ساۋدا ورنىنىڭ كاسساسىنا كەلىپ، ساتىپ العان زاتىڭىزدىڭ اقىسىن تولەۋ كەزىندە باعا سورەدە كورسەتىلگەن سومادان جوعارى بولىپ شىققاندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىز العاشقى سوماعا سەندىك، ەندى ساتىپ الۋدان باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟ ساۋدا ورنىن وسىلاي الداعانى ءۇشىن جازالاۋعا بولا ما؟ بۇل ورايدا كىمگە، قانداي مەكەمەگە حابارلاسۋ كەرەك؟
ساتىپ الۋشىلار وسىنداي جاعىمسىز جاعدايعا ءجيى تاپ بولىپ جاتادى. ساتۋشىنىڭ سورەگە ىلگەن تاۋاردىڭ باعاسى باسقا، ال ونى اقشاعا ساتىپ الاتىن ناقتى باعاسى باسقا، ياعني كوپ. سورەدەگى باعاسى مىڭ تەڭگە بولسا، شىن مانىندە كاسسادا مىڭ ەكى ءجۇز تەڭگە سۇرايدى. كەيبىرىندە باعا بەلگىلەرى مۇلدە جوق بولىپ شىعادى نەمەسە كەشە ءونىمنىڭ قۇنى ءبىرشاما قىمبات بولىپ تۇرسا، بۇگىن ول ۇشتەن ءبىر ەسەگە ءوسىپ كەتكەن. مۇنى ولار ينفلياسيامەن ءتۇسىندىرۋى مۇمكىن نەمەسە ساتۋشىلار يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى دە قويادى. كەيبىر جاعدايدا دۇكەن يەلەرى «ساتۋشىلاردىڭ باعا بەلگىلەرىن وزگەرتۋگە ۋاقىتى بولمادى» دەپ ايتادى. ال ءسىز وسىلاردىڭ قاي-قايسى دا كەز كەلگەن جاعدايدا بۇزۋشىلىق ەكەنىن ءبىلۋىڭىز كەرەك. ءتىپتى ەكى قۇقىقبۇزۋشىلىق: بىرىنشىدەن، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋ، ەكىنشىدەن، ساۋدا ەرەجەلەرىن بۇزۋ.
سونداي-اق جوسىقسىز ساۋداگەرلەر دە ەكى ەسە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى: ازاماتتىق جانە اكىمشىلىك. الايدا، وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايعا بايلانىستى جانە ادىلدىك ءۇشىن كىمگە جۇگىنۋ كەرەك، ءبىز جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ كورسەك.
سونىمەن، ەسكەرەتىن ءبىرىنشى نارسە. ناقتى جانە جاريالانعان باعالار اراسىنداعى سايكەسسىزدىك (نەمەسە باعا بەلگىسى مۇلدە بولماسا) تۇتىنۋشى رەتىندەگى قۇقىقتارىڭىزدى بۇزادى. «تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 24-بابىنىڭ 12) تارماعىندا «ساتۋشى (دايىنداۋشى) باعا بەلگىسىمەن بەرىلگەن تاۋاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى بەتىندە كورسەتىلگەن قۇنىن كورسەتۋگە مىندەتتى. بولشەك ساۋدادا تاۋاردى سىرتقى ۆيترينالاردا كورسەتىلگەن قۇنى بويىنشا ساتۋى ءتيىس.
راس، قولدانىستاعى زاڭدا كوزدەلگەن قۇقىقتاردى قورعاۋ مەحانيزمى وتە اۋىر جانە وسى سەبەپتى ءتيىمسىز. قازاقستاندا تۇتىنۋشىلاردىڭ شاعىمدارىن شەشۋدىڭ ءۇش ساتىلى الگوريتمى بار: 1-كەزەڭ – ساتۋشى (سوتقا دەيىنگى تالاپ-ارىز)، 2-كەزەڭ – ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار (ساتۋشى ەلەمەگەن جاعدايدا شاعىم)، 3-كەزەڭ – سوت. (قولدانىستاعى «تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 6-1-تاراۋىنىڭ باپتارىنا سايكەس). قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى 2023 جىلعى 29 ماۋسىمدا ماجىلىسكە جوباسىن ۇسىنعان بولاشاق زاڭ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى (وتەۋ، زياندى وتەۋ جانە ت.ب.) تيىمدىرەك ەتەدى دەگەن تاعى ءۇمىتىمىز با.
سونىمەن قاتار ازاماتتىق-قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن باسقا، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك تە بار - ساۋدا ەرەجەلەرىن بۇزعانى ءۇشىن مەملەكەتكە ايىپپۇلدار وتەۋ. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ىشكى ساۋدا ەرەجەلەرىندە 19-تارماق بار:
«ساتۋشى ساتىلاتىن تاۋاردىڭ ناقتى جازىلعان باعا بەلگىلەرىنىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى، وندا ءونىمنىڭ اتاۋى، ونىڭ سورتى، سالماعى نەمەسە ءونىم بىرلىگىنىڭ باعاسى كورسەتىلەدى». سول سەبەپتەن قازىرگى تاڭدا ساتۋشىلار مەن وندىرۋشىلەردى «بيلىك ورگاندارىنا» جۇگىنۋ ارقىلى قورقىتىپ، تاپسىرىس بەرۋگە ماجبۇرلەۋ وتە ماڭىزدى.
