باسىن اپپاق قار جاپقان ءتاڭىرتاۋدىڭ باۋرايىنان مىڭ-سان بۇلاق اعىپ، بۇلقىنعان بۇلا تىرشىلىك باستالىپ جاتادى. دوسحان اعانى العاش كورگەندە سول باسى اپپاق قار، باۋىرى جاسىل ورمان ءحانتاڭىردىڭ كۇمىس باسى سانامدا قايتا جاڭعىرعانداي بولدى. بالا كۇنىمىزدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن «قۇرىشتان قۇيعان قۇدىرەت، قارتتارىم امان-ساۋمىسىڭ» دەگەن «اۋىل قارتتارى» ءانىنىڭ اسەرى بولار. ويتكەنى، بالا كۇنىمدە وسى ءاننىڭ «قۇرىشتان قۇيعان قۇدىرەت» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە كوز الدىما ءحانتاڭىر كەلەتىن. بالا كوڭىلدىڭ «قۇرىشتان قۇيعان قۇدىرەتكە» تاپقان بالاماسى سول ەدى. دوسحان جولجاقسىنوۆتى العاش كورگەندە، بالا كۇنىمدەگى ءحانتاڭىر الدىما كەلىپ تۇرا قالعانداي اسەرگە بولەندىم.
ءتاڭىرى بەرگەن نەسىبەم شىعار. جاقسى اعانىڭ الاقانىن كوپ كوردىم. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ماعان اعالىق مەيىرىن كوپ تانىتتى. دوسحان اعامەن دە تالاسبەك كوكەمنىڭ ۇيىندە تانىستىم. بۇل دا ءبىر قىزىق اڭگىمە. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ پەن زيرا ناۋرىزبايەۆا جەڭگەمنىڭ قۇتتى شاڭىراعى مەنى تالاي جاقسىمەن جۇزدەستىرگەن. دوسحان اعامەن دە تانىستىعىمىزعا وسى شاڭىراق كۋا.
ۇمىتپاسام، قارا كۇزدىڭ سوڭى. تالاسبەك كوكەم قوڭىراۋ شالىپ:
– ەربول، كەشكە ۇيگە كەل! دوسحان جولجاقسىنوۆ اعاڭ قوناققا كەلەدى، – دەدى.
ەرتەلەۋ بارىپپىن. مەنەن ءبىراز كەيىن كۇتكەن قوناعىمىز كەلدى. تالاسبەك اعا ادەتتەگى اقجارما پەيىلىمەن امانداسقان جەردەن تانىستىرا باستادى. ماقتاۋىمدى جەتكىزىپ، كوتەرمەلەپ ايتتى. داستارقان باسىنا جايعاسقان ساتتە دوسحان اعا ماعان تونە قاراپ:
– كىمسىڭ؟ – دەدى توتەسىنەن.
مەن كوڭىلگە بولماسا، ابدىراپ قالدىم دا:
– اقىنمىن، – دەپ ءسوزدى قىسقا قايىردىم. وسى ساتتە، قاباعى قايتا جادىراعان دوسحان اعا:
– ءاي، تاكە، مىناۋىڭ وزىنە تىم سەنىمدى عوي! – دەدى.
مەن دە قاراپ وتىرماي:
– وزىمە سەنىمىم بولماسا، قالامعا جارماسىپ نەم بار، اعا؟ – دەدىم. قارقىلداي كۇلدى. شاماسى، كۇتكەنى دە وسىنداي قياڭقى جاۋاپ بولسا كەرەك. وسى ديالوگتان كەيىن ارامىزداعى بەيتانىستىقتىڭ پەردەسى الىنىپ، ىشتەسە باستاعانىمىزدى ىشتەي ءتۇيسىندىم. ولەڭ وقىتتى. اڭگىمەنىڭ، ءان مەن كۇيدىڭ تيەگى اعىتىلعان كەرەمەت ماعىنالى كەش بولدى. رۋحاني الەمىم ولشەۋسىز بايىپ، ماساتتانىپ قايتتىم.
