ı gosýdarstvennogo deıatelá, ochen mnogo sdelavshego dlá prosvetanıa naroda Kazahstana. Vsá Vasha jızn eto dobryı ı nazıdatelnyı prımer dlá molodogo pokolenıa... V te nelegkıe gody borby za prekrashenıa ıadernyh ıspytanıı na Semıpalatınskom polıgone Vy proıavılı stoıkostboısa za ınteresy naroda ı mýdrostıstınnogo narodnogo lıdera. My znaem, chto v etı trýdnye gody Vam prıshlos osobenno nelegko ı na Vashý dolú vypalı tájkıe ıspytanıa, no Vy sýmelı naıtı vernyı pýt ı sdelat nemalyı lıchnyı vklad v dolgojdannýıý pobedý zakrytıe Semıpalatınskogo ıadernogo polıgona. V den Vashego shestıdesátıletıa, dorogoı Keshrım Boztaevıch, my vyrajaem Vam svoe glýbokoe pochtenıe ı govorım blagodarnoe spasıbo!
Oljas Sýleımenov». 23-maıa, 1993g.».
Kórdińizder me, Oljas Keshirimdi mereıjasymen quttyqtap jazǵan hatynda: «Vy sýmelı naıtı vernyı pýt ı sdelat nemalyı lıchnyı vklad v dolgojdannýıý pobedý zakrytıe Semıpalatınskogo ıadernogo polıgona» deıdi. Sóıtedi de araǵa az ǵana ýaqyt salyp, «men ondaı hat jazǵan joqpyn, Keshirimniń atyna jazylǵan hatqa baıqamaı qol qoıa salsam kerek» deıdi.
Qoı-eı, kóke! Qatardaǵy kóp hatshynyń biri emes, biregeıi, halyqshyl tulǵa, qazaq dalasynda bolyp jatqan ıadrolyq synaqtardyń qasyretin KSRO-nyń Bas hatshysy Gorbachevqa qupıa túrde bolsa da jigeri jasymaı jetkize alǵan Keshirimdeı erdiń atyna jazylǵan úshbý hatqa Aljas Amarovıchtiń ańdamaı qol qoıa salý beımúmkin. Osy arada bir kákir bar. Shyndyǵynda Oljasty Keshirimge kómekshi etip tapsyrǵan Nursultan Nazarbaev edi deıdi kýálar.
«Jalpy Oljastyń Semeıge alǵash barýy, ol jaqtan KSRO halyq depýtaty bolyp saılanýy bylaı: ol Almaty qalasynyń Kalının aýdanynan KSRO halyq depýtattyǵyna kandıdat boldy. Ýchastokke Jazýshylar odaǵynan «Prostor» jornalynyń bir qyzmetkeri ekeýimiz baqylaýshylyqqa jiberildik. Daýys berý, búleten sanaý taza atqaryldy. Aqyn utylyp qaldy.
Erteńinde jumysqa kelsem, birinshi hatshynyń kabıneti aldynda qyzmetkerlerimizdiń tórteý-beseýi tur. «Oljastyń kabınetinde konsert bolyp jatyr» deıdi. Barsam, bir top kisiniń ortasynda maǵan beıtanys tapaldaý kelinshek tabanymen shoq basyp alǵandaı typyrlap, erini súıreńdep, shańq-shańq etedi. «...Baqylaýshylaryń saılaý ýchastoginde bolǵan joq! Olardy jazalaý kerek!..» deıdi. Men qyp-qyzyl jalaǵa qatty ashýlanyp, partkomymyzdyń hatshysyna dereý málimdeme jazyp, saılaý ýchastoginde bizdiń bolǵan-bolmaǵanymyzdy tekserýdi, kórgensiz ósekshiniń jalasynan qorǵaýdy talap ettim. Biraq talabym eskerilmedi.
Sol kezeńde ne bolǵanyn Keshirim «Semeı polıgony» kitabynda ashyq jazǵan: «Almatyda daýysqa túsken Oljas qıyndyqqa ushyrapty. Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy N. Á. Nazarbaev maǵan telefon shalyp, jaǵdaıdy aıtyp, O. Súleımenovti Semeı oblysynan depýtattyqqa ótkizýimizdi ótindi. «Súleımenov sizge kómektesedi. Polıgonǵa qarsy kúreste jaqsy járdemshi bolady», dedi Nursultan Ábishuly. Erteńinde G. V. Kolbın telefon soǵyp, ol da sondaı tilek aıtty». Ol tilekter, árıne, qabyl boldy».
