Сауда орнының кассасына келіп, сатып алған затыңыздың ақысын төлеу кезінде баға сөреде көрсетілген сомадан жоғары болып шыққанда не істеу керек? Біз алғашқы сомаға сендік, енді сатып алудан бас тартуымыз керек пе? Сауда орнын осылай алдағаны үшін жазалауға бола ма? Бұл орайда кімге, қандай мекемеге хабарласу керек?
Сатып алушылар осындай жағымсыз жағдайға жиі тап болып жатады. Сатушының сөреге ілген тауардың бағасы басқа, ал оны ақшаға сатып алатын нақты бағасы басқа, яғни көп. Сөредегі бағасы мың теңге болса, шын мәнінде кассада мың екі жүз теңге сұрайды. Кейбірінде баға белгілері мүлде жоқ болып шығады немесе кеше өнімнің құны біршама қымбат болып тұрса, бүгін ол үштен бір есеге өсіп кеткен. Мұны олар инфляциямен түсіндіруі мүмкін немесе сатушылар иығын қиқаң еткізеді де қояды. Кейбір жағдайда дүкен иелері «сатушылардың баға белгілерін өзгертуге уақыты болмады» деп айтады. Ал сіз осылардың қай-қайсы да кез келген жағдайда бұзушылық екенін білуіңіз керек. Тіпті екі құқықбұзушылық: біріншіден, тұтынушылардың құқықтарын бұзу, екіншіден, сауда ережелерін бұзу.
Сондай-ақ жосықсыз саудагерлер де екі есе жауапкершілікке тартылады: азаматтық және әкімшілік. Алайда, осындай келеңсіз жағдайға байланысты және әділдік үшін кімге жүгіну керек, біз жан-жақты түсіндіріп көрсек.
Сонымен, ескеретін бірінші нәрсе. Нақты және жарияланған бағалар арасындағы сәйкессіздік (немесе баға белгісі мүлде болмаса) тұтынушы ретіндегі құқықтарыңызды бұзады. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 12) тармағында «сатушы (дайындаушы) баға белгісімен берілген тауардың ішкі және сыртқы бетінде көрсетілген құнын көрсетуге міндетті. Бөлшек саудада тауарды сыртқы витриналарда көрсетілген құны бойынша сатуы тиіс.
Рас, қолданыстағы заңда көзделген құқықтарды қорғау механизмі өте ауыр және осы себепті тиімсіз. Қазақстанда тұтынушылардың шағымдарын шешудің үш сатылы алгоритмі бар: 1-кезең – сатушы (сотқа дейінгі талап-арыз), 2-кезең – уәкілетті мемлекеттік органдар (сатушы елемеген жағдайда шағым), 3-кезең – сот. (Қолданыстағы «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 6-1-тарауының баптарына сәйкес). Қазақстан Республикасының Үкіметі 2023 жылғы 29 маусымда Мәжіліске жобасын ұсынған болашақ заң тұтынушылардың құқықтарын қорғауды (өтеу, зиянды өтеу және т.б.) тиімдірек етеді деген тағы үмітіміз ба.
Сонымен қатар азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен басқа, әкімшілік жауапкершілік те бар - сауда ережелерін бұзғаны үшін мемлекетке айыппұлдар өтеу. Естеріңізге сала кетейік, Ішкі сауда ережелерінде 19-тармақ бар:
«Сатушы сатылатын тауардың нақты жазылған баға белгілерінің болуын қамтамасыз етеді, онда өнімнің атауы, оның сорты, салмағы немесе өнім бірлігінің бағасы көрсетіледі». Сол себептен қазіргі таңда сатушылар мен өндірушілерді «билік органдарына» жүгіну арқылы қорқытып, тапсырыс беруге мәжбүрлеу өте маңызды.
«Сауда ережелерін бұзғандарды жазалауға кім құқылы және қалай?» деген сауалға келсек, бағамен айла-шарғы жасау Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің екі бабы бойынша қозғалуы мүмкін. Бұл сатушының кім екеніне де байланысты. Егер бұл бөлшек сауда нысаны болса, онда баға белгісінің болмауы немесе сәйкес келмеуі Әкімшілік кодекстің 193-бабының 4-тармағына сәйкес келеді. Яғни шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне - 6 АЕК, орта кәсiпкерлiк субъектiлерiне - 10, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне 30 АЕК көлемінде айыппұл салумен жазаланады.
Осы нормада (ӘҚБтК-нің 193-бабының 4 және 5-тармақтары) көзделген әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарайтын уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігінің Сауда комитеті болып табылады, онда тиісінше шағымдарды түрлі жолдармен қабылдайды. Мәселен, әртүрлі ақпараттық жүйелер арқылы, соның ішінде e-Gov.kz арқылы немесе сенім телефондары арқылы аумақтық бөлімшелерге немесе жергілікті әкімдіктерге өзіңіз барып, шағымдануға болады. Әрине, 6 АЕК - бұл тым ауыр айыппұл емес. Алайда, дүкен иесі бағаны үнемі өзгерте беретін болса, онда жаза да әлдеқайда ауырлай береді. Мұндай бұзушылық қайталанған жағдайда (ӘҚБтК-нің 193-бабының 5-тармағы) айыппұл 65-тен (шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін) 200 АЕК-ке дейін (ірі кәсіпорындар үшін) құрайды.
Айта кетерлігі, Қазақстанда шағын кәсіпкерлік субъектілері ретінде, Кәсіпкерлік туралы кодекске сәйкес, жұмыскерлерінің саны 100-ге дейінгі және орташа жылдық табысы 300 мың АЕК-тен аспайтын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер қарастырылады. Яғни, үйіңізге жақын дүкен болуы әбден мүмкін. Ірі бизнес – тиісінше 250-ден астам жұмысшысы немесе 3 миллион АЕК-тен астам табысы (бір шарт жеткілікті) бар кәсіпкерлер. Яғни, гипермаркеттер жатады бұған.
Ал сіз базардағы сатушымен бір баға бойынша келіскен болсаңыз (немесе баға қандай да бір картонға жазылған болса) және есептеу кезінде сізге басқа бағаны ұсынса, онда тұтынушыны алдау туралы құзырлы органдарға жүгінсеңіз болады (Әкімшілік кодекстің 190-бабының 1-тармағы). Мұндай бұзушылықтарды басқару қазіргі таңда ішкі істер органдарының құзырында (Әкімшілік кодекстің 685-бабы). Яғни, полицияға хабарласу керек. Әрине, нақты фото, видео дәлелдермен барсаңыз, құқығыңызды қорғап шыға аласыз.
Сатып алушы осындай сипаттағы алдау салдарынан елеулі залал (1 АЕК-тен астам) немесе ірі залал (кемінде 3 АЕК) шеккен жағдайда істі сот қарайды, онда арыз беру қажет. Бұл жағдайға байланысты жосықсыз саудагерлерге 10 АЕК-тен 3 жылға дейін сауда орындарында қызмет етуге тыйым салуға дейін айыппұл салынады.
Білу керек тағы бір дүние, 190-бап бойынша тек жеке кәсіпкерлерді немесе сауда ұйымдарын ғана жазалауға болады. Бұл заңның жеке кәсіпкер ретінде тіркелмеген жеке тұлғаларға еш қатысы жоқ. Дегенмен, бұл, мысалы, автокөлік барахолкасынан немесе азық-түлік базарынан (бірақ жеке кәсіпкер емес) кейбір қымбатшылықтар зиянсыз дегенді білдірмейді. Ол 190-бап бойынша жазаланбайды, бірақ оның заңсыз кәсіпкерлікпен айналысқаны анықталса, оны Әкімшілік кодекстің әртүрлі баптарынан бастап Қылмыстық кодекстің 214-бабына дейін бұдан да ауыр қиындықтар күтіп тұр. Онда олар әдетте мүлкі тәркіленіп, 5 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.
Ал тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетіне шағымды қалай жіберуге болады? Қазақстандықтардың шағымдары арнайы электронды сайтта қабылданады, онда әрбір тұтынушы ұялы телефон немесе компьютер арқылы бұзылған құқықтары туралы хабарлай алады. Тұтынушы уәкілетті органға жүгінбес бұрын мәселені тікелей шаруашылық субъектісімен шешуге тырысуы керек. Кәсіпкерлік субъектісі талапқа 10 күн ішінде жауап бермесе, тұтынушы даудың мәселесіне байланысты құзыретіне жататын мемлекеттік органға жүгінеді. Бұл Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті болуы мүмкін. Шағым дауды сотқа дейін шешу субъектісіне жіберілген жағдайда дауды қараудың негізгі нысанасы бұзылған құқықтарды қалпына келтіру және келтірілген зиянды өтеу болып табылады. Шағым мемлекеттік органға жолданса, заң талаптарын бұзу фактілері расталса, кәсіпкерді әкімшілік жауапкершілікке тарту оны қараудың негізгі нысанасы болады.
Шағымды қалай жолдау керек? Ол үшін тұтынушы сауда орнында (қызмет көрсетілетін, жұмыс орындалатын жерде) E-tutynushy.kz сайтының басты бетінде өтініш беретін ұйымды таңдауы керек, «Апелляция жіберу» деген түймені басып, содан кейін көрсетілген пішінді толтырыңыз. Апелляциялық шағым берудің негізгі шарты заңды тұлға мен тұтынушы дауының туындағанын растайтын құжаттардың болуы болып саналады. Тұтынушы да кері байланыс үшін өзінің толық аты-жөнін, ЖСН, электрондық пошта мекенжайын және телефон нөмірін көрсете отырып, тіркелуі қажет.
Кәсіпкер бұл шағымды қалай көре алады? Ол үшін кәсіпкер e-tutynushy сайтына тіркелуі керек, бұл оған:
— тұтынушылардан тікелей шағымдарды қабылдауға;
— бірінші кезеңде дауды сыртқы тараптардың қатысуынсыз бейбіт жолмен, кәсіпкерге де, тұтынушыға да тиімдірек уақытында шешуге;
— құқықтық сауаттылықты және тұтынушыларға қызмет көрсету сапасын арттыруға ықпал етеді.
Нәтижесінде кәсіпкер 10 күн ішінде мәселені өз бетінше шешіп, тұтынушының заңды талаптарын қанағаттандыра алады. Бұл орындалмаса, мемлекеттік органдар процеске автоматты түрде араласады. Бұл басқалармен қатар, бизнес үшін айыппұлдарды талап етеді. Осыған орай, кәсіпкерлерді платформаға тіркелуге шақырады.
