كەزiندە بiر باتىس ساياحاتشىسى ايتىپتى دەيتىن ءسوز بار: «ورتالىق ازيادا قازاق دەيتىن حالىق بار. كوپتىگى سونشا، قۇممەن پارا-پار». ولاي بولمادى عوي، عاسىرلىق سوعىس پەن اشارشىلىقتىڭ كەسiرiنەن قويداي قىرىلعان قازاقتىڭ سانىن شەتتەن كەلگەن ۇلىستار تولتىردى. 130 ۇلت بار دەلiنەدi قازiر، جىل وتكەن سايىن ولاردىڭ سانى ءوسiپ-وركەندەۋدە.
دياسپورانىڭ ەكi وكiلi بiرiگiپ ۇلت ەسەبiنە سانالسا، بۇدان دا ارتا تۇسەرى كادىك. ايتپاعىمىز، سولاردىن دەنiنiڭ سانى از. مەيلى، اڭگىمە ول تاراپتا ەمەس. توق ەتەرىن ءسوز ەتكەندە، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەلiمiزدiڭ ءتۇرلi ايماعىنا قونىس تەپكەن ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىن باۋىرىنا باسىپ، ءبىر ءتىلىم نانىن ءبولىپ بەرگەن، وزىنە كەرەكتiنi اۋزىنان جىرىپ الدىنا توسقان قازاقتىڭ كەڭپەيىلدىلىگى تۋرالى اڭگىمە بولەك. قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىنا وزگە دياسپورالاردىڭ وكپەسى جوق بولسا كەرەك. وتان قۇراۋشى ۇلت، ماڭ دالانىڭ يەسى – قازاق. قازاقتى سىيلاۋ قازاقستاندى سىيلاۋ.
بەيبىتشىلىكتىڭ ورداسى
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا قازاقتىن جالپى ۇلەسى نەبارى 42 پايىز بولعانى ەسىمىزدە. سونى ەسەپكە العان كەيبىر ساراپشىلار قازاقستان قانتوگiستiڭ ورداسىنا اينالادى دەپ تە بولجاعان. شىن مانىندە سولاي ويلاۋىنىن، سونداي كەسiم جاساۋىنىن سەبەبi دە بار ەدى. ەتنيكالىك ارتۇرلىلىك قاي ەل ءۇشىن بولسا دا وڭاي ەمەس. بiراق ەلدi بiرiكتiرiپ، «ىرىس الدى – ىنتىماق» ەكەنiن ويلاعان ەل باسشىلىعى 1992 جىلى وتكەن قازاقستان حالقىنىڭ I فورۋمىندا ۇلكەن ۇيىم قۇرۋدى ۇسىنعان ەدi.
1995 جىلى «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» قۇرىلىپ، وعان ەلدەگى ءتۇرلى ۇلىس وكىلدەرiنەن مۇشەلىككە الىنىپ، iرi ساياسي ءارi مادەني وشاققا اينالدى.
سودان بەرى ولار ەلىمىزدەگى ماڭىزدى ساياسي ماسەلەلەرگە بەلسەنە ارالاسىپ كەلەدi. بۇل ۇيىمنىڭ اۋقىمى وتە ۇلكەن. ءار ءوڭiردەن ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار، ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن، وزىندىك دۇنيەتانىمىن جەتiلدiرەتiن بiرلەستiكتەر اشىلىپ، قازاقستاندى وتانىم دەپ تانيتىن جانە سول ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن جاستار تاربيەلەۋگە اتسالىسۋدا.
بۇل بىرلەستىكتەر ءوز تىلدەرىن، ءسالت-داستۇرىن، مادەنيەتiن نىعايتۋمەن قاتار، قازاق ءتىلىن، ونىڭ تاريحىن، ءسالت-داستۇرiن بiلۋگە ءھام سىيلاۋعا مىندەتتى. سول باعىتتا ءبىراز جۇمىستار اتقارىلىپ تا جاتىر.
اتتەگەن-اي دەرلىك تۇسىمىز، مۇنى تولىق، جۇيەلى تۇردە، جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ باقىلاۋىمەن iسكە اسىرۋ جاعى كەمشiن سياقتى. ايتپەسە، 30 جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا سايراپ كەتپەسە دە، iس-قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزە الاتىن بۋىن ءوسiپ-جەتiلەر ەدى.
