«تۇركيا ءبىراز جاقىن تانيتىن ەلىم رەتىندە الاڭداتا باستادى. تۇرىك پارلامەنتى زورلاۋ فاكتىلەرىندە جابىرلەنۋشى 14 جاستان اسقان بولسا، قىلمىس جاساۋشىمەن جاس ايىرماسى 15 جاستان ارتىق بولماسا ەكى جاقتى ۇيلەندىرىپ تاتۋلاستىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن قاراپ جاتىر.
ناقتىراق بىلاي جازىلعان: «ەگەر جابىرلەنۋشى مەن قىلمىسكەر نەكەدە بولسا، قۇقىق بۇزۋشى قىلمىس جاساعاندا جابىرلەنۋشى باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىقپاعان، جابىرلەنۋشىگە شاعىمدانباعان، قىلمىس جاسالعاندا جابىرلەنۋشى ون ءتورت جاستا بولعان، ەگەر جابىرلەنۋشى مەن قۇقىق بۇزۋشىنىڭ ون بەس جاستان اسقان ايىرماشىلىعى بولماسا، سوت ءىسى توقتاپ، سوت بۇزىلدى؛ سوتتالعان جاعدايدا ۇكىمنىڭ ورىندالۋىن كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى».
بۇل، ءجابىر كورگەن ءالى بويجەتپەگەن ءجاسوسپىرىم قىزدىڭ جان دۇنيەسىنە تۇسكەن جارانىڭ، تراۆمانىڭ قۇنىن كوك تيىن ەتىپ وتىرعان، گۋمانيزم شەڭبەرىنەن تىس جيىركەنىشتى نارسە.
ءقازىر كۇنتارتىبىندە «ۇل بالانى دا زورلاۋ فاكتىلەرى بار، ونى دا ۇيلەندىرۋ جولىمەن شەشەسىڭدەر مە؟» دەگەن پىكىرلەرمەن نارازىلىق ءورشىپ تۇر. «اتاتۇرىك قۇرعان زايىرلى ەل مۇنداي جايسىزدىقتى زاڭىنا ەنگىزبەيدى دەپ سەنەم».
تۇركيانىڭ كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى ۇيلەندىرۋ جاعىنان ەۋروپادا الدىڭعى ورىندا ەكەنى (قىزدارىنىڭ 15 %-ى 18 جاسقا دەيىن تۇرمىسقا بەرىلەدى) تۋرالى مالىمەتتى بۇعان دەيىنتالاي مارتە كوزىم شالعانىمەن، اسا ءمان بەرمەپ ەدىك.
دەيتۇرعانمەن، سوڭعى بىرنەشە ايدان بەرى ءالسىن-السىن كۇن تارتىبىنە شىعارىلعان «ءبىرتۇرلى» ەلدى دۇرلىكتىردى. ەڭ الدىمەن، ول نەعىلعان «ءبىرتۇرلى زاڭ» ەكەنىنە توقتالا كەتەيىك. «ءوزىن زورلاعان ەركەككە تۇرمىسقا شىعۋ» دەپ اتالاتىن زاڭ جوباسى كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى زورلاعان قىلمىسكەرلەرگە جازادان جالتارۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
قازىرگى تاڭدا تۇركيا پارلامەنتى وسى زاڭدى الدىن الا ماقۇلدادى. جاڭازاڭعا سايكەس، ەگەر قىلمىسكەر ەشقانداي كۇش كورسەتپەگەن بولسا جانە «ءوز قۇربانىمەن نەكەلەسۋگە كەلىسكەن جاعدايدا» وعان «راحىمشىلىق جاسالادى». تۇركيا حالقىنىڭ بۇعان قاتىستى پىكىرى ادەتتەگىدەي ەكىگە جارىلىپ تۇر. اتالعان جايتتى سىنعا العان ساراپشىلار بۇل باستاما زاڭداستىرىلعان جاعدايدا بالالار مەن ايەلدەردى زورلاۋ فاكتىسى ەكى ەسەلەنىپ، كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندارعا ۇيلەنۋ جاپپاي بەلەڭ الادى دەپ الاڭدايدى.
بۇل تۋرالى قوعام بەلسەندىسى دجەم كارادايى بىلاي دەيدى:
«مەنىڭشە، الەمدەگى ەڭ ارتتا قالعان ەلدەرگە دە جاراسپايتىن زاڭ جوباسى. ايەلدى نەمەسە بالانى زورلاعان قىلمىسكەرمەن وتاۋ قۇرۋ — سوعان ۇقساس قىلمىستى ازايتادى، يا بولماسا الدىن الادى دەپ ويلاۋ ناداندىق دەر ەدىم. 2005 جىلدان باستاپ كۇشىن جويعان وسىنداي زاڭ جوباسىن وكىنىشكە وراي ءقازىر قايتادان زاڭداستىرعىلارى كەلەدى. ءبىز، ارينە، قوعام بەلسەندىلەرى بۇعان بەيجاي قارامايمىز! ەگەر دە اق پارتيا الدا-جالدا سونداي ارەكەتكە بارا قالسا، بۇكىل تۇركيا حالقى كوتەرىلىسكە دايىن تۇرعانىن، قامدانىپ وتىرعانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىز ونداي زاڭ جوباسىنا قارسىمىز، ونىڭ كۇشىنە ەنۋىنە دە قارسىمىز!».
