Dalanews.kz سۇحباتقا شولۋ جاساپ شىقتى.
پرەزيدەنت بيىل ءححى عاسىرداعى تاتۋ كورشىلىك پەن وداقتاستىق تۋرالى شارتقا 10 جىل تولاتىنىن ەسكە سالدى. سونىمەن قاتار 2013 جىلعى مەملەكەتارالىق شارتتىڭ ءمانى زور ەكەنىن، ول قازاق-ورىس بايلانىستارىنىڭ كەلەشەگىنە جول اشاتىنىن جەتكىزدى.
رەسەي پرەزيدەنتىمەن وتەتىن الداعى كەزدەسۋدىڭ كۇن تارتىبىنە كەلەتىن بولساق، توقايەۆ ەكىجاقتى ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق ىقپالداستىق ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىندە بولاتىنىن ايتتى. سەبەبى حالىقارالىق ۇيىم مەن ينتەگراسيالىق قۇرىلىمدار اياسىنداعى بايلانىس ماڭىزدى ورىندا. الەمدەگى احۋالدىڭ قازىرگى جاي-كۇيى مەن دامۋ پەرسپەكتيۆالارى جونىندە پىكىر الماسۋ دا تىس قالماق ەمەس.
سونىمەن قاتار قوس پرەزيدەنت ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمىنا قاتىسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل – ايماقتار مەن ەكى ەل كاسىپكەرلەرى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن بىرەگەي ءارى وتە ءتيىمدى فورمات.
مەملەكەت باسشىسى سۇحباتتا ترانزيتتىك الەۋەتىمىزدى تولىققاندى پايدالانۋعا مۇددەلى ەكەنىمىزدى جانە رەسەي گازىن تاسىمالداۋ كولەمىن ودان ءارى ۇلعايتۋعا دايىن ەكەنىمىزدى جەتكىزدى. بەيبىت ماقساتتا قولدانىلاتىن اتوم سالاسىنداعى ىقپالداستىق – ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتى ەكەنى دە كەلتىرىلدى.
سانداردى سويلەتسەك، سوڭعى 18 جىلدا رەسەيدەن قازاقستانعا كەلگەن تىكەلەي ينۆەستيسيانىڭ جالپى كولەمى 20 ميلليارد دوللاردان اسقان. ال ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ رەسەيگە قۇيعان قارجىسى 6 ميلليارد دوللارعا جۋىقتاپ وتىر.
مازمۇندى سۇحباتتا سانكسيالارعا قاتىستى دا پىكىر بار. پرەزيدەنت باتىس ەلدەرى بۇرىن-سوڭدى بولماعان مولشەردە سانكسيا سالعانىن، بۇل شەكتەۋ كولىك-لوگيستيكا سالاسىنا اسەر ەتكەنىن باياندادى. سوعان قاراماستان رەسەي مەن قازاقستاننىڭ اتالعان سالاداعى ىنتىماقتاستىعى تابىستى جالعاساتىنىن جەتكىزدى. ءقازىر ەۋرازيانىڭ جاڭا كولىك قۇرىلىمى قالىپتاسۋدا.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنى ويداعىداي جۇزەگە اسىرسا، قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ ءبارى دە ەكونوميكالىق ءارى ساياسي پايداعا كەنەلەدى.
بۇعان قوسا سۇحباتتا ورىس ءتىلى جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋعا قاتىستى جۇيەلى وي ايتىلدى.
بۇل ورايدا پرەزيدەنت «ورىس تىلىنە قاتىستى حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ يدەياسى تمد ەلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنا بالاما جاساۋ نيەتىنەن تۋعان جوق. ۇيىمنىڭ قۇقىقتىق سۋبەكت رەتىندە تانىلۋى جانە وعان تمد-عا مۇشە ەمەس وزگە مەملەكەتتەردىڭ قوسىلۋىنا اشىق بولۋى ماڭىزدى» دەگەن تۇشىمدى پىكىرىن ورتاعا سالدى.
قازاقستاننىڭ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتەتىنى كوپكە بەلگىلى.
وسى ۇيىمنىڭ اياسىندا ەلدەردىڭ ءوزارا ىقپالداستىعى قالاي وربيتىنىنە اكسەنت بەرىلدى. قازىرگىدەي كۇردەلى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق جاعدايدا سەنىمگە، ءوزارا ءتيىمدى مۇددەگە، تەڭدىككە ارقا سۇيەيتىن، مادەنيەتتەردىڭ ءارالۋاندىعىنا قۇرمەتپەن قارايتىن جانە قاتار دامۋعا ۇمتىلاتىن «شانحاي رۋحىنىڭ» مىزعىماس ىرگەتاسىن نىعايتۋعا باسىمدىق بەرىلۋ كەرەكتىگى ايتىلدى.
«وسىعان وراي وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ساۋدا-ينۆەستيسيالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق مازمۇنىن بايىتۋ قازاقستان ءتوراعالىعىنىڭ باسىمدىقتارى رەتىندە جاريالاندى. شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى مەن پەرسپەكتيۆالارىنا قاتىستى ەلدەرىمىزدىڭ ۇستانىمدارى سايكەس كەلەدى. بۇل – ەكىجاقتى سەرىكتەستىكتىڭ ناتيجەلى ەكەنىن بىلدىرەتىن ماڭىزدى كورسەتكىش» دەدى پرەزيدەنت.
سۇحباتتىڭ نۇكتەسى قازىرگى تاڭداعى باستى تاقىرىپ – بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق ماسەلەسىنە بايلانىستىرىلىپ قويىلدى. سەبەبى، ءبىز ءقازىر قۇبىلمالى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەرتە مە، كەش پە ءبىرپوليارلى الەمنەن كوپپوليارلى الەمگە اۋىسۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ونىڭ ۇستىنە دۇنيەجۇزىنىڭ ءار قيىرىندا قاقتىعىستار، سانكسيالىق تەكەتىرەستەر، ساۋدا سوعىسى ورشىگەن جاعدايدا بولاشاققا سەنىممەن قاراۋ دا قيىندادى.
پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، تۇپتەپ كەلگەندە، جاھان جۇرتى ۇزاقمەرزىمدى بەيبىتشىلىك ورنايتىن كۇنگە جەتەدى.
ول ءۇشىن مىناداي ەكى شارت مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، ءوزارا ىمىراعا دايىن بولۋ جانە حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن ساقتاۋ.
مۇنىڭ ەكىنشى بولىگى – قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى نەگىزگى ۇستانىمى. كەز كەلگەن قايشىلىقتى بۇۇ جارعىسىنىڭ نورمالارى مەن قاعيداتتارىنا ساي شەشۋگە بولادى. بۇل قۇجاتتى الەمدىك قوعامداستىق ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قانقۇيلى سوعىستان كەيىن قابىلدادى. ازىرگە الەم قاقتىعىستاردى ەڭسەرۋدىڭ بۇدان ارتىق ءتاسىلىن ويلاپ تاپقان جوق.
سوندىقتان اشۋدى اقىلعا جەڭدىرىپ، حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن مۇلتىكسىز ساقتاعان ساتتەن باستاپ الەمدە تەپە-تەڭدىك قايتا ورنايدى.
– ءبىز بۇرىن-سوڭدى بولماعان گەوساياسي بولشەكتەنۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان جىككە ءبولىنۋ جاعدايىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. ساياسات پەن ەكونوميكادا جاھاندىق جانە ايماقتىق دەڭگەيدە وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر. بۇل مەملەكەتتەر مەن قۇرلىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى. ۇيلەسىمدى الەمدىك ەكونوميكا قۇرۋ ءۇشىن جاھاندىق وڭتۇستىك جانە جاھاندىق سولتۇستىك ەلدەرى ءوزارا سەنىمگە، ءبىر-بىرىنىڭ مۇددەسىن قۇرمەتتەۋگە، سونداي-اق كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن ورتاق مامىلەگە كەلۋى كەرەك.
وسىنداي كۇردەلى ۇدەرىستە بۇۇ ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس. ءقازىر ول بارلىق ادامزاتتى بىرىكتىرەتىن بالاماسى جوق جالعىز جاھاندىق ۇيىم سانالادى. بۇل ورايدا ءتۇرلى شەكتەۋلەر مەن گەوساياسي بولشەكتەنۋدىڭ كۇشەيۋى بۇۇ-نىڭ بىرلىگى مەن ۇيىم مانداتىنىڭ ۇستەمدىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ جاتقانىن مويىنداۋ قاجەت.
ۇيىمعا قاتىستى سىني پىكىر كوبەيىپ كەلەدى. ول نەگىزىنەن ىشكى رەفورمالار جاساۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى ايتىلىپ جاتىر. جەر شارىنىڭ ءار قيىرىنداعى داعدارىستاردى رەتتەۋدە بۇۇ قاۋقارسىزدىق تانىتىپ وتىر. بۇۇ-نى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتايتىن، ءححى عاسىردىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرەتىن، قازىرگى زاماننىڭ تۇيتكىلدەرىن ءتيىمدى شەشە الاتىن نەگىزگى كۇشكە اينالدىراتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن، – دەدى پرەزيدەنت.
ۇيىمنىڭ كوپتەگەن ينستيتۋتى قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىندا قۇرىلعاندىقتان، ولاردىڭ جۇمىس ءتاسىلى تاريح قويناۋىنا كەتكەن داۋىرگە نەگىزدەلگەن. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ قاجەتتىگى ايقىن بايقالادى. مۇنى كەڭەس قۇرامىن كەڭەيتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنى ايتىلدى سۇحباتتا. ال شاعىن جانە ورتا مەملەكەتتەر ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى التىن كوپىرگە اينالىپ، حالىقارالىق تۇراقتىلىق ءۇشىن تاريحي جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەك.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ اياسىندا وسىنداي مەملەكەتتەردىڭ ءۇنى جارقىن شىعىپ، ولاردىڭ بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ەرەكشە رولگە يە بولۋى ماڭىزدى ەكەنىن قاپەرگە الۋعا شاقىردى پرەزيدەنت.
