وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوسۋ جولدارىن ىزدەستىرۋى جانە ينۆەستيسيا تارتۋى ءدال قازىرگى تاڭدا باسىم باعىتتاردىڭ قاتارىنان تۇسپەك ەمەس. مۇنداي شارۋالاردا قاراعاندى وبلىسىنىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋى – زاڭدىلىق. ويتكەنى، بولات ديىرمەندەرى، فەرروقورىتپالار، ارنايى كوكس، دايىن بەتون جانە تاۋ-كەن كاسىپورىندارىنا ارنالعان بۇيىمدار – وسىنىڭ بارلىعىن وبلىستىڭ مونوقالالارىندا ءوندىرۋ جوسپارلانۋدا. بۇل سالالاردىڭ ىلگەرىلەۋى جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ وتىرىستارىندا ءجيى تالقىلاندى، پىسىقتالادى.
جالپى، ەلىمىزدە 20 مونوقالا بار بولسا، سولاردىڭ تورتەۋى قاراعاندى وبلىسىندا ورنالاسقان. ولار – تەمىرتاۋ، بالقاش، شاحتينسك جانە اباي. ساران دا وسى قاتاردا بولاتىن، الايدا شىعىپ قالدى. سەبەبى، ساران - يندۋستريالدى ايماق. 2021 جىلى بۇرىنعى رەزەڭكە بۇيىمدارىن شىعاراتىن زاۋىت بازاسىندا قۇرىلعان يندۋستريالدى ايماق تەز ارادا قالانىڭ دامۋى مەن ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋدىڭ ءوسۋ نۇكتەسىنە اينالدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ جاڭا كاسىپورىنداردىڭ ىرگە قالاعانىن كورسەتەدى، دەمەك، جۇمىس ورىندارى پايدا بولدى.
ساران قالاسىندا ءقازىر اۆتوبۋستار، تۇرمىستىق تەحنيكا، اۆتوكولىك دوڭگەلەكتەرىن شىعارادى. سونىمەن قاتار مەتاللۋرگيا سالاسىنداعى باسقا دا جوبالار جوسپارلانۋدا. قالانىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلدى: قاراۋسىز قالعان كوپقاباتتى ۇيلەر قالپىنا كەلتىرىلىپ، ينفراقۇرىلىم قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. ونەركاسىپتى ايتاتىن بولساق، ءونىمنىڭ 95 پايىزعا جۋىعى وڭدەۋشى سەكتوردان كەلەدى.
ەكونوميكانى تەرەڭ ءارتاراپتاندىرۋ مونوتاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا مۇمكىندىك بەردى. ۇكىمەت وتىرىسىندا ەلىمىزدىڭ پرەمەر-مينيسترى ولجاس بەكتەنوۆتىڭ «ساران» يندۋستريالىق ايماعىن مىسالعا كەلتىرۋى تەگىن ەمەس. ول باسقا مونوقالالاردا وسىنداي الاڭداردى قۇرۋدى تاپسىرعانى ەسىمىزدەن شىعا قويعان جوق، بۇل كەيىنىرەك جاستار مەن كاسىپكەرلەر ءۇشىن تارتىمدى بولا تۇسەدى. سونداي-اق بۇل حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋعا جانە جۇمىسپەن قامتۋدى جەدەلدەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. سول سەبەپتەن دە ينۆەستورلاردى مونوقالالارعا تارتا ءتۇسۋ كەرەك. مىسالى، تەمىرتاۋدا ءدال باعىتتا جۇمىس جۇرگىزۋ ۇستىندە.
«ءبىز «ينۆەستورعا ارنالعان نۇسقاۋلىق» كارتاسىن ازىرلەدىك. وندا قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى مەن كەلەشەگى بار ءوسۋ نۇكتەلەرى كورسەتىلگەن. قانداي سالالار ينۆەستيسيا قۇيۋعا تارتىمدى؟ ماسەلەن، نان جانە نان ونىمدەرىن ءوندىرۋ، جول بويىنداعى قىزمەت كورسەتۋ (قولايلى كولىكتىك لوگيستيكانى ەسكەرە وتىرىپ)، جەمىستەر مەن كوكونىستەردى، اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىنىڭ تەرىسىن، قايتا وڭدەۋگە جارامدى ونىمدەردى وڭدەۋ. سونداي-اق بالامالى ەنەرگيا كوزدەرى، جەڭىل ونەركاسىپ، قۇرىلىس يندۋسترياسى (سونىڭ ىشىندە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى) بار. ايتپاقشى، جوسپارلانعان ينۆەستيسيالىق جوبالاردىڭ ءبىرى – قۇرىلىس قالدىقتارىن وڭدەيتىن زاۋىت. بۇل بۇگىندە قالامىز ءۇشىن وزەكتى شارۋاعا اينالىپ ۇلگەردى. ءبىز كاسىپورىندى 2025-2026 جىلدار ارالىعىندا ىسكە قوسۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ءقازىردىڭ وزىندە جەر بەرىلىپ، باستاپقى جۇمىستار قولعا الىندى. ينۆەستيسيالار 200 ميلليون تەڭگەنى قۇراۋى ءتيىس. 25 ادام جۇمىسقا ورنالاسادى»، - دەدى تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ اكىمى وراز تاۋىربەكوۆ.
