تۇرىك ديپلوماتياسىنىڭ وراسان زور جەتىستىگى
– ۋكرايناداعى سوعىس تۇركى الەمىنە كەسىرىن تيگىزىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ۋكراينا مايدانىندا رەسەيدەگى تۇركىتىلدەس حالىقتار سوعىسىپ، قىرىلۋدا. وندا مىسالى، تاتارستاندا پايدا بولعان "العا" باتالونى، ياكۋتيادان "بووتۋر" جاساعى، "باشقۇرت باتالونى" جانە باسقالارى سوعىسىپ جاتىر. وسى ورايدا تۇركيانىڭ اراعايىن بولىپ، كرەملدىڭ سوعىسىن توقتاتۋعا كۇش سالىپ جاتقانى بايقالادى. تۇرىك ەلىنىڭ بىتىمگەرلىك ءرولىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟
– شىنىندا، بەرتىندەگى وقيعالاردى الساق، تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوعان 5 تامىزدا سوچيگە بارىپ، رف باسشىسى ۆلاديمير پۋتينمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ەندى مىنە، ءۇش كۇن بۇرىن ەردوعان مىرزا ۋكراينالىق لۆوۆ قالاسىنا ساپارلاپ، ۋكراينا ليدەرى ۆلاديمير زەلەنسكييمەن كەزدەستى. بۇل كەلىسسوزدەرگە سونداي-اق بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش قوسىلدى.
بۇعان دەيىن انكارانىڭ اراعايىندىعى ارقاسىندا رەسەي سوعىس باستالعان 24 اقپاننان بەرى بۇعاتتالعان ۋكراينا پورتتارىن اشىپ، وندا قوردالانعان ميلليونداعان توننا بيدايدى كەمەلەردىڭ جاھاندىق نارىققا تاسۋىنا كوندى.
باسقاشا ايتقاندا، تۇركيا الەمدەگى ءبىراز ەلدى اشتىقتان قۇتقاردى. ول كەلىسسوزدەرگە دە بۇۇ قوسىلعان، ءبىراق بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تۇرىك ليدەرىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ جۇرگەن قولبالا قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندەي... سول ءۇشىن جاھاندىق ۇيىمعا تۇركيا ءتول سالتانات-تريۋمفىنىڭ نۇرىنا شومىلۋعا رۇقسات ەتتى. ايتپەسە، بۇۇ باس حاتشىسى گۋتەرريش مىرزا بۇرىن پۋتينمەن جەكە ءوزى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ىمىرالاسپاق بولعان، ءبىراق مامىلە مەن ناتيجەگە كەلە المادى.
بۇل تۇرىك پرەزيدەنتىنىڭ، تۇرىك مەملەكەتىنىڭ جانە تۇرىك ديپلوماتياسىنىڭ وراسان زور جەتىستىگى. ونى الەم جۇرتشىلىعى كورىپ وتىر. بىرەۋگە ۇناسىن، ۇناماسىن، ءقازىر تۇركيا قولىنان ەش ءىس كەلمەگەن، قاۋقار تانىتا الماعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن جالعىز ءوزى الماستىرۋدا. بۇۇ-نىڭ جاساي الماعانى تۇركيانىڭ قولىنان كەلدى.
– تۇركيا جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرگە ۇنەمى بۇۇ باس حاتشىسى قاتىسۋمەن بولدى. نەگە؟
– بۇل ءبىر جاعىنان، جاھاندىق ساياسات سەركەسى ەردوعانعا سالماق قوسادى، ونىڭ حالىقارالىق ىس-ارەكەتتەرىن لەگيتيمدى ەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، تۇركيا ءوزى اسقاقتاي كەلە، سوڭعى جىلدارى ابدەن ابىرويدان ايىرىلعان بۇۇ-عا ءسال دە بولسا مارتەبە جيۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە.
