جۋىردا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: ايەل. قوعام. ءبىلىم جانە عىلىم» اتتى حالىقارالىق سيمپوزيۋم ءوتتى. شارا اياسىندا «قازاقستاندىق عالىم ايەلدەر قوعامى» اتتى بىرلەستىكتىڭ سالتاناتتى اشىلۋى ءوتىپ، قوعام مۇشەلەرىنە ارنايى كۋالىك تابىس ەتىلدى.
سيمپوزيۋمدا ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋداعى ايەل عالىمداردىڭ الار ورنى، تىلدەردى وقىتۋ مەن ۇيرەتۋدەگى يننوۆاسيالار، قازاقستان دامۋىنىڭ زاماناۋي كەزەڭىندەگى وتباسى مەن وتباسىلىق قۇندىلىقتار، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ جاھاندانۋى كونتەكستىندەگى ادام قۇقىعىنىڭ دامۋى تاقىرىپتارىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىپ، بۇگىنگى وزەكتى تاقىرىپتاردى تالقىلادى.
سيمپوزيۋمعا مەديسينا، فيلولوگيا، فيلوسوفيا، پەداگوگيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، ءتىل، جاراتىلىستىق عىلىمدار سالاسىنىڭ ۇزدىك ماماندارى، ەلىمىزگە تانىمال عالىمدار قاتىستى. ولار «قازاقستاندىق عالىم ايەلدەر قوعامىن» قۇرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى 400 مىڭعا جۋىق عالىم ايەلدەردىڭ ەل ومىرىنە، قوعام تىنىسىنا ءوز ۇندەرىن جەتكىزىپ، كەز كەلگەن وزەكتى ماسەلەنى كەڭىرەك تالقىلاۋعا، وزدەرىنىڭ بالاما جوسپارلارى مەن ويلارىن ۇسىنۋدى كوزدەپ وتىرعاندارىن جەتكىزدى.
ءبىز شارا اياسىندا «قازاقستاندىق عالىم ايەلدەر قوعامى» بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اباي اتىنداعى ءقازۇپۋ-دىڭ كاسىبي شەت ءتىلى كوممۋنيكاسياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ بىلگىرى، تانىمال عالىم تاڭات اياپوۆامەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– تاڭات تاڭىربەردى قىزى، بۇگىن ءوتىپ جاتقان سيمپوزيۋمنىڭ كوتەرەر تاقىرىبى وتە اۋقىمدى ەكەن. سيمپوزيۋمعا قاتىسۋشى عالىمداردىڭ ۇسىنعان (ايتقان) پىكىرلەرى نەگىزىندە قانداي شارالاردى قولعا الاسىزدار؟
– جۋىردا عانا ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى كولەمدى ماقالاسى جارىق كورگەنىن بىلەسىز. وسى ماقالادا ەلىمىزدىڭ ەندىگى جاڭعىرۋى – رۋحاني جاڭعىرۋ بولاتىنىن اتاپ ءوتتى. بۇگىنگى سيمپوزيۋمعا قاتىسىپ جاتقان عالىمداردىڭ دەنى ەلىمىزگە تانىمال، ءار سالانىڭ بىلگىر ماماندارى. قازاقستان مەملەكەتى زايىرلى عانا ەمەس، دەموكراتيالى، گەندەرلىك تەڭدىكتى نىق ۇستاعان وسى ورتالىق ازياداعى كوش باسشى ەلدەردىڭ ءبىرى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ماسەلەدە قازاقستاندىق ايەلدەر قاۋىمىنىڭ اتقارار جۇمىسى ۇشان-تەڭىز دەپ بىلەمىن. سوندىقتان، ۇلتتىق جاڭعىرۋ باستاماسىنا ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ دا ءۇن قاتىپ، ءوز پىكىرلەرىن ايتۋى زاڭدىلىق.
سيمپوزيۋمدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر الداعى ۋاقىتتاعى اقپارات قۇرالدارى، عىلىمي جۋرنالدار ارقىلى ەلگە جەتەدى. جاڭادان قۇرىلعان بىرلەستىكتىڭ الداعى جۇمىس جوسپارلارىنا ەنگىزەمىز.
– «قازاقستاندىق عالىم ايەلدەر قوعامىن» قۇرۋدى قاي كەزدە ويلاپ ەدىڭىز؟
– وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا اقش-قا بارىپ، ءبىراز جىل ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەردىم. سوندا ولاردا عالىم ايەلدەردىڭ بىرىگۋىمەن اشقان قوعامدىق قورلارى بار ەكەنىن ءبىلدىم. ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەرى ارقىلى جاڭا جوبالار دايىنداپ، مەملەكەتتىك ياكي جەكەمەنشىك سەكتورلارعا ۇسىنىستار ازىرلەيدى ەكەن. قوعامداعى ءتۇرلى ىستەرگە ءوز وي-پىكىرلەرىن جەتكىزىپ، كەيبىر مەملەكەتتىك ماڭىزدى باعدارلامالارعا بالامالى جوسپارلارىن ۇسىنادى ەكەن. سول قوعامعا مەن دە مۇشە بولدىم. ولاردىڭ ەركىندىكتەرىنە، تالاپشىلدىعىنا تاڭىرقاعانىم ەسىمدە. بىزدە ونداي قوعام قۇرىپ، ەركىن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن. سودان بەرى ارادا 20 جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتتى. ءبىز نارىقتىق ەكونوميكاعا ءساتتى وتتىك، دەموكراتيالىق قوعام قۇردىق. كوپتەن بەرى قازاقستاندا وسىنداي قوعام نەگە جوق دەگەن سۇراق مەنى مازالاپ جۇرگەن. مۇنداي قوعام قىرعىزستان مەن وزبەكستاننىڭ وزىندە بار ەكەنىن جۋىردا ءبىلدىم. ولاردىڭ جۇمىس تاجىريبەسىن زەرتتەپ كوردىم. ەل ىستەگەندى ءبىز نەگە ىستەمەيمىز؟ قازاقستاندا 400 مىڭعا جۋىق عالىم ايەل بار ەكەن. ولار ماماندىقتارى بويىنشا ءار سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ولاردىڭ ورتاق ۇيىمى بولعانى زامان تالابى دەگەن ويدامىن.
ءقازىر قوعامدىق بىرلەستىكتەر، ۇيىمدار كوپ. دەموكراتيالى ەلدىڭ نەگىزگى تىرەۋى – وسى ۇيىمدار مەن قورلار، بىرلەستىكتەر. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز مىندەت-ماقساتىنا ساي ويداعىداي جۇمىس ىستەسە، قوعام العا جىلجيدى. سول سەبەپتەن، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى وسى قوعامدى قۇرۋدى جوسپارلاپ، مىقتى عالىمدارمەن كەڭەستىك، پىكىر الماستىق. الدىمەن وزگە ەلدىڭ تاجىريبەسىن، ولاردىڭ اتقارعان جۇمىسىن باقىلاپ كوردىك. ولار كوتەرگەن دۇنيەنى قازاق ايەلدەرى دە كوتەرە الادى. ويتكەنى، قازاق ايەلدەرى ءبىلىم الