يلمي ۋمەروۆ، قىرىم تاتارلارىنىڭ مەدجليسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى[/caption]
قىرىم تۇبەگىندەگى تاتارلاردىڭ قازىرگى احۋالى قانداي؟ ولار رەسەيدى رەسمي بيلىك رەتىندە مويىنداي ما؟ وتكەن جىلعى رەفەرەندۋمعا قانداي باعا بەرەدى؟ كرەمل ولاردىڭ تاعدىرىنا قانشالىقتى الاڭداپ وتىر؟ «قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارىنا قىرىم تاتارلارىنىڭ مەدجليسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى يلمي ۋمەروۆ جاۋاپ بەردى.
– كەيبىر ورىس ساياساتتانۋشىلارى، ساياساتكەرلەرى «قىرىم تاتارلارى قالىپتاسپاعان ۇلت» دەيدى. وسى ءسوز قانشالىقتى قيسىندى؟ بۇل سىزدەردىڭ اشۋلارىڭىزعا تيمەي مە؟ بۇعان نە دەپ جاۋاپ قاتار ەدىڭىز؟
– الدىمەن مىنانى ايتايىن. قىرىم تاتارلارى قىرىم تۇبەگىندە قالىپتاسقان جانە 400 جىل بويىنا ءوز مەملەكەتى بولعان حالىق.
قىرىم تاتارلارى مەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ اراسىنداعى بۇگىنگە دەيىنگى قارىم-قاتىناس تراگەديالىق وقيعالارعا تولى. رەسەي يمپەرياسى قىرىمدى اجەپتاۋىر ۇزاققا سوزىلعان ايقاستان كەيىن، 1783 جىلى قول استىنا قاراتادى. قىرىم حاندىعىن ءبىرجولاتا قۇرتادى. حاندىق سول كەزدەگى اسا ىقپالدى ەلدەردىڭ ءبىرى بولاتىن.
– ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا رەسەيدى «قۇبىجىققا» تەڭەپسىز. بۇلاي دەۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
– مەنىڭ عانا ەمەس، جالپى تاتارلاردىڭ تاريحي ساناسىنداعى رەسەي – «قۇبىجىق ەل». XVIII عاسىردىڭ اياعىنداعى جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەركىنەن تىس ەميگراسيانىڭ كەسىرىنەن تۇبەكتەگى قىرىم تاتارلارىنىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتتى. بۇل كىمنىڭ كەسىرىنەن بولدى دەپ ويلايسىز؟
قىرىم اۆتونومدى كەڭەس سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى كەزىندەگى قۋعىن-سۇرگىندى دە ەشقاشان ۇمىتپايمىز. كەشىرمەيمىز. ءبىزدى تۋعان جەرىمىزدەن قۋۋ، 1944 جىلدىڭ 18 مامىرىنداعى جاپپاي جەر اۋدارۋ قىرىم تاتارلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى.
– تۋعان جەرگە قاي جىلى، قاي كەزدە قايتىپ ورالدىڭىزدار؟
– «قىزىل يمپەريا» قۇلاعاننان كەيىن عانا تاتارلار كىندىك قانى تامعان جەرگە قايتىپ ورالۋعا مۇمكىندىك الدى. ءبىراق سوندا دا قورىقتىق. وتكەننىڭ ەلەسى قالعان عوي كوز الدىمىزدا. تاعى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايمىز با دەپ قاۋىپتەندىك.
كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا قىرىم تاتارلارى دا ۇلەس قوستى. 50 جىل بويىنا قىرىم تاتارلارىنىڭ ۇلتتىق قوزعالىسى قالىپتاستى، دامىدى. 50 جىل بويىنا ءبىز تۋعان جەرىمىزگە ءقايتىپ كەلۋ ءۇشىن كۇرەستىك.
قىرىمعا جاپپاي كوشىپ كەلگەننەن كەيىن (بۇل 90-شى جىلداردىڭ باسى بولاتىن) كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدى. بۇل ءبىر جاعىنان زاڭدى. تاۋەلسىزدىك العان ۋكراينا اياعىنان ەندى-ەندى تۇرىپ جاتقان كەز ەدى بۇل.
بارىنەن بۇرىن قىرىم تاتارلارى وسىنداعى ءوز بيلىگىنەن زارداپ شەكتى. حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كۇردەلى بولاتىن. ءقازىر دە سولاي. ءبىر كەزدەرى كييەۆتىڭ الدىندا قىرىم تاتارلارىن سۇمپايى ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەندەر، ءقازىر بۇل ارەكەتىن ماسكەۋىڭ الدىندا جالعاستىرىپ جاتىر. سونداي ءبىر توپ بار...