ال بيىل مەتاللۋرگتەر قالاسىندا ەكى جوبا جۇزەگە اسىرىلۋدا. «وكس قازاقستان» ج ش س تاۋ-كەن ونەركاسىبىنە ارنالعان ونىمدەردى (پوليمەرلى امپۋلالار)، «كازمەتكوكس» ج ش س «ديرەكسيل» كوكسىن وندىرەتىن بولادى. ايتا كەتەرلىگى، ەكىنشى كاسىپورىن ءۇش كەزەڭدە ىسكە قوسىلادى. 2024 جىلى التى كوكس پەشى جۇمىس ىستەي باستايدى. مۇنداي پەشتەردىڭ جالپى سانى 18 بولۋى كەرەك.
تەمىرتاۋ قالاسى اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، ينۆەستيسيانىڭ بارلىعى جەكە كاسىپكەرلەردەن تارتىلادى. شىعارىلىم باعاسى – 2،5 ملرد تەڭگە (ەكى جوبا). 45 تەمىرتاۋلىق جۇمىسپەن قامتىلادى.
2025-2026 جىلدارى بۇل قۇرىلىس قالدىقتارىن وڭدەيتىن زاۋىتتان بولەك تاعى ءۇش كاسىپورىن پايدا بولادى. ولاردىڭ ءبىرى («TekhRaboty KZ» ج ش س) كەن قازبالارىنا ارنالعان ارماتۋرالىق ياكور بەكىتكىشتەرىن شىعارا باستايدى. «بەتون سەرۆيس KZ» ج ش س دايىن بەتون دايىندايتىن بولادى. ال «ازيا-حايەر» جشس-نىڭ قايتا جاڭارتىلعان نىسانى نەگىزىندە قارجىلاندىرۋ شارتىمەن شاعىن يندۋستريالىق ايماقتى دامىتۋ جوسپارلانىپ وتىر. ءتورت ينۆەستيسيالىق جوبانىڭ بارلىعى 1،5 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قارجىنى قاجەت ەتەدى، ياعني 85 جۇمىس ورنى اشىلادى.
«سونىمەن قاتار، بۇگىندە ءبىز ينۆەستورلارعا قالادا جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن ورنالاستىرۋدىڭ بىرنەشە ىقتيمال نۇسقالارىن ۇسىنۋعا دايىنبىز. بىرىنشىدەن، بۇل شىعىس جانە باتىس يندۋستريالىق ايماقتارداعى بوس تۇرعان ءۇي-جايلار. ول جەردە تەمىر جول توسەنىشتەرى بار، گاز، سۋ، جارىق جۇيەلەرىنە قوسۋعا بولادى.
ەكىنشىدەن، باتىس يندۋستريالىق ايماقتا 15 گەكتاردان استام بوس جەر تەلىمى انىقتالدى. مۇندا گاز قوسىلىمىن دا، تەمىرجول تۇيىعىن دا ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ال رەسپۋبليكالىق تاس جول ءبىر-اق جەردە»، - دەيدى و.تاۋىربەكوۆ.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ– باستى جانە باسىم باعىتتاردىڭ قاتارىندا دەدىك. بۇگىنگى تاڭدا مۇنداعى ءىرى قالا قۇراۋشى كاسىپورىننىڭ اينالاسىندا شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار بەلدەۋى (200-دەن استام) قالىپتاسقان، ونىڭ 50-دەن استامى – تەمىرتاۋدا. ولار زاۋىت ءۇشىن سۇرانىسقا يە قىزمەت تۇرلەرى بويىنشا ورىندى الادى. بۇل لوگيستيكا، مەتالل وڭدەۋ، ءارتۇرلى قىزمەت تۇرلەرى، كولىك سالاسى بولۋى مۇمكىن. دەمەك، مەتاللۋرگتەر قالاسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەس سانى بەلسەندى تۇردە ارتىپ كەلەدى. وتكەن جىلدىڭ وزىندە ول 10 پايىزعا ءوسىپ ۇلگەرگەن. سەبەبى، كاسىپكەرلەر مەملەكەتتىك قولداۋعا سۇيەنەدى، سودان سوڭ اياقتان تۇرۋلارى دا تەز-اق.
