Almatynyń «jasyl qala» degen aty bir kezderi aqyn-jazýshylardyń qıalynda ǵana ómir súretindeı kórinetin. Sońǵy jyldary Almaty qalasy ákimdigi «jasyl ekonomıka» uǵymyna jańa kózben qaraı bastady. Ekologıany qorǵaý, klımattyń ózgerýine beıimdelý, tabıǵı resýrstardy uqypty paıdalaný megapolıs ómiriniń basty paradıgmasyna aınaldy. Bul ózgeristerdi qarapaıym adam da, qaladaǵy kásiporyndar men halyqaralyq sarapshylar da baıqap otyr.
Eger burynǵy zamanmen salystyrsaq, Almaty sońǵy on jyldyqta ekologıa máselesin ekinshi kezekke ysyryp, eń aldymen ekonomıkalyq damýǵa den qoıǵan edi. Qalada turǵyn úıler qarqyndy salynyp, avtokólik sany jyl sanap óse berdi, óndiris oryndary men qyzmet kórsetý nysandary ekologıany esepke ala qoımaıtyn. Biraq ekologıalyq máseleler asqynyp, turǵyndardyń densaýlyǵyna áser ete bastaǵanda, ákimdik jasyl ekonomıkany birinshi kezekke shyǵardy.
Búgingi tańda Almatyda «Jasyl Almaty» qalalyq baǵdarlamasy jumys isteıtinin bilemiz. Atalǵan baǵdarlama aıasynda birneshe iri bastama qatar júzege asýda. Olar – kógaldandyrý jumystary, qoǵamdyq kólikti ekologıalyq túrge kóshirý, energıa tıimdiligin arttyrý, jańartylatyn energıa kózderin engizý, aýa sapasyn baqylaý, sý jáne qaldyqtar máselesin sheshý. Qalalyq ákimdik pen halyqaralyq uıymdardyń birlesken jobalary da bar.
Sońǵy jyldary qala ákimdigi aǵash otyrǵyzýdy, saıabaqtar men gúlzarlardy keńeıtýdi basty mindetke aınaldyrdy. Qalada sońǵy úsh jyldyń ózinde 1 mıllıonnan astam aǵash otyrǵyzylyp, 500 gektardan astam jańa jasyl aımaq paıda boldy. Bul bastama ásirese Baým toǵaıyn abattandyrý, Botanıka baǵy men Medeý shatqalyndaǵy jasyl beldeýdi qalpyna keltirý arqyly júzege asýda.
Búginde Almatyda 1600-den astam saıabaq pen alańqaı, 8 úlken qalalyq saıabaq jáne ondaǵan shaǵyn baqtar bar. Jasyl beldeý keńeıip keledi: Medeý, Kóktóbe, Býtakovka syndy tabıǵı aýmaqtar erekshe qorǵaýda. Ár jańa turǵyn úı kesheni, bıznes-ortalyq nemese memlekettik ǵımarat salynǵanda, jasyl alań, aǵash otyrǵyzý, sýarý ınfraqurylymy mindetti túrde eskeriledi.
Ekologıalyq ahýaldy jaqsartýdaǵy eń kúrdeli máseleniń biri – kóliktiń tozyǵy jetken parki men qalany qaptaǵan avtokólikter. Almatyda bul túıin birtindep sheshilip jatyr. Sońǵy úsh jylda qaladaǵy qoǵamdyq kóliktiń jartysyna jýyǵy jańa ekologıalyq standarttarǵa sáıkestendirildi. Elektrobýs sany aıtarlyqtaı ósti – búginde qala kóshelerinde júzdegen elektr avtobýsy kún saıyn jolaýshy tasıdy.
«Ekobýs» jobasy aıasynda dızeldi avtobýstardan bas tartyp, gazben júretin kólikter men elektrobýstarǵa kóshý keń etek alýda. Bul joba aýaǵa taralatyn zıandy zattardy birneshe esege qysqartty. Qala ishinde velojoldar júıesi damýda: 120 shaqyrymǵa jýyq arnaıy velojol salyndy, birneshe myń velosıpedti jalǵa beretin stansıalar ashyldy. Jaıaý júrginshiler úshin de jańa alańdar, eko-marshrýttar jasaqtaldy.
Almaty ákimdigi taksı men jeńil avtokólik ıelerin elektrokarǵa kóshýge yntalandyrý úshin arnaıy baǵdarlamalar daıyndap jatyr. Qalada elektr qýattaý stansıalary sany jyldan jylǵa kóbeıip, elektrokólikti paıdalaný qoljetimdi bola bastady.