كەش سوڭىندا كىتابىمدى بەردىم. بىرنەشە كۇننەن كەيىن حابارلاستىق. كىتابىم ۇناعان سىڭايلى. اماندىقتان كەيىن:
– ءاي، مىقتى، قالىڭ قالاي؟ – دەدى.
– اعاعا ەركىن سويلەپ ۇيرەنىپ قالعان ادەتىم بار. ارتىق ءسوزىم بولسا كەشە جۇرەرسىز، – دەدىم.
– سەنىڭ ەركەلىگىڭدى كوتەرمەسەك، نەعىپ ءجۇرمىز؟ – دەدى.
مەن ءازىل-شىنى ارالاس:
– اعا، مەنىڭ ەركەلىگىم سابايمىن دەپ قاجىمۇقاننىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الاتىن يسانىڭ ەركەلىگى سياقتى عوي. ايتىپ الىپ، اۋىرلاپ قالماڭىز، – دەدىم.
– ءالىمىز كەلەتىن بولعاسىن ايتتىق قوي، – دەدى.
سودان بەرى تالاي قيسىنسىز ەركەلىگىمدى كوتەرىپ كەلەدى. وسىنداي جاقىن تارتۋى مەن پەردەسىز كەيبىر ءازىل-قالجىڭدارى مەنىڭ ول كىسىگە دەگەن قۇرمەتىمدى ەسەلەپ ارتتىردى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن ولەڭ جازدىم.
شىعا الماي شىرلاپ ۇشىپ ءشاۋلى كەتكەن،
سيپاعان تەنتەك داۋىل ساۋىرىن ەپپەن.
نەگە-دۇر، ءسىزدى كورسەم تۇسەدى ەسكە –
ءحانتاڭىر، باسى اپپاق قار، باۋىرى كوكتەم.
ءحانتاڭىر، باسى اپپاق قار، دالاسى ورمان،
يىعىنا قىران عانا ۇيا سالعان.
زاماندا قابىرعادان قار جاۋسا دا،
كەزى جوق ءحانتاڭىردىڭ الاسارعان.
سۇيەتىن حاقتىڭ نۇرى كوكتەن قۇلاپ،
بۇل شىڭعا ەمەس، ءسىرا، اسپان جىراق.
دالانى گۇلگە ورايدى، جاندى جىرعا،
باۋىرىنان ءحانتاڭىردىڭ اققان بۇلاق.
ايتقىزعان ءسوز ەمەس، بۇل ولەڭ جەلى،
جوق مۇلدە اقيقاتتىڭ كونەرمەگى!
دوس اعا، بيىگىنە كوز جەتپەگەن،
ءسىز دە ءبىر بيىك شىڭسىز ونەردەگى.
ۋاقىت سالعانىمەن قانشا قىسپاق،
مىنەزى تاسقا بىتكەن ارشاعا ۇقساپ.
تاريحتىڭ قاق تورىندە دارا تۇرار،
كەۋدەسىن حانتاڭىردەي شالقاق ۇستاپ.
كەيىن حابارلاسىپ، وسى ولەڭدى وزىنە وقىپ بەردىم. ازىلگە بۇردى:
– ءاي، مەن بايعۇس ەندى وسىعان سەنىپ قالامىن عوي، – دەدى. قوسىلا كۇلدىك.