مىسالى، وسى جولى ەردوعان زەلەنسكييمەن 2 ساعاتتان استام ۋاقىت بويى وڭاشا، اراعا ەشكىمدى ارالاستىرماي، جەكە كەلىسسوز جۇرگىزدى. سودان سوڭ عانا گۋتتەريش قوسىلىپ، ۇشەۋى قىرىق مينۋتتاي قىسقاشا شۇيىركەلەستى. ياعني، ىزگى نيەت يشاراسىن جاساپ، وسى جاھاندىق ۇيىمعا قالعان شامالى بەدەل-يميدجىن ساقتاۋعا جاعداي جاسادى. ايتپەسە، قوس ليدەرگە ەكى ساعاتتا ىمىراعا كەلىپ، تاراسا سالۋىنا بولاتىن ەدى. ويتكەنى سوڭعى ايلارداعى كەلىسسوزدەردەگى باستى قوزعاۋشى كۇش – تۇركيا.
بۇۇ تەك سوعىس باستالعان 6 ايدا عانا ەمەس، ماسكەۋ ەسكى يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كىرىسكەن 2000 جىلداردىڭ سوڭىنان بەرى ونىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەلدەرگە شابۋىلىنا، مىسالى، 2008 جىلعى گرۋزيامەن سوعىسىنا قارسى ەش قايران قىلا المادى.
ياعني، ول تولىعىمەن كاسىبي جارامسىزدىعىن پاش ەتتى. سوندىقتان بۇل ءرولدى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى ءوز موينىنا الۋى كەرەك ەدى. رەسەيمەن تايتالاسۋشى تاراپ بولعاندىقتان باتىس ەلدەرى بىتىمگەر بولا المايدى. ويتكەنى اراعايىن ەلدى تەكەتىرەسكە تۇسكەن قوس تاراپ تا مويىنداۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە باسقا ەمەس، ءدال تۇركيانىڭ بىتىمگەر بولۋىنا ۋكراينا تاباندادى. ەردوعان پۋتين ءۇشىن دە اۆتوريتەت.
بۇل رەتتە تۇركيا – جاھاندىق ساياساتتاعى اۋىر سالماقتىلار ساناتىنان. ول ءبىر جاعىنان، ناتو مۇشەسى رەتىندە ۇجىمدىق باتىستىڭ وكىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەكىنشى جاعىنان، تۇركيا قاجەت بولسا، ءتول اسكەرىن حالىقارالىق دەڭگەيدە، مىسالى، يراكتا، سيريادا، ليۆيادا، ءازىربايجاندا جانە باسقا ەلدەردە پايدالانۋدان جاسقانبايتىن اسكەري دەرجاۆا، گەگەمون. سوندىقتان ونى دەموكراتيالى جانە اۆتوكراتيالى ەلدەردىڭ باسشىلارى دا سىيلايدى.
تۇرىكتەر بيىك رۋح پەن نامىستى قارىننان جوعارى قويادى
– مۇنىڭ ءبارى تۇركياعا نە ءۇشىن كەرەك؟ ءقازىر تۇركيا ەڭ اۋىر ەكونوميكالىق داعدارىستى باستان وتكەرۋدە. ەڭ الدىمەن حالىق تۇرمىسىنىڭ قامىن ويلاعان ءجون ەمەس پە؟
– تۇركيا ەكونوميكاسى كۇيرەمەيدى، تالاي داعدارىستان وتكەن. ال حالىقارالىق ساياسات وسمان يمپەرياسىنان بەرى تۇرىك مەملەكەتىنىڭ باستى ءبىر باسىمدىعى بولعان. ونىڭ ۇستىنە بۇكىل تۇركى حالقى، سونىڭ ىشىندە تۇرىكتەر ءۇشىن بيىك رۋح، نامىس ماسەلەسى قارىننان جوعارى، بيىك تۇرعان. تۇركيادا ەكونوميكالىق احۋال ناشارلادى دەپ شاعىمدانعان تۇرىكتى از كەزدەستىرەسىز.