– قازىرگى كۇنى مەدجليستىڭ ىقپالى قانداي؟ جالپى بۇل ۇيىم قاشان، قالاي قۇرىلدى؟
[caption id="attachment_10272" align="alignright" width="196"]
قىرىم تاتارلارىنىڭ كوشباسشىلارى يلمي ۋمەروۆ، مۇستافا جەمىلوۆ جانە رەفات چۋباروۆ.[/caption]
– 1991 جىلى قىرىم تاتارلارى ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى قۇرىلتاي وتكىزىپ (250 دەلەگاتتىڭ باسىن قوسقان حالىقارالىق سەزد) قىرىم تاتارلارىنىڭ مەدجليسىن تاڭدادى. بۇل 33 ادامنان تۇراتىن جانە سايلاناتىن وكىلەتتى ورگان. سودان بەرگى ۋاقىتتا مەدجليس تاتار حالقىنىڭ مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءسوزىن سويلەيتىن، مۇددەسىن قورعايتىن بىردەن-بىر قۇرىلىمعا اينالدى.
1999 جىلدان باستاپ مەدجليس تولىق قۇرامىندا سول كەزگى ۋكراينا پرەزيدەنتى لەونيد كۋچمانىڭ جارلىعىنا ساي ۋكراينا پرەزيدەنتى جانىنداعى قىرىم تاتارلارىنىڭ رەسمي وكىلدىگى رەتىندە مويىندالدى.
مەن مۇنىڭ ءبارىن بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوقپىن. اسىرەسە، قازىرگى تمد كەڭىستىگىندەگى حالىقتار ءبىزدى ءومىر بويى بوداننان كوز اشپاعان ەل دەپ ويلاماۋى كەرەك. ءدال وسى تاريحي جاعدايلاردى تۇسىنە وتىرىپ سىزدەر قازىرگى قىرىم تاتارلارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋعا نە سەبەپتى قارسى شىققانىن تۇسىنەسىزدەر. رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى «قىرىم تاتارلارى رەسەيگە قوسىلعانى ءۇشىن وزدەرىن باقىتتى سانايدى» دەپتى. مۇنىڭ ەشبىرىنە سەنبەڭىزدەر. باقىتتان باسىمىز اينالىپ جۇرگەن جوق...
تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، نەگىزىندە بۇل رەفەرەندۋمعا قىرىم تۇرعىندارىنىڭ 35-40 پايىزى عانا قاتىستى. رەسەيشىل بيلىكتىڭ 83 پايىز دەگەن دەرەگى وتىرىك. ال الگى 35-40 پايىز قىرىم تاتارلارىن كۇشتەپ كوشىرگەننەن كەيىن وسىندا قونىستانىپ العان، رەسەيدى شىن جۇرەگىمەن سۇيەتىن، ۋكراينانى شىن نيەتىمەن جەك كورەتىندەر...تۇرعىنداردىڭ بۇل توبى شىنىمەن دە باقىتتى، ال وزگەلەرى شە؟ ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن كىم ساناسادى؟
– قىرىمداعى ازىرگى احۋال قانداي؟
– قازىرگى جاعداي اۋمالى-توكپەلى. مۇنىڭ ءوز سەبەبى بار. ءقازىر بارلىعىن قامتىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس.
قىرىم تاتارلارىنىڭ 99 پايىزى رەفەرەندۋمعا بويكوت جاريالادى جانە ونىڭ ناتيجەلەرىمەن كەلىسكەن جوق. نەگە؟ مۇنى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. بۇل رەفەرەندۋم مۇلدەم زاڭسىز، تيىسىنشە ونىڭ ناتيجەلەرى دە تۇككە تۇرمايدى.
ءبىز قىرىمدى رەسەي اگرەسسياسىنا تاپ بولعان ۋكراينانىڭ ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەيمىز.
تاريحتىڭ دا ءوز زاڭدىلىقتارى بار. بۇگىن بولماسا ەرتەڭگى كۇنى قىرىمدى باسىپ العاندار، كۇشتەپ قول استىنا قاراتقاندار حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندە ءوز جازالارىن الادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، نەگىزىندە بۇل رەفەرەندۋمعا قىرىم تۇرعىندارىنىڭ 35-40 پايىزى عانا قاتىستى. رەسەيشىل بيلىكتىڭ 83 پايىز دەگەن دەرەگى وتىرىك. ال الگى 35-40 پايىز قىرىم تاتارلارىن كۇشتەپ كوشىرگەننەن كەيىن وسىندا قونىستانىپ العان، رەسەيدى شىن جۇرەگىمەن سۇيەتىن، ۋكراينانى شىن نيەتىمەن جەك كورەتىندەر...تۇرعىنداردىڭ بۇل توبى شىنىمەن دە باقىتتى، ال وزگەلەرى شە؟ ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن كىم ساناسادى؟
قىرىم اۆتونومدى كەڭەس سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى كەزىندەگى قۋعىن-سۇرگىندى دە ەشقاشان ۇمىتپايمىز. كەشىرمەيمىز. ءبىزدى تۋعان جەرىمىزدەن قۋۋ، 1944 جىلدىڭ 18 مامىرىنداعى جاپپاي جەر اۋدارۋ قىرىم تاتارلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى.
– وسىنداعى ورىس بيلىگى مەن قىرىم تاتارلارىنىڭ قازىرگى قارىم-قاتىناسى قانداي؟
– ناشار. بۇلدىرگەن ءبىز ەمەسپىز. بىلتىر، بيلىكتىڭ ءبىزدىڭ حالىققا دەگەن كوزقاراسىن انىق اڭعارتاتىن ءبىراز وقيعا بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق.
تەك بىرنەشەۋىن عانا مىسالعا كەلتىرەيىن: قىرىمعا تاتارلاردىڭ كوشباسشىسى، ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن تۇلعالار مۇستافا جەمىلوۆ پەن رەفات چۋباروۆتىڭ كىرۋىنە تىيىم سالدى. بۇل ءوز الدىنا... شىدادىق. ارتىنشا سيمفەروپولدىڭ ورتالىعىندا 18 مامىرداعى جەر اۋدارۋدىڭ قۇرباندارىن ەسكە الاتىن قارالى ميتينگى وتكىزۋگە تىيىم سالدى. شەرۋدى قالانىڭ شەتىندە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدىق. توبەمىزدەن تىكۇشاقتارمەن باقىلاپ ءجۇردى. ونىڭ شۋىنىڭ ءوزى قۇلاق-ەتىمىزدى جەپ قويدى. جيىننان بەرەكە كەتتى. نە ايتىپ، نە قويعانىمىزدى بىلمەدىك.
قىرىم تاتارلارى ۇلتتىق تۋىنىڭ مەرەكەسىن ادەپكى نۇسقادا اتاپ وتۋگە تاعى كەدەرگى كەلتىردى. بۇل شارانى دا سيمفەروپولدىڭ سىرتىندا وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدىق.تاعى سول كۇزەت، ومون باقىلاپ ءجۇردى. سىرتىمىزدان قورشاپ تاستادى.
26 اقپاندا قىرىم اۆتونومدى رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسىنىڭ الدىندا بەيبىت شەرۋ وتكىزگەن ازاماتتاردى تەرگەۋگە الدى، ۇيلەرىن تىمىسكىلەدى، تۇتقىندادى. ەڭ قىزىعى، بۇل كەزدە رەفەرەندۋم ءالى وتكىزىلمەگەن بولاتىن، ال قىرىمدا ۋكراين جالاۋى جەلبىرەپ تۇرعان...
باسقىنشى بيلىك مۇنىمەن شەكتەلگەن جوق. كەيىننەن مەدجليس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى احتەم چييگوزانى قاماۋعا الدى، ارتىنشا قىرىم تاتارلارىنىڭ حابار تاراتاتىن كۇللى الەمدەگى جالعىز تەلەارناسى ءاتر-دى، بالالار تەلەكانالى «لياليانى» جانە «مەيدان» راديوستانساسىن جاپتى. مۇنى ءارى قاراي دا جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. مىسالدار وتە كوپ. ءقايسىبىرىن ايتايىن. ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولسا، قىرىم تاتارلارىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى ەسكەرىلەر. تەك شىدام كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان، دۋمان بىقاي
انىقتاما
يلمي ۋمەروۆ. ۋكراينانىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرى. 2015 جىلدان باستاپ قىرىم تاتارلارىنىڭ مەدجليسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى. 2002-2005 جىلداردىڭ ارالىعىندا قىرىم جوعارى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 2005-2014 جىلعا دەيىن باقشاساراي اۋداندىق مەملەكەتتىك اكىمشىلىگىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان.