2023 جىلى مۇنداي مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن 150-دەن استام كاسىپكەر پايدالاندى. وتكەن جىلى 20 ادام ۇتىپ العان قالا اكىمىنىڭ گرانتتارى دا ايتارلىقتاي كومەكتەسىپ جاتىر. ال 2024 جىلى مۇنداي گرانتتار وتىز تەمىرتاۋلىققا بەرىلەدى دەپ جوسپارلانۋدا (جالپى سوماسى – 60 ميلليون تەڭگە).
قاراعاندى وبلىسىنداعى ءتورت مونوقالادا 312 مىڭ ادام تۇرادى. جەرگىلىكتى بيلىك وسى قالالاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ ساپالى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساۋعا كۇش سالىپ جاتىر. سوندىقتان ينفراقۇرىلىم مەن كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋ شارالارى قابىلدانۋدا. بۇل ەلدى مەكەندەر وبلىستاعى بارلىق وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ 57 پايىزىن جانە ينۆەستيسيانىڭ 22 پايىزىن قامتاماسىز ەتەدى.
«ەكونوميكانى ودان ءارى ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا مونوقالالاردى قولداۋ ەكى ستراتەگيالىق باعىت بويىنشا جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءبىرىنشىسى - قاراعاندى اگلومەراسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ەلدى مەكەندەردى دامىتۋدى قامتيدى: ورتالىعى قاراعاندى قالاسىندا ورنالاسقان تەمىرتاۋ، اباي، شاحتينسك، بۇلاردا قالا قۇرۋشى كاسىپورىن «قارمەت» اق قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرى جۇمىس ىستەيدى. بارلىق وڭىرلەر كولىكتىك قولجەتىمدىلىككە يە، بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا جانە حالىقتىڭ وبلىس ورتالىعىنا كۇندەلىكتى كوشى-قونىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار، ءبىرىڭعاي ەڭبەك نارىعى بار، وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك-مادەني فۋنكسيونالدىق بايلانىستار جولعا قويىلعان. قاراعاندى اگلومەراسياسىنىڭ قۇرامىنداعى مونوقالالاردا قالا قۇراۋشى كاسىپورىندارمەن سەرىكتەستىكتە ەكونوميكا قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ قۇرالدارى قولدانىلادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى اكىمدىكتىڭ ەكونوميكا ءبولىمىنىڭ باسشىسى تاتيانا ابلايەۆا.
ال بالقاش بولسا، بەكىتىلگەن كەشەندى جوسپاردى ەسكەرە وتىرىپ داميتىن بولادى. ونىڭ تۋريزم سالاسىنداعى الەۋەتى دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وندا جۇيە قۇراۋشى كاسىپورىن «قازاقمىس» كورپوراسياسىنىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرى بولىپ سانالادى. قالا اۋماعىندا جاڭا ءوسۋ قورلارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەڭقۇدىق ۋچاسكەسىندە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى ىزدەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
مونوقالالاردىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ جانە ولاردىڭ قالا قۇراۋشى زاۋىتتارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلى تۋرالى ايتاتىن بولساق، مىنانى اتاپ وتكەن ءجون: 874 شاعىن جانە ورتا بيزنەس قۇرىلىس، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ، لوگيستيكا جانە باسقا دا سالالارداعى ءىرى كومپانيالاردىڭ وندىرىستىك جانە تۇتىنۋشىلىق قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. 41 كاسىپورىن وقشاۋلانىپ، 7،1 مىڭ ادام جۇمىسپەن قامتىلعان «قارمەت» اق جانە «قازاقمىس كورپوراسياسى» ج ش س بولىمشەلەرىمەن 85 ميلليارد تەڭگەگە كەلىسىم-شارتتار جاسالدى. وسى كومپانيالار مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمدىگى اراسىندا جاسالعان مەموراندۋمدار اياسىندا وتكەن جىلى 90 جەرگىلىكتى تاۋار وندىرۋشىگە تاپسىرىس بەرىلگەن. بۇل كەلىسىمدەردىڭ بارلىعى ەل ىشىندەگى قۇندىلىقتى دامىتۋداعى ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعان.