(Ǵabbas Qabyushly. «Óz ultyn «jabaıy» kórgen Oljas búginginiń «Abaıy» bola ala ma?» https://abai.kz/post/6684).
Respýblıkalyq jasandy odaqtardyń jaǵdaıyn ishteı jaqsy túsingen, ári Nobel syılyǵanan dámeli Gorbaechev te Semeıdegi synaq polıgondarynyń jumysyn tejeýge (árıne, múldem toqatýǵa emes!) beıildi ekenin aqyndyq túısikpen uǵa qoıǵan Oljekeń antıadrolyq urandy sózder jazylǵan shúberekti dereý shekege tańyp alyp top bastaı jóneledi. Qozǵalys quryp, qozǵalystyń barlyq qımyl áreketin shoýǵa aınaldyryp ta úlgeredi. Jaqsylarym, bile bilseńizder bizdiń eldegi shoý men shý Oljekeńniń «Nevada-Semeı» qozǵalysynan bastalǵan-dy. Shoýdyń aıaǵy sholaq saıdyń tasyp basylǵan sýy sıaqty emes pe, bastalady... bitti, jalǵaspaıdy.
Qaıbir jyly Oljas Súleımenov Japonıaǵa bardy. Japondar ony arqaǵa qaǵyp, aranyn ashqan ajdahamen kúresken dara batyr esebinde qurmet kórsetti. Al sol japondar 70-80 jyldan beri Nagaskaı men Hırosımanyń sumdyǵyn umytpaı, halqyna barynsha jaǵdaı jasap, dúnıege kelgen sábıiniń densaýlyǵyn muqıat zerttep, qadaǵalap tynym tappaı keledi. Osyndaı ıgilikti isterge muryndyq bolýǵa tıis bizdiń áıgili aqynymyz shekesine tańǵan shytyn sheshken kúnniń erteńinde Semeı halqyn umytty. «Troıaka» atalǵan eýrazıalyq toptaǵy úsh mıllıarder dosyna (Shodıev-Ibragımov-Mashkevıch) qarjy bóldirip, SHQO-nyń ıadrolyq synaqtardan zardap shekken aýdandarynyń birine qamqorlyq jasaýǵa onyń qudireti jetetin edi, biraq ondaı jaǵymdy jańalyqty qulaǵymyz estigen joq. Eger sondaı kómek-járdemin aqyn jarıa etpeı jasaǵan bolsa, keshirim suraýǵa daıynmyn. Áı, qaıdam!.. Ataǵynan at úrketin Oljastan Qytaıdan kelgen qandasymyz, marqum Asqar Jakýlın áldeqaıda er eken. Otanshyl, halyqshyl eken. Ol Semeıdegi aýrýhanalarǵa, mektepterge jıǵan-tergen qarajatyn berip otyrýdy ósıet etip qaldyrǵan-dy. Sózdiń oraıyna qaraı aıtyp ótkenimiz jón, Asqar Jakýlın atyndaǵy qor Semeıdegi keleli isterdiń bárine úzbeı demeýshilik jasap keledi. Jasaı da bermek!
Oljasty bireýler «Az ı Ia»-sy úshin qurmet tutyp, quraq ushady. Álgilerge «Oljekeńniń osysy qalaı ózi?» deı qalsań, jaǵańnan alyp, jaǵyńdy ýatýǵa bar. Sóıtsek, olar úshin Oljastan asqan ultshyl, qaharman, batyr da batyl adam joq eken. Meıili, solaı-aq bolsyn. Biletinder Oljastyń «Az ı Ia»-synan kóp til bilgen polıglot, asqan bilimdar Azat Súleevtiń qoltańbasyn kóredi. «Kitaptyń negizi mazmunyn, daýly sózder men sózderdiń shyǵý tórkinin naqtylap jazǵan Azat Biláluly edi» deıdi kýáler. Al kitapqa óleńmen rýh bergen, árıne, aqynnyń ózi. Oǵan eshkimniń daýy joq. Keshirimniń esimin aýzyna almaıtyny sıaqty osy kúni Oljas Súleımenov Azat atty ıntellektýal dosynyń bolaǵanyn da tis jaryp aıtpaıdy. Demek, abroı da, ataq ta óziniki. Aqyn sony qalaıdy. Taǵy da qaıtalaımyz, meıli solaı-aq bolsyn! Biraq «Az ı Ia»-nyń avtory qazaq dese, qazaqtyń tili dese, jıyrylyp shyǵa keletini nesi?.. Ásilinde «Sóz tórkinine» úńiletin qalamger sóıte me eken? Bizdińshe Oljas – orystildi qazaqtardyń kósemi. Óz tilin bilmeıtin, óz tilinen jırenetin, qarapaıym qazaqtan ózin joǵary qoıatyn, ózderin elıta sanaıtyn orystildi nıgılsıt qazaqtar ǵana Oljastyń jazǵandaryn oqyp, ony pir tutady. Oljas ta, olar da qazaqtyń rýhanı jańǵyrýyn, jasampaz ultqa aınalýyn qalamaıdy. Qalamaǵanyńyz ne, tis-tyrnaǵymen qarsy. Ádildiktiń jolynan taımaǵan, kimge de bolsa, qasqaıyp turyp aqıqatty aıta bilgen ardaqty Aldan Aıymbetov aqsaqal búı deıdi:
«...Ia, okazalos, zanál mesto prámo naprotıv O. Sýleımenova. Za neskolko dneı do etogo nam bylı rozdany tezısy programmy býdýsheı partıı. Mne dostalsá nasıonalnyı vopros. Materıal gotovıl ochen sereznyı, kak mne kazalos, ne ýstýpaıýshıı «Kommanıfestý» Marksa ı Engelsa. No kogda doshel do tezısa «vozrojdenıe kazahskoı nasıı», Sýleımenov podnálsá, nemnogo polúbovalsá soboıý, zatem dırektıvnym tonom potreboval ýbrat «vozrojdenıe kazahskoı nasıı». Ia vpervye okazalsá v takoı blızostı ot «velıkogo cheloveka». No preodolel robostı pochtı zaoral na nego: «Kakogo cherta my sobıraemsá v partıý?! Ia býdý borotsá protıv antıkazahskoı partıı!»
(Aldan Aıymbetov. «Oljasa Sýleımenova kak antıkazaha ıa raskýsıl srazý, eshe togda», gazeta «Kazahskaıa pravda», №17, sentábr, 2005 g.).
Bir nárseni aıtýmyz kerek. Oljas – pýblıkanyń kóńil-kúıinde oınaı biletin adam. Ol – aqyn beınesindegi artıs. «Oljas! Oljas!» dep urandatyp Jazýshylar odaǵynyń aldyna kelgen jeltoqsanshyl jastardy kórip buǵyp qalǵan batyr kóterilis basylǵan soń, QazMý-de kezdesý ótkizip, «alańǵa partıa qaıratkerleri shyǵyp ketti, negizi trıbýnada biz, aqyndar turýymyz kerek edi, bizge múmkindik berilmedi» dep soqqan kórinedi. Osyndaı sózden keıin albyrt ta, ańǵal jastar Oljekeńe qalaı tabynbasyn?!. Árıne, tabynady. Al Oljas mıyǵynan kúlip qoıyp qazaqtyń múddesin syrtynan satyp júre beredi. Osydan keıin Oljasty qalaısha aqyn beınesindegi artıs demeısiń?
Oljas Súleımenov Nursultan Nazarbaevtyń bıligine de qyzmet etti. Qyzmet etkende ult muraty, halyq múddesi turǵysynan qyzmet etti dep aıta alamyz ba? Joq. Ol barynsha dekolonıazasıa saıasatyna qarsy boldy. Qazaq tiliniń Konstıtýsıadaǵy memlekettik mártebesine laıyq qurmettelýi men qoldanylýyna da qarsylyǵy árkez bilinip turatyn. Ol osyndaı kertartpa pıǵylymen Nazarbaevtyń ulttqa bet bura qalǵan isterine kedergi keltirip, kesirin tıgizip te júrgenin ishimiz sezetin. Biraq Oljasty ólip-óship kózsiz súıgen kópke ne dep bolasyń?.. Qazaqta «kópte es joq...» degendi Abaı ǵana aıta alǵan. Apyr-aý, deısiń keıde, adamdy jaqsy kórýge bolady. Biraq onyń teris baqqan, tetir isine nege syn aıtýǵa bolmaıdy? Bizdiń kóp osyny eskermeıdi. Halqynyń osyndaı sábı minezin, ańǵaldyǵyn jaqsy biletin Oljas eki tylda oınaýdan jalyǵar emes. Jasy qazir seksennen mol asty, áli solaı. Men oqyrmanǵa Oljas aǵańyzdy súı, qurmette, baǵala, biraq, súıseń de, baǵalasań da ádil súı, ádil baǵala degendi aıtqym keledi. Biz balalyq oıdan arylýymyz kerek. Eseıýimiz kerek. Kimniń kim ekendigin tanyp, bilýimiz kerek. Qazir ótken otyz jyldaǵynyń bárin jappaı mansuqtaýǵa kóship jatyrmyz. Olaı bolmaıdy. Ótkeniń qasyretti bolsa da qasıetti tarıhyńnyń betinde tańbalanyp qalýy tıis. Nazarbaevtyń bıligi... ol da jyldar ótken soń ýaqyt tarazysynyń tabaǵyna tartylatyn bolady. Sol ýaqytta birinshi orynǵa Oljekeńderdiń oıyny emes, halyqtyń qaısar rýhy, erligi, tózimdiligi, kónbistigi, kúte bilgendigi aldyńǵy orynǵa shyǵady. Sol kezde biz, «bárine kináli shapyrashtylar» dep rýly elge topyraq shasha salǵan aqynnyń sózin asylyq dep tanyrymyz aqıqat.