«ساۋدا ەرەجەلەرىن بۇزعانداردى جازالاۋعا كىم قۇقىلى جانە قالاي؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك، باعامەن ايلا-شارعى جاساۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ ەكى بابى بويىنشا قوزعالۋى مۇمكىن. بۇل ساتۋشىنىڭ كىم ەكەنىنە دە بايلانىستى. ەگەر بۇل بولشەك ساۋدا نىسانى بولسا، وندا باعا بەلگىسىنىڭ بولماۋى نەمەسە سايكەس كەلمەۋى اكىمشىلىك كودەكستىڭ 193-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس كەلەدى. ياعني شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە - 6 اەك، ورتا كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە - 10، iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە 30 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالۋمەن جازالانادى.
وسى نورمادا (اقبتك-نىڭ 193-بابىنىڭ 4 جانە 5-تارماقتارى) كوزدەلگەن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەردى قارايتىن ۋاكىلەتتى ورگان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ساۋدا جانە ينتەگراسيا مينيسترلىگىنىڭ ساۋدا كوميتەتى بولىپ تابىلادى، وندا تيىسىنشە شاعىمداردى ءتۇرلى جولدارمەن قابىلدايدى. ماسەلەن، ءارتۇرلى اقپاراتتىق جۇيەلەر ارقىلى، سونىڭ ىشىندە e-Gov.kz ارقىلى نەمەسە سەنىم تەلەفوندارى ارقىلى اۋماقتىق بولىمشەلەرگە نەمەسە جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرگە ءوزىڭىز بارىپ، شاعىمدانۋعا بولادى. ارينە، 6 اەك - بۇل تىم اۋىر ايىپپۇل ەمەس. الايدا، دۇكەن يەسى باعانى ۇنەمى وزگەرتە بەرەتىن بولسا، وندا جازا دا الدەقايدا اۋىرلاي بەرەدى. مۇنداي بۇزۋشىلىق قايتالانعان جاعدايدا (اقبتك-نىڭ 193-بابىنىڭ 5-تارماعى) ايىپپۇل 65-تەن (شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى ءۇشىن) 200 اەك-كە دەيىن (ءىرى كاسىپورىندار ءۇشىن) قۇرايدى.
ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاندا شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى رەتىندە، كاسىپكەرلىك تۋرالى كودەكسكە سايكەس، جۇمىسكەرلەرىنىڭ سانى 100-گە دەيىنگى جانە ورتاشا جىلدىق تابىسى 300 مىڭ اەك-تەن اسپايتىن زاڭدى تۇلعالار مەن جەكە كاسىپكەرلەر قاراستىرىلادى. ياعني، ۇيىڭىزگە جاقىن دۇكەن بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءىرى بيزنەس – تيىسىنشە 250-دەن استام جۇمىسشىسى نەمەسە 3 ميلليون اەك-تەن استام تابىسى (ءبىر شارت جەتكىلىكتى) بار كاسىپكەرلەر. ياعني، گيپەرماركەتتەر جاتادى بۇعان.
ال ءسىز بازارداعى ساتۋشىمەن ءبىر باعا بويىنشا كەلىسكەن بولساڭىز (نەمەسە باعا قانداي دا ءبىر كارتونعا جازىلعان بولسا) جانە ەسەپتەۋ كەزىندە سىزگە باسقا باعانى ۇسىنسا، وندا تۇتىنۋشىنى الداۋ تۋرالى قۇزىرلى ورگاندارعا جۇگىنسەڭىز بولادى (اكىمشىلىك كودەكستىڭ 190-بابىنىڭ 1-تارماعى). مۇنداي بۇزۋشىلىقتاردى باسقارۋ قازىرگى تاڭدا ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قۇزىرىندا (اكىمشىلىك كودەكستىڭ 685-بابى). ياعني، پوليسياعا حابارلاسۋ كەرەك. ارينە، ناقتى فوتو، ۆيدەو دالەلدەرمەن بارساڭىز، قۇقىعىڭىزدى قورعاپ شىعا الاسىز.
ساتىپ الۋشى وسىنداي سيپاتتاعى الداۋ سالدارىنان ەلەۋلى زالال (1 اەك-تەن استام) نەمەسە ءىرى زالال (كەمىندە 3 اەك) شەككەن جاعدايدا ءىستى سوت قارايدى، وندا ارىز بەرۋ قاجەت. بۇل جاعدايعا بايلانىستى جوسىقسىز ساۋداگەرلەرگە 10 اەك-تەن 3 جىلعا دەيىن ساۋدا ورىندارىندا قىزمەت ەتۋگە تىيىم سالۋعا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى.
ءبىلۋ كەرەك تاعى ءبىر دۇنيە، 190-باپ بويىنشا تەك جەكە كاسىپكەرلەردى نەمەسە ساۋدا ۇيىمدارىن عانا جازالاۋعا بولادى. بۇل زاڭنىڭ جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلمەگەن جەكە تۇلعالارعا ەش قاتىسى جوق. دەگەنمەن، بۇل، مىسالى، اۆتوكولىك باراحولكاسىنان نەمەسە ازىق-تۇلىك بازارىنان (ءبىراق جەكە كاسىپكەر ەمەس) كەيبىر قىمباتشىلىقتار زيانسىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. ول 190-باپ بويىنشا جازالانبايدى، ءبىراق ونىڭ زاڭسىز كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقانى انىقتالسا، ونى اكىمشىلىك كودەكستىڭ ءارتۇرلى باپتارىنان باستاپ قىلمىستىق كودەكستىڭ 214-بابىنا دەيىن بۇدان دا اۋىر قيىندىقتار كۇتىپ تۇر. وندا ولار ادەتتە مۇلكى تاركىلەنىپ، 5 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.
ال تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتىنە شاعىمدى قالاي جىبەرۋگە بولادى؟ قازاقستاندىقتاردىڭ شاعىمدارى ارنايى ەلەكتروندى سايتتا قابىلدانادى، وندا ءاربىر تۇتىنۋشى ۇيالى تەلەفون نەمەسە كومپيۋتەر ارقىلى بۇزىلعان قۇقىقتارى تۋرالى حابارلاي الادى. تۇتىنۋشى ۋاكىلەتتى ورگانعا جۇگىنبەس بۇرىن ماسەلەنى تىكەلەي شارۋاشىلىق سۋبەكتىسىمەن شەشۋگە تىرىسۋى كەرەك. كاسىپكەرلىك سۋبەكتىسى تالاپقا 10 كۇن ىشىندە جاۋاپ بەرمەسە، تۇتىنۋشى داۋدىڭ ماسەلەسىنە بايلانىستى قۇزىرەتىنە جاتاتىن مەملەكەتتىك ورگانعا جۇگىنەدى. بۇل تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى بولۋى مۇمكىن. شاعىم داۋدى سوتقا دەيىن شەشۋ سۋبەكتىسىنە جىبەرىلگەن جاعدايدا داۋدى قاراۋدىڭ نەگىزگى نىساناسى بۇزىلعان قۇقىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە كەلتىرىلگەن زياندى وتەۋ بولىپ تابىلادى. شاعىم مەملەكەتتىك ورگانعا جولدانسا، زاڭ تالاپتارىن بۇزۋ فاكتىلەرى راستالسا، كاسىپكەردى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ونى قاراۋدىڭ نەگىزگى نىساناسى بولادى.
شاعىمدى قالاي جولداۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن تۇتىنۋشى ساۋدا ورنىندا (قىزمەت كورسەتىلەتىن، جۇمىس ورىندالاتىن جەردە) E-tutynushy.kz سايتىنىڭ باستى بەتىندە ءوتىنىش بەرەتىن ۇيىمدى تاڭداۋى كەرەك، «اپەللياسيا جىبەرۋ» دەگەن تۇيمەنى باسىپ، سودان كەيىن كورسەتىلگەن ءپىشىندى تولتىرىڭىز. اپەللياسيالىق شاعىم بەرۋدىڭ نەگىزگى شارتى زاڭدى تۇلعا مەن تۇتىنۋشى داۋىنىڭ تۋىنداعانىن راستايتىن قۇجاتتاردىڭ بولۋى بولىپ سانالادى. تۇتىنۋشى دا كەرى بايلانىس ءۇشىن ءوزىنىڭ تولىق ءاتى-جونىن، جسن، ەلەكتروندىق پوشتا مەكەنجايىن جانە تەلەفون ءنومىرىن كورسەتە وتىرىپ، تىركەلۋى قاجەت.
كاسىپكەر بۇل شاعىمدى قالاي كورە الادى؟ ول ءۇشىن كاسىپكەر e-tutynushy سايتىنا تىركەلۋى كەرەك، بۇل وعان:
— تۇتىنۋشىلاردان تىكەلەي شاعىمداردى قابىلداۋعا؛
— ءبىرىنشى كەزەڭدە داۋدى سىرتقى تاراپتاردىڭ قاتىسۋىنسىز بەيبىت جولمەن، كاسىپكەرگە دە، تۇتىنۋشىعا دا تيىمدىرەك ۋاقىتىندا شەشۋگە؛
— قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى جانە تۇتىنۋشىلارعا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.
ناتيجەسىندە كاسىپكەر 10 كۇن ىشىندە ماسەلەنى ءوز بەتىنشە شەشىپ، تۇتىنۋشىنىڭ زاڭدى تالاپتارىن قاناعاتتاندىرا الادى. بۇل ورىندالماسا، مەملەكەتتىك ورگاندار پروسەسكە اۆتوماتتى تۇردە ارالاسادى. بۇل باسقالارمەن قاتار، بيزنەس ءۇشىن ايىپپۇلداردى تالاپ ەتەدى. وسىعان وراي، كاسىپكەرلەردى پلاتفورماعا تىركەلۋگە شاقىرادى.
