جالپى ونەر يەلەرى قاشاندا كىرپياز ءارى سەزىمتال كەلەدى. ول كىسىلەر ءوز ونەرى ارقىلى بويىمىزدى رۋحاني تىنىقتىرىپ، سانامىزعا سىلكىنىس جاسايتىن قۇدىرەتكە يە. اسەرلى ءرولى ارقىلى كوپشىلىكتىڭ ياكي جانارىن جاسقا، ياكي ەزۋىن كۇلكىگە قارىق قىلاتىن تالانتتى تۇلعالاردان قايتا تۇلەپ، جاقىندا وبلىس ورتالىعى اتانعانىنا ءبىر جىل تولعان تۇركىستان حاقىندا پىكىر سۇراعان بولاتىنبىز. جاۋاپتارى تومەندەگىدەي.

نۇركەن وتەۋىل، ق. قۋانىشبايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ اكتەرى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:

ءاربىر ونەر يەسى ءۇشىن تۇركىستاننىڭ الار ورنى ەرەكشە

– ءاربىر ونەر يەسى رۋحاني بايلىقتى قاشاندا جوعارى قويادى. ونىڭ تۇلا بويى تۇنعان سەزىم بولعاندىقتان رۋحاني ازىققا قاشاندا مۇقتاج. كەيدە قوعام ونەر ادامدارىن تۇسىنبەي دە جاتادى. سوندىقتان بۇل سالا يەلەرى كوپشىلىكتەن وزگەشە. ءاربىر ونەر يەسى ءۇشىن تۇركىستاننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ونىڭ ءار كىرپىشى تۇنعان تاريح، ءار توبەسى ءبىر داستان. قويناۋى قازىنا، دالاسى مول مۇرا سانالاتىن شاھار ۇلتىمىز ءۇشىن دە اسا ءقادىرلى. قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان، تۇركى جۇرتى ءۇشىن رۋحاني-مادەني وردا اتانعان قالادا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ورنالاسقان. ح عاسىردا سالىنعان شىعىس مونشاسى دا قالاعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇر. العاشقى مىڭ جىلدىقتان بەرى كەلە جاتقان تۇركىستان قازاقستان تاريحىندا ەڭ كوپ كەزدەسەتىن بەكىنىس، شاھار دەسەك ارتىق بولماس. ونداعى اسەم ساۋلەتتى نىسانداردىڭ ءوزى ءبىر ەرەك. قالادا جۇرگەندە وزگەشە سەزىمگە بولەنىپ، ورتا عاسىردىڭ التىن كەزەڭىندە كۇن كەشكەندەي بولاسىڭ. وسى كۇنگە دەيىن قالانىڭ لوگيستيكا جانە سەرۆيس ماسەلەلەرى تۋرالى ءجيى ەستيتىنمىن. قالانىڭ وبلىس ورتالىعى بولىپ، تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتالۋى سول وقىلىقتاردى جويادى دەپ ويلايمىن. كورىكتى ساياباقتار مەنەن اللەيالار، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى دا بوي قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ءسوزسىز، قالا ءوزىنىڭ تاريحي بەينەسىن جوعالتپاۋى ءتيىس. سودان قالار قالا ۇلتتىق ناقىشتا قايتا تۇلەپ، كونە نىساندار رەستوۆراسيادان وتپەك. دەگەنمەن، زامان تالابىنا ساي ساۋلەت عيماراتتارى دا ارتىقتىق ەتپەيدى. قازاقستاننىڭ ءار وبلىسى دا ءتۇرلى نىساندار سالىپ بەرمەك ەكەن. بۇل حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن تانىتادى.

قالادا جاڭا حالىقارالىق اۋەجاي قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە ەكەن. ول الىس-جاقىن شەت ەلگە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. بۇل دەگەنەمىز الداعى ۋاقىتتا الىس ەلدەردەگى تۋريستەرگە دە جول اشىلماق. دەگەنمەن، باستىسى شاھاردىڭ ءوز اتىنا لايىقتى بولعانىن قالايمىز. سەبەبى تۇركىستان - تۇركى دۇنيەسىنىڭ التىن بەسىگى، قاينار ورداسى، باعا جەتپەس بايلىعى دەپ بىلەمىن.