Aıtpaqshy, atasy jaqsy jurtqa arasha túsken sóz qazirdiń ózinde aıtylyp ta jatyr. Biz sol sózben maqalamyzdy qortyndylaǵandy abzal kórdik:
«Qańtar qandy oqıǵasy «men qazaq» deıtin árbir azamattyń júreginde tikenshe qadalyp turǵany haq. Uıymdastyrýshy kim? Kim kináli? Árkim ártúrli jaýap izdep sabylýda.
Iýtýb kanaldyń birinen halyqaralyq arenadaǵy abyroıly azamatymyz Oljas Súleımenov sóıledi. «Shapyrashtylar kináli», – dep óziniń barıton daýysymen basyp kep qaldy ol. Meniń zárem zár túbine ketti. Qazaq rýshyldyǵy jaıynda oıladym.
1932 j. alapat ashtyqqa bas sebepker qazaq. 1937 j. qazaqtan kóp atylǵan ózge ult joq. Qazaqstan basshylyǵyna kelgen P.K.Ponomarenko (1954-55 j.) bir jylda Q.Sátpaev, B.Kenjebaev, Q.Jumalıev, E.Ysmaıylov, E.Bekmahanov, Q.Muhanbethanov sekildi qazaqtyń qaımaǵyn túrmeden shyǵardy. Qazaqtyń zıalysyn túrmege tyqqan eki óńirdegi klan jaıynda Saıası búronyń arnaıy sheshimin alýǵa májbúr boldy. Ol qazaq basshylarynyń Máskeýge quıryǵyn tyǵyp alyp, birin-biri respýblıkada qulatýyna, jala jaýyp aıdatýyna qarsy sheshim edi. Qazaqtyń tutastyǵyn sóıtip, ýkraın basshy saıası sheshim shyǵaryp, saqtap qalýǵa tyrysqan. Biraq, Ponomarenkonyń qazaq ultyna jany ashýy Moskvaǵa jaqpady da, bir jyl ister-istemeste Qazaqstan basshysyn Úndistanǵa elshisi etip, aıdap jiberdi. KPSS-tiń jazylmaǵan zańy. Tólegen Tájibaevty keńesshi etip, P.K.Ponomarenko birge ala ketken. Bul da onyń qazaq halqyna degen qurmeti bolsa kerek.
... Al, Oljas Súleımenovtiń «Qańtar oqıǵasyn shapyrashtylar uıymdastyrdy», – deýi uıat-aq boldy. Tárbıesin kórgen, qyzmettes bolǵan qalamger raıynda aıtaıyn, bul Oljas Súleımenov qazaqtyń rýshyldyǵyna qarsy sóılep júrgen (Qonaevtyń qamqorlyǵyn kórgen) burynǵy Oljasqa uqsamaıdy. Óziniń orys dostary aıtyp júrgendeı «Aljastyń» aljasqan sózi bolyp shyqty. Oljas aıtty eken dep, nemene biz bar kináni Shapyrashty rýyna artyp, Shapyrashty rýymen kúresemiz be? Bul qazaqtyń yntymaǵyna, birligine nuqsan keltiretin sóz, qatelesý!».
(Ádbıetshi-ǵalym, profesor Qulbek Ergóbektiń WhaTsab jelsinen taraǵan jazbasynan úzindi).
Nurlan Baıtas
Abai.kz