قالاي ايتساق تا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى – بەيبىتشىلىك ورداسىنا اينالدى. ۇلتتار اراسىنداعى ازىن-اۋلىق كيكىلجىڭدەر ورىن العانىمەن، ونى دەر ۋاقىتىندا شەشۋگە وسى ۇيىم مۇشەلەرى ءبىر كىسىدەي ەڭبەك ەتۋدە. اۋەلگى ماقساتىمىز دا سول ەمەس پە ەدى؟
ۇيىم ماقساتى
مۇنى كەڭىرەك ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز. «قحا-نىڭ ماقساتى رەسپۋبليكاداعى وقيعالارعا باعا بەرۋ جانە ساياسي جاعدايلارعا بولجام جاساۋ نەگىزىندە قوعامداعى ىنتىماقتى قامتاماسىز ەتەتىن ىس-تاجىريبەلىك ۇسىنىستاردى ويلاستىرۋ، ق ر پرەزيدەنتىنىڭ رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ كەپىلى رەتىندەگى قىزمەتىنە اتسالىسۋ». ءدال وسىلاي تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.
ەندەشە، مۇنداي جالپاقشەشەيلىكتىڭ كەرەگى نە دەۋ ارتىق. سونداي-اق، «تىلدەر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەردى، سالت-داستۇرلەردى قايتا جاڭعىرتۋ جانە ناسيحاتتاۋ، قازاقستاندىق جانە ۇلتتىق وتانسۇيگىشتىكتى قالىپتاستىرۋ، ۇلتارالىق قاتىناستاردى قاداعالاۋ نەگىزىندە ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى نىعايتۋ، قازاقستاندى مەكەن ەتكەن ۇلت وكىلدەرى اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋىنا نەگىز بولاتىن مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزۋ جونىندە ۇسىنىستار دايىنداۋ سەكىلدى بىرنەشە ماڭىزدى مىندەتتەردى دە ءوز مويىندارىنا العان.
اسسامبلەيا قازاق قوعامىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالدى
اسسامبلەيا مۇشەلەرiنە زاڭ شىعارۋشى ورگاننان كۆوتا بەرiلiپ، العاشقىدا ق ر پارلامەنتى ءماجiلiس قۇرامىنا ەندى. جالپى، بۇل ىس-تاجىريبە دامىعان ەلدەردە ءساتتى جۇزەگە اسىپ كەلە جاتقان تاجىريبە. ءبىراق اينالامىزداعى ەلدەرگە قارار بولساق، مۇنداي جەڭىلدىك، مۇنداي وڭتايلى ساياسات جوقتىن قاسى ەكەنىن بايقايمىز.
بيىل مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ ساياسي جاڭعىرۋ رەفورمالارىن جاريا ەتكەندە، الداعى ۋاقىتتا اسسامبەلەيا مۇشەلەرىنەن زاڭ شىعارۋشى ورگانعا بەرىلەتىن ماجىلىستەگى كۆوتاسى سەناتقا اۋىسقانىن العا تارتتى. سونىمەن قاتار سەناتقا دەپۋتات بولاتىن اسسمبلەيالىقتاردىڭ سانى ءبىرشاما قىسقارعانىن دا ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
مۇنى كوپشىلىك زامان تالابىنان تۋىنداعان شەشىم دەپ قابىلداعانى انىق. ويتكەنى، وسىعان دەيىن قازاقستان حالقى اسسەمبلەياسى مۇشەلەرىنەن مۇنداي ارتىقشىلىق بەرۋ تۋراسىندا كەيبىر قوعام وكىلدەرى تاراپىنان سىندار ايتىلعانىن بىلەمىز.
بۇل سىنداردا اسسامبلەيانى وزەككە تەبۋ دەپ استە قاراستىرۋعا بولمايدى. قايتا كەرىسىنشە قازاق قوعامىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالعان اسسامبلەيا مۇشەلەرى قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسىنە اينالىپ، قانداي ساياسي باسەكەگە بولسا دا توتەپ بەرەتىن ىرگەلى ۇيىمعا اينالعانىن ايقىنداي تۇسەتىنى انىق.
بۇل – ءتۇسiنگەن جانعا جالپاقشەشەيلىك ەمەس، قايتا وزگەنى باۋىرعا تارتا وتىرىپ، ءوزiمiزگە جاقىنداتۋدىڭ امالى. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق مەكتەپتەر، مادەنيەت وشاقتارى، تەاترلار جۇمىس ىستەۋدە. قازاق ەجەلدەن وزگەگە تiزەسiن باتىرعان ەل ەمەس. وسىنداي ايرىقشا قامقورلىقتى باعالاي بىلەتىن، ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن سىيلاي الاتىن وزگە ۇلت جاستارى وسسە ەڭبەگiمiزدiڭ، قامقورلىعىمىزدىڭ وتەلگەنi.
ءتىلىم – تىرەگىم
قازاق جەرىن مەكەندەگەن وزگە ۇلىستىڭ وكiلدەرi ەشقاشان قازاقتان تەپەرىش كورگەن ەمەس. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ولارعا قازاق قولىنان كەلگەنىنشە كومەك قولىن ۇسىندى. بiزدiڭ ساياسي ساۋاتتىلىعىمىزدى، باۋىرمالدىعىمىزدى انىق سەزiنگەن ءبىر بۋىن ءوستى. سولاردىن قازاق تiلiنە شىن ءمانiندەگi قۇرمەتىن وياتۋ قاجەتتiگi باسا ايتىلسا، ورىندى بولارى حاق.
بۇعان اسسامبلەيانىن مۇمكiندiگi جەتەدى. ءار ۇلتتىڭ وكىلىنەن قۇرالعان اسسامبلەيا مۇشەلەرى، وسى ۇيىم اتىنان ەلىمىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنان دەپۋتاتتىق ماندات العان اق جاعالىلار جەرگiلiكتi جەرلەردە، ءوز ۇلىستارىنىڭ ورتاسىندا كەڭىرەك ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزسە، نۇر ءۇستiنە نۇر بولار ەدى.
بۇگىن بولماسا دا ەرتەڭ مەملەكەتتiك تiلدiڭ قاجەتتiلiگi ايقىن تۇردە سەزiلەدi. بيلىك ورىندارىندا، قوعامدىك ورتادا ءوزiنiڭ قازاقستاندىق ەكەنiن كورسەتۋ ءۇشiن، جاقسى جۇمىس تابۋ ءۇشiن مەملەكەتتiك ءتىلدى يگەرۋ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسەدى. وسى باستان iسكە كiرiسۋ ءبارiمiز ءۇشiن تيiمدi.
ۆيتاليي تۆاريوناس، ليتۆا ۇلتتىق-مادەني ورتالىعىنىڭ ءتوراعاسى:
– بىزدەر ورتاق وتانىمىز قازاقستاننىڭ بولاشاعى مەن تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىپ كەلەمىز. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەن اسقان مۇرات، بىرلىكتەن اسقان قاسيەتتى ۇعىم جوق. ءبىز وتكەنىن ۇمىتپايتىن، اتا-بابا مۇراتىن ۇلىقتايتىن ەلمىز.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ دارا ساياساتىنىڭ ارقاسىندا حالىق مۇراتىن جاڭا بەلەسكە شىعارىپ، ءوز كەلەشەگىمىزدى ءوزىمىز كەمەلدەندىرۋگە بار كۇش جىگەرىمىزدى جۇمىسايمىز.
ءبىز اتامەكەننىڭ كوركىن، اتا-جۇرتتىڭ ابىرويىن اسىرۋدا ايانىپ قالمايمىز! قازاق ەلىنىڭ دارحان پەيىلىنىڭ ارقاسىندا بابالار ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىك ورنادى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالاردىڭ ىسكە اسۋىن قامتاماسىز ەتكەن تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىم ەلىمىزدى الەم ەلدەرىنە تانىتتى. قازاقستان سەنىمدى جانە ناتيجەلى تابىستارعا قول جەتكىزەتىنە سەنىمدىمىن.
ءقادىرلى وتانىمىزدىڭ يگىلىگى ارتىپ، وسىپ-وركەندەۋ جولىنا ءتۇستى. جاڭا قازاقستاننىڭ، جاڭا قوعامىن، تاۋەلسىزدىك تاريحىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءوزىمىزدى دە جاڭا ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي وزگەرتە بىلدىك. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى جانە الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ، ءبىر شاڭىراق استىنا جينالعان ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىستار ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. قاراپايىم حالىق ءۇشىن بارلىق جاعدايلار قاراستىرىلىپ، بىرنەشە مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا جۇزەگە اسىرىلۋدا. مەملەكەتىمىز وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەدى دەپ سەنەمىن!