مۇنىڭ پراگماتيكالىق جاعى دا بار. ەگەر سوعىس توقتاسا، ۋكراينادان تۇركياعا اعىلعان بوسقىندار لەگى دە ازايادى. سوعىس باستالعان العاشقى كۇننەن بەرى انكارا ۋكراينانىڭ ءوزىن جانە مۇددەسىن قورعاپ كەلەدى.
باتىس ەلدەرى كييەۆتىڭ قۇلايتىنىنا بەك سەنىپ، قارۋ بەرمەي قاراپ وتىرعاندا، ءدال وسى تۇركيا سوققى بەرۋشى دروندارىن، بروندى جيلەتتەرىن، باسقاسىن بەرىپ، كومەككە كەلدى.
رف اسكەري كەمەلەرىن ءوز اۋماعى ارقىلى وتكىزبەي، بۇعاتتاپ تاستادى، ءسويتىپ رەسەيدىڭ ۋكراينانى جان-جاقتان كەمەمەن قاماپ، دەسانت قاپتاتۋىنا جول بەرمەدى. سوعىستىڭ العاشقى كۇنىنەن تۇركيا ءوز اسپانى ارقىلى ماسكەۋدىڭ اسكەري جانە ازاماتتىق اۆياسياسىنىڭ ۇشۋىنا تىيىم سالدى.
وسىنىڭ ءبارى رەسەيگە سوعىستا تەز جەڭۋىنە جول بەرمەدى، ماسكەۋدىڭ تۇپتىڭ-تۇبىندە بىتىمگە يلىگەتىندەي اۋىر احۋالعا دۋشار بولۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل تۇرعىدان العاندا تۇركيا – ۋكراينانىڭ اسكەري ستراتەگيالىق سەرىكتەسىنە اينالدى.
سونداي-اق، رەسەيدەگى يمپەرياشىل كۇشتەر تۇركى تىلدەس حالىقتارعا – ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاقستان مەن ءازىربايجانعا، سونداي-اق گرۋزيا، سيرياداعى تۇركى ۇلىستارىنا ءقاۋىپ توندىرەتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇعان قىرىم تاتارلارىنىڭ جاپپاي قۋدالانعانىن قوسىڭىز. تۇركيا ۋكراينا مايدانىندا ماسكەۋدەن ءتونۋى مۇمكىن وسى قاۋىپ-قاتەردى دە بەيتاراپتاندىرىپ، زالالسىزداندىرۋدا.
انكارانىڭ ۋكراينا جانە قازاقستاندا سوعىس بەسپيلوتنيكتەرىن شىعاراتىن زاۋىت سالۋعا ىنتا ءبىلدىرىپ، جوسپار-جوبا قۇرۋى دا ءبىراز جايتتان حابار بەرەدى.
ماسكەۋدىڭ ساياساتى "نە جاۋىمسىڭ، نە دوسىمسىڭ" دەپ اق پەن قاراعا عانا بولەتىن زالالدى ديحوتومياعا قۇرىلعان. ال شىعىس ساياساتى الدەقايدا كوپ قىرلى، كەڭ دياپازوندى، كوپ سپەكترلى.
مىسالى، انكارا ءۇشىن ماسكەۋ ايماقتاعى قارسىلاس. ءبىراق رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاسۋعا بولاتىن سالالاردا تۇركيا سولاي جاسايدى. الايدا ساياسي باقتالاستار ەكەنىن ەستەن شىعارمايدى. ولار ورتالىق ازيادا، وڭتۇستىك كاۆكازدا، تاياۋ شىعىستا، قارا تەڭىز ايماعىندا، ليۆيادا، سيريادا ساياسي قارسىلاستار بولىپ تابىلادى.