قۋاندىق قىستىقبايەۆ، تەاتر جانە كينو اكتەرى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:

تۇركىستان جەر بەتى تاڭداي قاقتىرار قالاعا اينالارىنا سەنىمىم مول

– تاريحتا ياسسى، شاۆگار اتانعان تۇركىستان كونە قالالاردىڭ ءبىرى. ول حالقىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى تۇركى جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى سانالادى. جىلدا ون مىڭداعان ادام تۇركىستان قالاسىنا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىن كورىپ، دۇعا ەتىپ، رۋحاني ازىقتانۋعا بارادى. الىس-جاقىن شەت ەلدەن كەلەر ازاماتتار دا بارشىلىق. ونىڭ بارلىعى قالانىڭ مول تاريحىمەن بايلانىستى. ونىڭ اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ىشكەن ادام وعان عاشىق بولماي كەتپەيتىن بولار. تالاي اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان ولكەدە ارىستان باب پەن قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەلەرى، «اق مەشىت اۋليە» ۇڭگىرى، قاسيەتتى دومالاق انا مەن ۇكاشا اتا كەسەنەلەرى، جەتى قابات دۋالمەن قورشالعان كونە ساۋران قالاسى، جىلاعان اتا ۇڭگىرى، جىلاعان اتا بۇلاعى جەتى كەرەمەتى بار. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانىپ، ۇلى دالامىزعا 40-قا جۋىق ويشىلدى سىيلاعان كونە فاراب قالاسى دا وسى دالادا ورىن تەپكەن.ءوز قويناۋىندا حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ، سۇلتاندارىمىز بەن بەكتەرىمىزدىڭ، باتىرلارىمىز بەن ابىزدارىمىزدىڭ قورىمى جاتقان قۇتتى جەر قازاق حالقى ءۇشىن قۇندى ايماققا جاتادى.سودان بولسا كەرەك، 2018 جىلدىڭ 19 ماۋسىمىندا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.نازاربايەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىپ، تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.

تاريحي تامىرىنان اجىراماي، وركەنيەتكە قادام باسقان تۇركىستان قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعىنا اينالعانىنا دا 1 جىل وتە شىعىپتى. ارينە، ءبىر جىل كوپ ەمەس. دەسە دە وسى ءبىر قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا قىرۋار ءىس تىڭعىلىقتى جاسالىپ، ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. تەك وبلىس ەمەس، ەلىمىز ءۇشىن مەگاجوبالاردىڭ تۇساۋى دا كەسىلدى. مۇنىڭ بارلىعى الداعى ۋاقىتتا ءوز ناتيجەسىن بەرەتىندىگىنە ەش كۇمانىم جوق.جاڭادان سان ءتۇرلى نىساندار بوي كوتەرىپ، كونە عيماراتتار كۇردەلى جوندەۋدەن وتپەك. باستىسى، قالانىڭ وزىندىك بولمىسى ساقتالىپ، ۇلتتىق ناقىشقا ەرەكشە كوڭىل بولىنبەك. الداعى ۋاقىتتاجۇيەلى اتقارىلار جۇمىستار ارقىلى كەربەز مەكەننىڭ الىپ شاھارعا اينالىپ، جەر بەتى تاڭداي قاقتىرار قالا اتانارىنا سەنىمىم مول.

سايا توقمانعالييەۆا، تەاتر اكتريساسى، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى:

تۇركىستان – كيەلى مەكەن

– تۇركىستان – كيەلى مەكەن. تۇركى جۇرتىنا اسا ءقادىرلى، حالقىمىز ءۇشىن قاستەرلى شاھار عاسىر تولقىنىندا جويىلماي، ورنىعا بىلگەن تاريحتىڭ التىن بولىگى. مۇندا ەرتە ءداۋىردىڭ وزىندە ءبۇتىن ءبىر ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانىپ، حاندار وردالارىن تىككەن. الەمدى اۋزىنا قاراتقان دانىشپاندار ءتۇرلى جاڭالىقتار اشسا، ويشىلدار كورنەكتى ەڭبەكتەرىن جازعان. جەر ءجۇزى مويىنداعان، ءىى ۇستاز اتانعان اسا كورنەكتى عالىم، ويشىل، فيلوسوف ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ كىندىگى تامىپ، العاشقى قادامىن جاساعان كونە فاراب قالاسى دا وسىندا. تۇركى الەمىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى وكىلى، سوفىلىق ءىلىمدى تەرەڭ زەرتتەپ، زەردەلەگەن قوجا احمەت ياسساۋي شاكىرت تاربيەلەپ، حيكمەتتەرىن دە وسى شاھاردا جازعان، ءوزى دە وسىندا جەرلەنگەن. ورتا ازيانى ءدۇر سىلكىندىرگەن داڭقتى قولباسشى، جۇرت اراسىندا اقساق تەمىر اتانعان ءامىر تەمىر ۇلى تۇلعاعا ارناپ كەسەنە سوقتىرىپ، قۇرمەت تانىتقان. دومالاق انا كەسەنەسى، اق ۇڭگىر، ۇكاش اتا كەسەنەلەرى دە وسى دالادا جاتىر. كەزىندە داستانىن جارىسا جاتتاپ، سان رەت قايتالاعان اتاقتى وتىرار قالاسى دا بۇل دالانىڭ ماقتانىشى. كونە دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تۇركىستان ءار داۋىردە ەرەكشە ماڭىزدى ءرول ويناعان. بىرىندە اسكەري بەكىنىس، بىرىندە عىلىم مەن ونەر قالاسى، ەندى بىرىندە حان ورداسى بولعان.