Jasyl ekonomıkada mańyzdy basymdyqtardyń biri – energıany tıimdi paıdalaný. Almatyda jańa qurylystarda jáne eski ǵımarattardy jańǵyrtý barysynda energıa únemdeýge, jylý oqshaýlaý júıelerine, jaryqtandyrýdy avtomattandyrýǵa basa nazar aýdarylýda. Memlekettik mekemeler men mektepterde, aýrýhanalarda LED-jaryqtandyrý, aqyldy termostat júıeleri engizilýde.
Qaladaǵy birneshe iri nysanda kún panelderi men shaǵyn jel stansıalary jumys istep tur. Bul – jalpy energıa tutynýdy azaıtyp, qalanyń kómirtek izin tómendetýge sep bolady. Qalanyń energetıkalyq júıesinde «jasyl energıa» úlesin arttyrý maqsatynda halyqaralyq bankter men donorlardyń qoldaýymen jańa jobalar júzege asyrylýda.
Almatydaǵy basty ekologıalyq túıtkil – aýanyń lastanýy. 2018 jyldan beri qalada arnaıy monıtorıńtik júıe iske qosyldy. 50-ge jýyq baqylaý stansıasy qaladaǵy aýa sapasyn táýlik boıy ólshep, málimetti real time rejıminde kórsetedi. «Airkaz.org», «Kazhydromet» platformalarynda turǵyndar óz aýdandaryndaǵy aýanyń lastaný deńgeıin baqylaı alady. Bul ashyqtyq pen qoǵamdyq baqylaýdyń jańa dáýirin bastady.
Qaladaǵy JEO-2 (Jylý elektr ortalyǵy) jańǵyrtý jáne gazǵa kóshirý – megapolıstiń aýasyn jaqsartýdaǵy strategıalyq qadam. Eski qazandyqtar men peshterdi gazdandyrý arqyly da zıandy bólshekter mólsheri edáýir azaıdy. Aldaǵy jyldary JEO-3-ti de tolyq jańǵyrtý, jekemenshik sektordaǵy kómirdi gazǵa aýystyrý baǵdarlamasy bastalmaq.
Qalanyń ekologıalyq jańǵyrýy – tek bıliktiń, ákimdiktiń sharýasy emes. Almatyda sońǵy jyldary azamattyq qoǵam, eriktiler qozǵalysy, ekologıalyq uıymdar belsendi áreketke kóshti. «Taza qala», «EcoAlmaty», «Jasyl mektep», «Clean Air» sıaqty qozǵalystar myńdaǵan almatylyqty biriktirdi. Erik-jigeri bar jastar, mektep oqýshylary, qoǵamdyq uıymdar senbilikter, eko-aksıalar uıymdastyryp keledi.
Qalada ekologıalyq mádenıet qalyptasyp kele jatyr: tabıǵatty qorǵaý, sý men jaryqty únemdeý, qoqysty suryptaý, aǵash otyrǵyzý kúndelikti ómirdiń ajyramas bóligine aınaldy. Jergilikti BAQ, áleýmettik jeliler, blogerler ekologıalyq aǵartý jumystaryn júıeli júrgizip keledi.
Almatynyń ekologıalyq jańǵyrýy halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan da oń baǵalanyp keledi. BUU-nyń «jasyl qala» standarttary, Dúnıejúzilik banktiń qalalyq ekojúıeni jańǵyrtý jobalary, EO-nyń klımat baǵdarlamalary – Almatynyń árbir qadamy halyqaralyq standartqa jaqyndap kele jatqanyn kórsetedi.
2023 jyly Almaty álemdik «Jasyl qala» ındeksine alǵash ret endi. Bul – megapolıstiń tabıǵı ortaǵa, aýaǵa, sýǵa, jasyl aımaqqa degen erekshe qamqorlyǵynyń kórinisi. Jyl saıyn Almaty halyqaralyq sarapshylar reıtıńinde ekologıalyq reformalar júrgizý boıynsha Ortalyq Azıadaǵy kóshbasshy qala atanýda.
Jasyl ekonomıkaǵa bet burý búkil megapolıstiń ómir súrý fılosofıasyna, mádenıetine, kúndelikti tájirıbesine aınalǵan jańa baǵyt. Qalanyń ekologıalyq jańǵyrýy naqty nátıje berip otyr: aýanyń sapasy jaqsardy, jasyl aımaqtar kóbeıdi, sý resýrstary men qaldyqtar basqarylýda, qoǵamdyq kólik pen energetıkada revolúsıa jasaldy.