سوندىقتان ماسكەۋ يلىكپەگەن تۇستا انكارا ونىمەن تەكەتىرەسكە، تايتالاسقا تۇسەدى. كەلىسۋگە بولاتىن جەردە ىمىراعا كەلەدى.
تۇركيانىڭ حالىقارالىق ساياساتتا الىپتانا، ايبىندانا ءتۇسۋى ءبىزدىڭ ءبارىمىز، سونىڭ ىشىندە قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى، ءارى ستراتەگيالىق قاجەتتىلىك. ول بىزگە قورعان بولادى.
بۇل تۇرعىدان العاندا قۋاتتى تۇركيا – ءالسىز رەسەي دەگەن ءسوز.
تۇركيا ۋكراينانى رەسەيگە جىعىپ بەرمەيدى
– ەردوعان كييەۆكە كەلگەندە نە شەشتى دەپ ويلايسىز؟ گۋتتەريش ەكەۋى تىزە قوسىپ، زەلەنسكييدى رەسەيلىك اسكەرلەر باسىپ العان جەرلەردى سولارعا بەرە سالىپ، بىتىمگە كەلۋگە ۇگىتتەگەن دەگەن بولجامدار ايتىلۋدا. ءتىپتى باتىس باسىلىمدارى دا ەردوعان مەن پۋتين تىم جاقىنداسىپ كەتتى دەپ جازۋدا.
– بۇل جالعان جورامالدار. ەردوعاننىڭ بۇل ساپارى تازا گۋمانيتارلىق ماسەلەلەرگە قاتىستى بولدى. الگىندەي جالا سوزدەردى نەگىزىنەن رەسەيلىك دەرەككوزدەر دەزينفورماسيا ءۇشىن تاراتادى.
قىنجىلتاتىنى سول، ونى ۋكراينالىق كەيبىر ساراپشىلار ءىلىپ اكەتتى. سپەكۋلياسيامەن اينالىساتىندار يەك استىنداعى دۇنيەدەن باسقانى كورە المايدى، جاعدايدان ەش حابارى جوق. شىنىندا، ۋكراينانى جىعىپ بەرۋ تۇركياعا قولايلى ەمەس، بۇل ماسكەۋدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، الەۋەتىن نىعايتىپ، باسقا كورشىلەرىنە دە باسقىنشىلىق جاساۋىنا شابىتتاندىرار ەدى.
ەردوعاننىڭ بۇل ساپارى زاپوروجە اتوم ەلەكتر ستانسياسىمەن بايلانىستى بولدى (ول اەس-تى رف اسكەرلەرى بيىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا باسىپ الىپ، ونىڭ اۋماعىنا اسكەري تەحنيكالاردى كىرگىزدى جانە اينالاسىن مينالاپ تاستادى). بىلۋىمشە، بۇل ماسەلە شەشىلگەن. ستانسياعا اتوم ەنەرگياسى حالىقارالىق اگەنتتىگىنىڭ ينسپەكتورلارى جىبەرىلەتىن بولدى. بۇل – ساپاردىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ءبىرىنشى ماسەلە بولاتىن.
ەكىنشى ماسەلە – بۇعان دەيىن قول جەتكىزىلگەن استىق كەلىسىمىنە قاتىستى قوسىمشا تۋىنداعان ماسەلەلەر بولدى. ول وسى كەلىسىم ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قاجەت. ءۇشىنشى ماسەلە – تۇتقىندار الماسۋ، رف تەگىس قىرىپ تاستاۋعا ىنتىعىپ وتىرعان "ازوۆستال" قورعاۋشىلارىن ازات ەتۋ. ول ىسكە دە تۇركيا اتسالىسۋدا.
ال زەلەنسكييدى بىتىمگە كوندىرۋگە كەلسەك، باتىس الەمى دە، تۇركيا دا، رەسەي دە بيىك دەڭگەيدەگى ساياسي كەلىسسوزدەرگە ءازىر ەرتە ەكەنىن، ونىڭ ۋاقىتى كەلمەگەنىن جاقسى تۇسىنەدى.