تۇركيادا قازىرگى تاڭدا 197 ايەلدەر ۇيىمى اتالمىش زاڭ جوباسىنا قاتاڭ تۇردە نارازىلىق بىلدىرۋدە. سوندىقتان بولار، پرەزيدەنت ەردوعان باسقاراتىن ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى اتالعان زاڭدى كۇشىنە ەنگىزۋدى كەيىنگە قالدىرۋدى ۇسىنعانمەن، جوعارىداعىداي ايەلدەر قوعامدارى مەن وپپوزيسيانىڭ قاتاڭ قارسىلىعىنا سايكەس زاڭداستىرا الماي وتىر.
نەگىزىندە، «ءوزىن زورلاعان ەركەكپەن ۇيلەندىرۋ» زاڭى تۇركيادا بۇرىننان بار. ونىڭ كۇشى تەك 2005 جىلى عانا جويىلعان بولاتىن. سونىڭ وزىندە، مۇنداي زاڭسىزدىقتار كەي ايماقتاردا «شاريعات بويىنشا نەكەلەسۋ» دەگەن جەلەۋمەن ءالى دە جالعاسۋدا. وسىنى العا تارتقان بيلىك 2016 جىلدان باستاپ بۇل تاقىرىپتى قاۋزاۋدان جالىعار ەمەس.
قازىرگى ۋاقىتتا نارازى توپتار، اسىرەسە وپپوزيسيالىق رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسى اتالعان زاڭدى كۇن تارتىبىنەن ءبىرجولا الىپ تاستاۋعا ۇندەۋدە. ولار مۇنداي زاڭ كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى جىنىستىق ماقساتتا پايدالانۋدى زاڭداستىرۋعا اكەپ سوعادى دەگەندى العا تارتۋدا. جالپى، بۇل ماسەلەنىڭ تۇرىك اعايىنداردىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىنە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.
ماسەلەن، 2017 جىلى تۇركيادا «ەگەر قورقىتىپ، كۇش قولدانباعان» بولسا، كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندارمەن جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەندەردى جازادان بوساتاتىن وسىعان ۇقساس زاڭ ۇسىنىلعان بولاتىن.
ول ۋاقىتتا دا بۇل زاڭ جوباسى قوعام تاراپىنان پەدوفيليانى زاڭداستىرۋ رەتىندە قابىلدانىپ، سونداي قىزۋ قارسىلاستان سوڭ كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستالعان ەدى. سونداي-اق، بۇۇ دا تۇركيانى «كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندارعا قارسى زاڭسىز قىلمىستىڭ جاپپاي بەلەڭ الۋىنا جول اشادى» دەپ، ەسكەرتۋ جاساعان بولاتىن. جالپى، سوڭعى ون جىلدا تۇركيادا ايەلدەردىڭ جىنىستىق جانە فيزيكالىق كۇش كورسەتۋ فاكتىلەرىنە قاتىستى شاعىمدارى 40 پايىزعا ارتقان. ستاتيستيكا بويىنشا، ايەلدەر اراسىنداعى ءولىم-جىتىم سانىنىڭ باسىم بولىگى وسىنداي كۇش قولدانۋدىڭ كەسىرىنەن ورىن الاتىن كورىنەدى.
ەردوعان قانداي ۇستانىمدا؟
تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ قوعامدا تەك قۇقىقتا يە بولۋى كەرەك تۋرالى باستاماعا قاتاڭ تۇردە قارسى. ول ءتىپتى گەندەرلىك تەڭدىك باستاماسىن «تابيعاتقا قارسى» قۇبىلىس دەپ اتايدى. كەزىندە باۋىرلاس ەلدىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ايەلدەردى جۇمىس ىستەمەي، ونىڭ ورنىنا كەم دەگەندە ءۇش بالادان تابۋعا شاقىرعانى الەمدىك ساراپشىلاردىڭ ءبىرتالاي تالقىسىنا تۇسكەن ەدى.
ونىڭ «جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بالا تابۋدان باس تارتقان ايەل ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىنا قارسى شىققان بولىپ سانالادى» دەگەنى دە بار. وسىنىڭ بارىنەن شىعاتىن قورىتىندى: اتاتۇرىك سالىپ كەتكەن سارا جولدان اۋىتقىعان پرەزيدەنتتىڭ تۇپكى ماقساتى وسى ويلارىن زاڭداستىرۋ سياقتى ما؟..
وسى ورايدا، تاعى دا ستاتيسكاعا سۇيەنسەك، تۇركياداعى ايەلدەردىڭ 38 پايىزى ومىرلەرىندە ءبىر رەت بولسا دا، ەرلەر تاراپىنان فيزيكالىق نەمەسە جىنىستىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان.
تۇركيادا سوڭعى ون بەس ىشىندە كامەلەتتىك جاسقا تولماعان 542 821 قىزدىڭ نەكەسى قيىلعان. ءبىر عانا 2018 جىلى 15 جاسقا جەتپەگەن 167 قىزدىڭ نەكەسى قيىلعان. تۇركيادا 15 جاسقا جەتپەي تۇرمىس قۇرعاندار 20 مىڭنان اسادى ەكەن. ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، بۇكىل الەم كورونۆيرۋس ىندەتىمەن كۇرەسىپ جاتقاندا تۇرىك دەپۋتاتتارىنىڭ ءدال وسى ماسەلەنى قىزۋ تالقىعا سالعانى دا قىزىق بولىپ تۇر.
بۇعان الاڭداعان حالىق تا ازىرگە ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىر. بۇل – ابىرويىنان ايىرىلعان جەتكىنشەكتەردىڭ بولاشاعىنا جاسالىپ جاتقان جاعداي ما، الدە سول جەتكىنشەكتەردىڭ بولاشاعىنا بالتا شاپقان پەدوفيلدەرگە جاسالىپ جاتقان جاعداي ما؟ ازىرگە تۇسىنىكسىز.
جانبوتا اقبەرگەنوۆا