بيىل وسىنداي مەموراندۋمعا «قازاقمىس كورپوراسياسى» جشس-مەن قول قويىلعان بولاتىن. وسى ارقىلى وڭىردەگى 23 كاسىپورىندى تاپسىرىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جوسپارلانۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا «Qarmet» اق-مەن كەلىسىم-شارت جاساۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر، جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ ءتىزىمى انىقتالۋدا. «مونوقالالاردا 857 جۇمىس ورنىن قۇرۋدى قامتيتىن، 56،5 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن 7 «زاكىر» جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. تەمىرتاۋدا قۇنى 14،4 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن وسىنداي ءۇش جوبا تۇراقتى جۇمىس ىستەپ، 293 ادام جۇمىسپەن قامتىلعان. بالقاشتا كاتودتى مىس ءوندىرىسى ىسكە قوسىلدى. 2024-2025 جىلدارى Advance Mining Technology ءادىسى بويىنشا «SX - EW» مىس ءۇيىندىسىن شايمالايتىن مەتاللۋرگيالىق زاۋىت سالۋ جوسپارلانۋدا (قۇنى – 30،5 ميلليارد تەڭگە، 185 تۇرعىن جۇمىسقا ورنالاسادى). شاحتينسك قالاسىندا («قازسترويمارت-2050» ج ش س) برۋسچاتكا، قۇرىلىس ماتەريالدارى جانە ينەرتتى شاڭ شىعارىلادى»، - دەپ مالىمدەدى ت.ابلايەۆا.
ارينە، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدى بيزنەستى دامىتۋسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ماسەلەگە قاي كەزدە دە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. ماسەلەن، كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ ءبىرىڭعاي كەشەندى باعدارلاماسى اياسىندا (وسى جىلى جۇمىس ىستەي باستادى) مونوقالالار ءۇشىن نەسيەلەر بويىنشا سۋبسيديالانعان سىياقى مولشەرلەمەسى 7 پايىزبەن قاراستىرىلعان. كاسىپكەرلەر 19 جاڭا جوباعا نەسيە الىپ ۇلگەردى.
سونداي-اق، قاراعاندى وبلىسىنىڭ (سونىڭ ىشىندە مونوقالالار دا بار) كاسىپكەرلەرى ءۇشىن 2023 جىلدان باستاپ وڭىرلىك «كاسىپكەر» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ونىڭ اياسىندا 7 پايىزبەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ قاراستىرىلعان. وتكەن جىلى مونوقالانىڭ ءۇش جوباسى قامتىلىپ، نەسيە سوماسى 175،5 ميلليون تەڭگەنى قۇرادى. جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن ىسكە قوسۋ جانە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ - مونوتاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءوزارا بايلانىستى ەكى نەگىزگى قۇرال.
«مونوقالالاردى كەشەندى جانە سارالانعان تۇردە دامىتۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋمەن قاتار، ينۆەستيسيا تارتۋعا جاعداي جاساۋ قاجەت. ءوسۋ جولدارىن قاراستىرا بەرۋىمىز كەرەك. تەمىرتاۋعا كەلەتىن بولساق، ءىرى مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىنداردىڭ ءبىرىنىڭ ورنالاسۋى مەن ىڭعايلى كولىك لوگيستيكاسى ينۆەستيسيا مەن بىلىكتى مامانداردى تارتۋعا مۇمكىندىك قالىپتاستىرىپ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ىلگەرىلەتۋدىڭ ارتىقشىلىعىنا اينالدى. جالپى، ءقازىردىڭ وزىندە بار يمپورتتى الماستىراتىن وندىرىستەردى دە ۇمىتپاۋ كەرەك. ولارعا دا تولىققاندى ىنتىماقتاستىقتى قامتاماسىز ەتە بەرەمىز. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرۋ – كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس»، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى ەرماعانبەت بولەكپايەۆ. –
جالپى، قازاقستان 2029 جىلعا قاراي نەگىزگى كاپيتالعا ينۆەستيسيانىڭ ۇلەسىن 23 پايىزعا دەيىن ۇلعايتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل ورايدا، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى «ينۆەستيسيالىق ساياساتتىڭ 2029 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىن» ۇسىندى. وسى ستراتەگيا اياسىندا 241،6 تريلليون تەڭگە ينۆەستيسيا تارتۋ جانە كورپوراتيۆتىك سەكتوردى بانكتىك نەسيەلەۋدى 2022 جىلعى دەڭگەيدەن 161 پايىزعا ارتتىرۋ جوسپارلانعان.
تاعايتا كەتەرلىگى، ينۆەستيسيالاردى تارتۋ جانە ينۆەستيسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق سيفرلىق ينۆەستيسيالىق پلاتفورما ىسكە قوسىلادى. ول ينۆەستيسيالاردى تارتۋ ۇدەرىسىن سيفرلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋى جانە ينۆەستيسيالىق جوبالار مەن ۇسىنىستاردىڭ، سونداي-اق ينۆەستورلاردى، مەملەكەتتىك ورگانداردى جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىن قوسا العاندا، ينۆەستيسيالىق پروسەستىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىن بىرىكتىرەتىن بولادى. پلاتفورمانىڭ وپەراتورى مەملەكەتتىك ورگاندارعا دا، جەكە ينۆەستورلارعا دا جۇيەگە قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ينۆەستيسيا تارتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كومپانيا بولادى.
