[caption id="attachment_9117" align="alignright" width="204"]
م. ماعاۋين[/caption]
كوركەم دۇنيەلەرىندە كەيىپكەر ارقىلى بەرىلەتىن ويلاردا مىندەتتى تۇردە عىلىمي پايىمداۋلار مەن عىلىمي تۇيسىكتەردىڭ ءتىلى ءبىلىنىپ تۇرادى. دەمەك، شىعارماشىلىق دەگەن كۇردەلى قۇبىلىس ءماعاۋيننىڭ ويلاۋ جۇيەسىمەن دومبىرانىڭ قوس ىشەگى سياقتى قاتار جاراتىلعان بولمىس. ماعاۋين ءوزىنىڭ جانرىن تاڭدار كەزدە باسىمدىقتى نە كوركەم شىعارماسىنا، نە كوركەم ويىنا جۇمسايدى. ءبىراق ەكەۋى ءبىر شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ دۇنيەسى رەتىندە ۇندەستىك تابادى. ونىڭ كوركەم ويى كادىمگى قاراپايىم زەرتتەۋدەن كوركەمدىك شىندىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەندىگىمەن دە بيىك. ءتۇيىندى، جۇيەلى. ءماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى» – زەرتتەۋ الەمىندەگى عىلىمي رومان دەۋگە بولادى. جىراۋلار تۋرالى زەرتتەۋدە سول ءبىر كونە زامانداعى دۇنيەتانىمعا عانا ەمەس، ونىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنە دە ۇڭىلە بىلەدى. ءبىز ودان دا ارعى ءداۋىردى زەرتتەگەن مونوگرافيالاردى بىلەمىز. ءبىراق سونىڭ بارلىعى ءماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى» نەمەسە «الداسپانى» سياقتى جالپىنىڭ ويىن تەربەيتىندەي حالىقتىق قۇبىلىسقا يە بولا المادى. بۇل زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ ارتىقشىلىعى جازۋشىنىڭ وي جۇيەسىنە بايلانىستى. ەكىنشى ءبىر جازعان زەرتتەۋى – ابايدىڭ اقىندىق اينالىسى بولدى. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى، ابايدىڭ ءداستۇرى، مەكتەبى، جالپى، اباي شىعارمالارىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە اسەرى، اباي جانە ەۋروپا، اباي جانە ورىس ادەبيەتى دەگەن زەرتتەۋلەر بىزدە وتە كوپ. ءبىراق سونىڭ ىشىنەن ءماعاۋيننىڭ اقىلبايدىڭ داستانى مەن حاگگاردتىڭ «سۇلەيمەن پاتشانىڭ كەنىشى» رومانىن سالىستىرۋى، ونىڭ ابايمەن بايلانىسى عىلىمدا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق تياناعىن تاپپاعان باعىت. ەگەر دە ماعاۋين قالىپتاعان وسى باعىتتى دامىتا تۇسسەك ابايدىڭ جان-دۇنيەسىن، كوزقاراسىن، ابايدىڭ كىتاپحاناسىن اشۋدا جاڭا بەتبۇرىس بولار ەدى. ءۇشىنشى ۇلكەن جاڭالىعى – سالىستىرمالى ادەبيەت تاريحىنا كەلگەندە، ءماعاۋيننىڭ تاريحي تۇلعالار تۋرالى، سونىڭ ىشىندە «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» سياقتى تازا تاريحي باعىتتاعى ەڭبەكتەرىنىڭ مۇلدە جاڭا پايىممەن تۇيىندەلەتىنى. بىزدە قازاقستان تاريحىنىڭ 5 تومدىعى التى رەت باسىلىپ شىقتى. قازاق تاريحىنىڭ، ونىڭ ىشىندە، قازاق حاندىعى ءداۋىرى تاريحىنىڭ بەلدى-بەلدى كەزەڭدەرى تۋرالى ارنايى زەرتتەۋلەر جاريالاندى. ءبىراق پايىمى، تاريحتى ءتۇسىنۋى جاعىنان جانە تاريحتاعى كەيىپكەرلەردىڭ جان پسيحولوگياسىن اشۋى جاعىنان كولەمى شاعىن «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىنىڭ» دەڭگەيىنە كوتەرىلە العان جوق. وسى ءۇش زەرتتەۋ ەڭبەگى ارقىلى ول ءوزىنىڭ عالىمدىق تۇعىرىن قازاق عىلىمىنىڭ تاريحناماسىندا ماڭگىلىك بەكىتتى دەپ ويلايمىن.
مۇندا تاريحشى ماعاۋين، ادەبيەتشى ماعاۋين، ادەبيەت تاريحشىسى ماعاۋين، سونداي-اق، ەتنوگراف عالىم ماعاۋين، سونىمەن قاتار، سالىستىرمالى وي يەسىنىڭ تۇلعاسى كورىنەدى.