2018 جىلى ەلىمىز ءۇشىن ايتۋلى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى بولعان وقيعا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىلىپ، وبلىس تۇركىستان دەپ اتالۋى ەدى. ءبىر جىل ىشىندە قالانىڭ باس جوسپارى بەكىتىلىپ، وبلىستا جاڭا بىرنەشە اۋدان پايدا بولدى. تۇركىستان قالاسىنىڭ ءوزى قايناعان قۇرىلىستىڭ ورتاسىنا اينالدى. ساۋلەتى مەن داۋلەتى تاسىعان عيماراتتار بوي كوتەرىپ، كوپتەگەن تاريحي نىساندار كۇردەلى جوندەۋدەن وتۋدە. الداعى ون جىلدىققا قازىقتاي قاداعان ناقتى مىندەتتەرى دە بار. تاريحىن ۇلىقتايتىن بىزدەي حالىقتىڭ مۇنداي ءىستى قولعا الۋى ورىندى دەپ بىلەمىن. تەك باستىسى تۇركىستان ءوز بەينەسىن جوعالتپاي، تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن مادەني-رۋحاني استاناسى اتانىپ قالا بەرسە دەپ تىلەيمىن.

ولجاس جاقىپبەك، تەاتر اكتەرى، كومپوزيتور، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى:

تۇركىستان كونە داۋىردەگى تۇركى جۇرتىنىڭ ورداسى

– ورتا عاسىرلاردا كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ اتا-قونىسى اتالعان تۇركىستان قالاسى قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. كونە ءداۋىردىڭ وزىندە ساياسي تۇرعىدان اسا ماڭىزدى رولگە يە بولعان شاھار حاندار مەن بيلەردىڭ، سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ قونىس ەتىپ، مەكەن ەتكەن جەرى سانالادى. وندا جۇرت اۋزىنداعى ازىرەت سۇلتان اتانعان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ مەكەن ەتىپ، ءىلىم جالعاپ، شاكىرت تاربيەلەپ، سوڭىندا سوندا جەرلەنۋى تۇركىستاننىڭ قاسيەتتىلىگىن ايشىقتاي تۇسەدى. اراعا 300 جىلداي ۋاقىت سالىپ ءامىر تەمىردىڭ ۇلى باباعا كەسەنە ورناتۋى دا بەكەر ەمەس. ازيا مەن ەۋروپانى جالعاعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماقتارى وسى وڭىردەن ءوتىپ، ساۋدا-ساتتىقتىڭ قايناعان ورتاسىنا دا اينالعان كەزەڭ بولعان. ءوز ۋاقىتىندا وركەنيەت كوشىنىڭ باستاۋى اتانىپ، كورشى ەلدەر قىزىعا دا قىزعانا دا قارايتىن شاھار رەتىندە تانىلدى. بەرتىن كەلە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق دالاسىندا العاش جارىق كورگەن تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ دە ءدال سولاي اتالۋى بەكەر ەمەس. الاشتىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىر توبى تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى كوكسەپ، باتىل باستامالار دا كوتەرگەن ەدى. حالقىمىزدىڭ دارا تۇلعاسى ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ دا تۇركىستان قالاسىمەن بايلانىسى زور. مۇنداي مىسالدار ايتا بەرسەك جەتەدى جانە ولاردىڭ ءار ءبىرى قالانىڭ مارتەبەسىن ەسەلەمەسە، تومەندەتپەيدى.

وتكەن جىلى ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تۇركىستان وبلىسىن قۇرىپ، ونىڭ ورتالىعى رەتىندە تۇركىستان قالاسىن بەكىتكەن بولاتىن. جوعارىدا اتالعان جايىتتەردى ەسكەرسەك، بۇل شەشىم وتە ورىندى دەپ بىلەمىن. عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ تاعدىرىندا ايتارلىقتاي ورىن العان شاھارعا دا، وڭىرگە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى قالىپتى ءىس. الداعى ۋاقىتتا تەك قانا وبلىس ورتالىعى بولىپ قويماي، تىزبەكتەلگەن تاريحي قۇندىلىقتارىن قايتا جاڭعىرتىپ، الەم ساحناسىنا كوتەرەر بولساق وتكەن مەن بۇگىنگە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت تانىتقان بولار ەدىك. بۇل تۇرعىدا تىنىمسىز ەڭبەك پەنەن ءىرى باستامالار كوتەرىلسە، الداعى ون جىلدىقتا تۇركىستان جاڭا تۇركى دۇنيەسىنىڭ ماقتانىشىنا اينالادى.

ەربولات جاسۇلان، تەاتر اكتەرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ يەگەرى:

حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى مەكەنى – تۇركىستان

– جالپى تۇركىستان تۋرالى وي وربىتەر الدىن ۇلتىمىزدىڭ وتكەنىنە تەرەڭنەن وڭىلگەنىمىز ابزال. ونىڭ قاتپار بەتتەرىنىڭ قاي كەزەڭىن قاراساڭىز تۇركىستان ەرەكشە اتالىپ وتەدى. ءسوزسىز، ورتا عاسىرلاردا وزگەشە اتالعانىمەن سول كونە شاھار حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ءىز قالدىرعان. تەك حالقىمىز ءۇشىن ەمەس، تۇركى جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى سانالادى. العاشقى مىڭ جىلدىقتىڭ وزىندە فاراب سەكىلدى قالالار ءوز ءداۋىرىنىڭ كوشىن باستاپ تۇرعان. سول تۇستا جەر ءجۇزىن مويىنداتقان، الەمدە اريستوتەلدەن كەيىن ەكىنشى ۇستاز اتانعان ءاب-ناسىر ءال-فارابي دۇنيەگە كەلىپ، سول وڭىردە العاشقى ءىلىمىن العان. ورتا عاسىردا حاندارىمىز ورداسىن تىگىپ، ەل باسقارسا، شايىر-جىراۋلار جىرعا قوسقان ول قالانى. ءحىV عاسىردىڭ وزىندە اراب ساياحاتشىلارى «تۇركىلەر ەلى» دەپ كۇللى الەمگە تانىتسا، م. قاشكاري تۇركىستان قالاسى مەن ونىڭ ايماعىنا قاتىستى جانە ونىڭ حالقىنىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى سالتى حاقىندا كەيىنگى ۇرپاققا مول اقپارات قالدىردى. يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى وكىلى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ ءوزى ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىق تۋىندىسى، رۋحاني مەكەن سانالادى. سول كەسەنە ماڭايىندا ەسىم حان مەن قاتار كوپتەگەن حاندارىمىز جەرلەنگەن.

بۇگىندە تۇركى ەلدەرى ءۇشىن اسا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن تۇركىستاننىڭ تۋريستىك قالا اتانۋعا بارلىق مۇمكىندىگى بار. دەگەنمەن، سەرۆيستىك ماسەلەلەر، لوگيستيكا جاعىنا ءالى دە بولسىن جاقسارتقان ءجون سەكىلدى. قالانىڭ وبلىس ورتالىعى بولعانى وسى سىندى دۇنيەلەردى تۇزەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سەنەمىن. جاڭا تۇركىستاننىڭ شىعىستىق ساۋلەت ديزاينى مەن ۇلتتىق ناقىشتا سالىناتىنى كوڭىل قۋانتادى. بۇل قالانىڭ ءوز اجارىن جوعالتپاي، زامان تالابىنا ساي تۇرلەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. اقپاراتتىق قولداۋ مەن جارناما ماسەلەسىن دە نازاردا ۇستاعان ابزال. قانشا كەرەمەت بولعانىمەن ونى الەمگە تانىستىرا الماساق، جۇرتشىلىق تۇركىستان تۋرالى ەسىتىپ، بىلمەسە قالادا تۋريستىك كلاسستەردى دامىتۋ مۇمكىن بولمايدى. جەڭىل جول، جايلى قوناق ءۇي مەن ساۋلەتتى قالا عانا تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى دەپ ەسەپتەيمىن.

 

 

دايىنداعان: بەكارىستان امانجول