ويتكەنى ونداي كەلىسسوزدەر ۋاقىتى مايدان دالاسىندا تاراپتاردىڭ ءبىرى ءىرى جەتىستىككە جەتىپ، باسىمدىققا يە بولعاندا عانا تۋادى. ياعني ويسىراي ۇتىلعان جاق توز-توز بولىپ، قۇرىماۋ ءۇشىن بىتىمگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. بۇگىندە العى شەپتە قوس تاراپ تا يتجىعىس تۇسۋدە. دەمەك ەكەۋى دە جەڭىسكە جەتۋدەن ءۇمىتتى.
– وسى ورايدا ماسكەۋ ورتالىق ازياعا ىقپالىن قايتادان كۇشەيتە باستاعان سىڭايلى. مىسالى، ۆ.پۋتين بيىلعى قازاندا نۇر-سۇلتاندا وتەتىن تمد سامميتىنە قاتىسپاق. 15-16 قىركۇيەكتە سامارقاندا شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ ءسامميتىن وتكىزەدى. ۆ.پۋتين رەسەي جانە قازاقستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىكتەرى ۇقشۇ اياسىندا قازاقستاندىق "ءماتىبۇلاق" پوليگونىندا بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋلاردى دايىنداپ جاتقانىن مەڭزەدى. كرەمل وسى ايماقتى تىزە بۇكتىرۋدە مە؟
– مۇنىڭ ءبارى، ءتىپتى اسكەري جاتتىعۋلار دا تەك ساياسي سيپاتقا يە. ءقازىر رف اسكەرى ۋكراينا جەرىندە "باتپاقتاپ" جاتىر. رف ەكونوميكاسى قوس مايداندا قاتار قيمىلداۋدى كوتەرە المايدى.
مىسالى، ازاتشىل قازاقستاندى كۇشتەپ، قۇرامىنا قوسىپ الا المايدى. مۇنىڭ ءبارى جاھان جۇرتشىلىعىنا جاريا جاسالعان كوزبوياۋشىلىق، بوس داڭقۇمارلىق. ءقازىر وقشاۋلانعان رف ورتالىق ازيامەن ساۋدا جاساپ، ءورىسىن ۇزارتۋدا. قازاقستانعا شاپقىنشىلىق جاساسا، ول مۇمكىندىكتەن دە ايىرىلادى.
ونىڭ ۇستىنە قازاقستان، ورتالىق ازيا ەلدەرى تۇركيامەن دە اسكەري ىنتىماقتاستىعىن نىعايتا باستاعانىن ۇمىتپاعان ءجون. ماسكەۋ اسكەري جاتتىعۋلاردى سىلتاۋراتىپ، قازاق جەرىنە اسكەر كىرگىزەدى، جاڭا سوعىس باستايدى دەگەنگە سەنىڭكىرەمەيمىن.
مىسالى، رەسەي تۇركيانىڭ تىكەلەي اسكەري كومەگىمەن وككۋپاسيالانعان جەرلەرىن قايتارىپ جاتقان ءازىربايجانعا قارسى شىعا الماي، ارمەنياعا كومەككە كەلە الماي وتىر. ويتكەنى ونىڭ ار جاعىندا انكارا تۇر. مەنىڭشە، ەگەر رەسەي ورتالىق ازيادا قىرعىن سالسا، تۇركيا ونى قۇرتىپ تىنادى.
دەگەنمەن بۇل ەلدەرگە ساقتانعان، ماسكەۋدىڭ جانە رەسەيلىك اسكەرلەردىڭ ناقتى كەلىسىمدەردەن، شەڭبەرلەردەن اۋىتقىماۋىن قاداعالاعان ابزال.
دايىنداعان جانات ارداق
تاعى وقىڭىز:
https://dalanews.kz/bilim/80622-mugalimder-zang-boyynsha-ozine-tan-emes