[caption id="attachment_25991" align="aligncenter" width="667"]
"قازاق حاندىعى" سەريالىندا[/caption]
ادامگەرشىلىك بيىك قاسيەت كىسىنىڭ تۇلعالىق بولمىسىن ايشىقتاپ تۇرادى. بۇل قاسيەت ونەر يەسىنىڭ تابىسقا جەتۋىنىڭ كىلتى بولسا كەرەك. ال دوسحان جولجاقسىنوۆ –ادامدىق قاسيەتىمەن، قازاقى بولمىسىمەن ونەر بيىگىنە شىققان تۇلعا. وعان تانىستىقتان اعا-باۋىرلىققا جەتكەن وسى ۋاقىتتاردىڭ ىشىندە كوزىم جەتتى. تالانتى مەن ادامدىق بولمىسى شەبەر ۇيلەسىم تاپقان. دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ وبراز سومداۋداعى دارالىعى – كورەرمەن قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىن تۋدىرادى. «باندىنى قۋعان حاميتتەن» «كوشپەندىلەردەگى» قالدان سەرەنگە دەيىن قايتالانباس وبرازدار بولىپ ماڭگىلىك ەستە قالا بەرمەك. مۇنداي بىرەگەيلىك كوپتەگەن اكتەرلەرگە بۇيىرا بەرمەسە كەرەك. كەيىپكەر كوڭىلىندەگى پسيحيكالىق تارتىستى ميميكامەن بەينەلەۋدە، ونىڭ كەيبىر ءسوز جەتكىزە المايتىن سەزىمدەرىن كوزبەن جەتكىزۋ سياقتى اسا نازىك شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىن تۇستاردا دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ اكتەرلىك تالانتى اشىلا تۇسەدى. كورەرمەن، ءتىپتى، كەيبىر كينولاردا ونىڭ ەكىنشى پلانداعى اكتەر ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەدى.
كينو سالاسىنداعى ۇزاق جىلدىق تاجىريبە مەن ءبىلىم دوسحان جولجاقسىنوۆتى رەجيسسەرلىككە الىپ كەلدى. «ءبىرجان سال» سياقتى مىقتى كينو ونىڭ ءبىرىنشى رەجيسسەرلىك جۇمىسى ەكەنىنە بىلمەگەن ادام سەنبەس ەدى. ال ەكىنشى جۇمىس – «قۇنانباي» ءفيلمى. ول وسى ەكى تۋىندىمەن ءوزىنىڭ رەجيسسەرلىك ءبىتىمىن دالەلدەدى.
«ءبىرجان سال»، «قۇنانباي» فيلمدەرى – تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ۇلكەن تابىسىمىز. ەكى كينو، ءبىر قاراعاندا، ەكى بولەك تۋىندى بولعانىمەن، شىن مانىندە، تريلوگيانىڭ ەكى تاراۋى ىسپەتتى. ءبىرجان سال – وتكەن داۋرەن، وزعان كۇندى، قازاقتىڭ قازداي قالقىپ، سۇقسىرداي شۇيگىگەن ەركىن دە دارحان كەزىن كورگەن سەرىنىڭ سوڭعى تۇياعى. ول قازاقتىڭ سول ەرتەگى زامانىنىڭ باسىنان قايتقان قۇستاي ۇزاپ بارا جاتقانىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. ەرلىك زامانىنىڭ سال-سەرىلەرىندەي الاش بالاسىنىڭ الاقانىندا جۇرگىسى كەلەدى. ونى ەسكىنىڭ كوزى بي ماڭعابىلدار عانا تۇسىنەدى.
ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، كينودا مىناداي موتيۆ بار. ءبىرجاننىڭ باسى شىرعاعا تۇسكەن كەزدە ەكراننان قارا بوران شايقاعان ورماننىڭ جاس شىبىعى مايىسىپ، كارى ەمەنى سىقىرلاعان قىسقا ەپيزود وتەدى. ول ءبىرجاننىڭ عانا ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ تاعدىرىن قاقپاقىلداعان زامان جەلى بولاتىن. سونى اڭداعان ءبىرجاننىڭ سەزىمتال جۇرەگى جەلدى كۇنگى توعايداي الاسۇرادى. ال كوز الدىنداعى كۇيبەڭ تىرلىككە كوڭىلى الدانعان نۇرجاندار ونى قايدان سەزسىن، سوندىقتان دا ءبىرجاننىڭ: «اعا، ءسىزدىڭ وزەگىڭىزدى ءبىر نارسە وتتاي قاري ما؟ مەنى شوقتاي شىجعىرادى» دەگەن ءسوزى وعان جىندانعان ادامنىڭ ساندىراعىنداي سەزىلەدى. اشۋلاندىرادى. ول شەرلى ءبىرجاننىڭ قايعىسىن ودان سايىن قالىڭداتادى. ونىڭ «قازاق قارتايىپتى، ەل قارتايىپتى» دەپ كۇڭىرەنەتىنى سودان. بۇل ءسوز، شىن مانىندە، قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامى ءوزىنىڭ گەنەتيكالىق مۇمكىندىگىن سارىققانىن، ەندى مۇلدە جاڭا سەرپىن مەن سونى ءورىس كەرەگىن مەڭزەگەن ۇلكەن ۇلتتىق داعدارىس سىيعان لەپەس.
قازاقتا «تاڭ قاراڭعىلىعى» دەگەن تۇسىنىك بار. تاڭ سىز بەرەر الدىندا ءتۇننىڭ ەڭ قاراڭعى كەزى بولادى. بۇل دا سول كوردەي قاراڭعى مەزگىلدەن ەستىلگەن داۋىس. مىنە، تۇتاس كينونىڭ كىشكەنە عانا بولىگىندە ءبىز اڭداعان وسىنداي استارلى سىر بار.
ءوزىن «شوقتاي شىجعىرعان» دەرتتىڭ جاۋابىن تابا الماعان سال ءبىرجان شەرلى دومبىراعا جۇگىنەدى. «قامزولداي قىسقا پىشكەن دوڭگەلەنىپ، دۇنيە وتەرىڭدە شىرايلاندىڭ-اۋ» دەگەن قاسىرەتتى اۋەنمەن كينو اياقتالىپ كەلە جاتقاندا، بايلاۋدا تۇرعان قارا ارعىماق تىپىرشىپ، كوسىلىپ شابار كەڭ دالاعا توستاقتاي جانارىن تىگىپ، تار قاپاستى شىر اينالا وقىرانعاندا جىلقى مىنەز قازاقتىڭ قايسىسىنىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلمەدى دەيسىز؟ قاماۋداعى سول تۇلپار – بۇعاۋدا بۇلقىنسا دا كەڭ دالادان ءۇمىتىن ۇزبەگەن قازاقتىڭ اساۋ جۇرەگى ەدى. ونى ءبىرجان سەزبەي كەتىپ بارادى... مىنە، ەكراننىڭ مۇمكىندىگى، رەجيسسەردىڭ شەبەرلىگى. ناعىز قازاقى كينو. كينونىڭ ءۇنسىز ءتىلى.
ءبىرجاننىڭ جانىن «شوقتاي شىجعىرعان» سول وت ودان ءسال عانا ىلكىدەگى قۇنانبايدىڭ دا جانىن جەگىدەي جەيدى ەكەن. «قۇنانبايداعى» ءبىر ءموتيۆتى ەستەرىڭىزگە سالايىن، بىر-بىرىمەن اڭدىسقان، ارباسقان، پارتيالاسقان قازاقتىڭ قانسوقتا كۇرەسىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن كوكجال قۇنانباي وقىس ويلانا قالعاندا ەكراننىڭ بەتىندە قارجىسا شاپقان الامان بايگەنىڭ ارعىماقتارى شىعادى. اۋىزدىققا قارىسىپ، بىر-بىرىمەن ەگەسىپ، العا ەمىنگەن اياۋسىز باسەكە. بۇل قۇنانبايدىڭ ميىنداعى قالىڭ ويدىڭ ەگەسى. ىشىندەگى توقتاۋسىز كۇرەسى.
«قۇنانبايداعى» تاعى ءبىر ەلەۋسىز موتيۆ – بەسجامبىنىڭ داۋىنداعى شاقشا قىدىرتۋ. ناسىبايسىز جۇرمەيتىن قازاقتىڭ بيلەرىنىڭ داۋ ۇستىندە ءمۇيىز شاقشانى بىر-بىرىنە جۇگىرتۋى ءبىر قاراعاندا ەشتەڭە بىلدىرمەيتىن سياقتى. ءبىراق، قىسىلعان قۇنانبايدىڭ ماڭدايىنان اققان تەر ساپتاماسىنا تامعاندا شاقشا قىدىرتۋدىڭ سەبەبى اشىلادى. ول قالىڭ قياس ءبيدىڭ قاقپاقىل قىپ وينايمىن دەگەنى. قۇنانباي وسى شىرعالاڭنان دا شىعادى. بۇل دا قازاقتىڭ مىنەزىن كورسەتەتىن قازاقى موتيۆ.
كينو سوڭىندا بيىك تاۋدىڭ باۋرايىنان توبەسى كورىنگەن مۇنارالى مەشىتتىڭ تۋ سىرتىنا بالا ابايدى جەتەلەگەن قارت قۇنانباي كەلەدى. «...ول جۇمباقتى سەن شەش!» دەيدى بالا ابايعا. بۇل قانشا قايسار تۋسا دا، زامانىنان وزىپ جۇرسە دە، نايزا مەن شوقپارعا سەنگەن زاماننىڭ سوڭعى كوكجالىنىڭ اۋزىنان ايتىلدى. ول ءوز زامانىنىڭ اتتان تۇسكەنىن، ەندى ابايدىڭ، الاشتىڭ زامانى – ءبىلىم مەن ونەردىڭ زامانى كەلە جاتقانىنىڭ يشاراسى.
ەكى ءفيلمنىڭ ءبىر تريلوگيانىڭ ەكى تاراۋى بولاتىن سەبەبى وسى. ەندى مۇنىڭ سوڭعى تاراۋى بولماعى لازىم. ول – الاش كەزەڭى. تار زاماندا تۋىپ، تالايى تەرىس كەلسە دە، تاريح جۇكتەگەن مىندەتىن اسىرا ورىنداپ كەتكەن الاش ارىستارى جايىنداعى فيلممەن بۇل تريلوگيانىڭ نۇكتەسى قويىلسا قۇبا-قۇپ. ءبىرجان مەن اقان كورگەن قايعى مەن كەنەسارى مەن قۇنانباي كورگەن قانسوقتادان تولعاتقان قازاقتىڭ كوڭىلى جۇكتى بولعان پەرزەنت – ءاليحان. ءبىز دوسحان جولجاقسىنوۆتان وسى ءفيلمدى كۇتەمىز.
مىقتى سەناريي مەن شەبەر رەجيسسەرلىك ۇيلەسىمنەن ءانشىنىڭ توگىلىپ تۇسكەن شەرلى ماقامىنداي وسىنداي سۇلۋ ونەر شىقتى. بۇل – قازاق ونەرىنىڭ ولجاسى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ستيلىندەگى ولشەۋسىز بيىك ديالوگ، ادامدى تۇتقىنداپ الاتىن درامالىق شيەلەنىس، اكادەميالىق دارەجەدەگى ەتنومادەني ءبىلىمى بۇل كينولاردىڭ نىق تىرەگى، تابان تىرەر ۇستىنى بولعانىن دا ايتا كەتۋ پارىز. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ مەزگىلسىز قازاسى دوسحان جولجاقسىنوۆ ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى قازاق ونەرى ءۇشىن ورنى تولماس جوعالتۋ بولدى.
ءبىر اڭگىمە بارىسىندا دوسحان اعانىڭ: «كينونىڭ جۇمىسى دەگەن قيامەت قوي، ينەمەن قۇدىق قازۋ ونىڭ جانىندا تۇك ەمەس» دەگەنى بار. «قۇنانباي» ءفيلمىنىڭ ءتۇسىرىلىمى كەزىندە كومەكتەستىم. كينو ءتۇسىرۋدىڭ ماشاقاتىن سوندا ءبىلدىم. ءبىراق، «ەردىڭ سويى ەرتەڭگە ءىس قالدىرماس» دەگەن بابا تانىممەن سىزگە شىعارماشىلىق تابىس تىلەگەن ءوزىڭىزدىڭ «مىقتى اقىنىڭىز»!
ەربول الشىنباي، اقىن