[caption id="attachment_9118" align="alignleft" width="271"]
تۇرسىن جۇرتباي[/caption]
جالپى، ءماعاۋيننىڭ بويىنداعى ۇلى ءبىر قاسيەت – ول ءوزىنىڭ ىقىلاسى مەن ىنتىزارى اۋعان تاقىرىپتى ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن بىلەدى جانە سول تۇستاعى ويلارىن عىلىمنىڭ ءار سالاسى ارقىلى سالىستىرىپ، مۇلدە جاڭا تۇجىرىم جاسايدى. جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرادى. مەنى ءار كەزدە – جاس كەزىمدە، ورتا جاستا، كەيىن ەگدە تارتقان شاعىمدا دا – تاريحتىڭ ءار كەزەڭى تۋرالى نەمەسە جىراۋلار شىعارماشىلىعى حاقىندا اڭگىمە قوزعاي قالساق، ول مۇلدە جاڭا ءبىر قورىتىندى جاساپ، جاڭا ءبىر بەلەسكە جەتەلەپ، جاڭا ءبىر ءتۇيىن ۇسىنىپ وتىرادى. ال، وسى ماسەلەلەرگە نەگە قايتا ورالماسقا، نەگە دامىتپاسقا دەگەن ساۋال كوكەيىڭدە قالادى. ونىڭ سەبەبى، تۆورچەستۆولىق پسيحولوگيادا دەپ ويلايمىن. اۆتور ءوزىنىڭ كوكەيىندە ساقتاعان عىلىمي ويىن تۇيىندەپ، كوركەم وي دەڭگەيىنە جەتكىزۋدى ماقسات ەتەدى. ماعاۋين ءوزىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي ويى ارقىلى تۇيىندەگەن ويلارىن كوركەم شىعارماسىنا سارقىپ قالىپ وتىراتىنداي كورىنەدى. ونىڭ ۇلكەن ءبىر مىسالى، شىڭعىس حان تۋرالى ءتورت كىتاپتان تۇراتىن زەرتتەۋىنەن انىق اڭعارىلادى. مۇندا تاريحشى ماعاۋين، ادەبيەتشى ماعاۋين، ادەبيەت تاريحشىسى ماعاۋين، سونداي-اق، ەتنوگراف عالىم ماعاۋين، سونىمەن قاتار، سالىستىرمالى وي يەسىنىڭ تۇلعاسى كورىنەدى. مەنىڭ ويىمشا، تاريح تۋرالى وسى تولعاۋى ءتامامدالعاننان كەيىن ماعاۋين مىندەتتى تۇردە وسى باعىتتا كوركەم شىعارمالار جازادى. تۆورچەستۆولىق پسيحولوگياسى سوعان الىپ كەلەدى. جالپى، ونىڭ تۆورچەستۆولىق پسيحولوگياسىن قاراساڭىز، ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ تاقىرىبىنا عىلىمي پايىمداۋ جاساپ، ورنىقتىرىپ، تولىق كوركەم وي ەكشەپ العاننان كەيىن بارىپ قانا، كوركەم شىعارماعا كوشەدى. مىسالى، اۋەلگى سىني ماقالالارىنان كەيىن «تازىنىڭ ءولىمى»، «قيانداعى قىستاۋ»، «ۆاتەرلوو كوپىرى» سياقتى اڭگىمەلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، «قوبىز سارىنىنان» كەيىن «كوك مۇنار» مەن «الاساپىراننىڭ» جازىلۋى، «ابايدان كەيىن «سۇلەيمەن پاتشانىڭ كەنىشىن» اۋدارۋى – ونىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تۆورچەستۆولىق پسيحولوگياسىنىڭ دامۋ جولىن كورسەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، «شىڭعىس حان» ءتورت تومدىعى ارقىلى تاريحتىڭ قاتپار-قاتپارىنا وي جۇگىرتىپ، ۇلكەن ءبىر قانسوناردان قايتتى. سالبۋرىنعا ارمانسىز ءتۇستى. ەندى سول تۇيگەن ويلار ەرىكسىزدەن ەرىكسىز شىعارما يەسىن كوركەم شىعارماعا جەتەلەيدى. وسى ءبىر ساباقتاستىق مىندەتتى تۇردە الداعى ۋاقىتتا جازۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتىپ، جاڭا ءبىر لەپتەگى تۋىندىلار جازادى عوي دەپ ويلايمىن.
تۆورچەستۆولىق پسيحولوگياسى سوعان الىپ كەلەدى. جالپى، ونىڭ تۆورچەستۆولىق پسيحولوگياسىن قاراساڭىز، ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ تاقىرىبىنا عىلىمي پايىمداۋ جاساپ، ورنىقتىرىپ، تولىق كوركەم وي ەكشەپ العاننان كەيىن بارىپ قانا، كوركەم شىعارماعا كوشەدى.
عىلىمنان تالاي ادام بەت بۇرىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى، عىلىمنىڭ وزىنە ءتان قىزىعى مەن اۋىر تراگەدياسى بار. اشقان عىلىمي جاڭالىعىڭ بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا ەسكىرەدى. مىسالى، ءقازىر كوسموسقا ۇشۋ – ادام قيالىن تەربەتپەيدى. قاراپايىم، ۇيرەنشىكتى جاعداي. ال، قانشاما ازاپ كەشىپ، سول جاڭالىقتى اشقان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى مۇلدە ەسكەرىلمەي قالۋى دا مۇمكىن. ول، اسىرەسە، شىعارماشىلىق يەسى ءۇشىن وتە اۋىر تيەتىن جايت. ال، مۇحتار ماعاۋينگە كەلسەك، ول تاريحي، عىلىمي جۇمىسىنداعى تۇيىندەرىن كوركەم شىعارمالارىمەن بەكىتە تۇسەدى. عىلىمي ەڭبەك پەن كوركەم شىعارماشىلىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ قىزىعى دا، قيىندىعى دا وسىندا.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتىنەن
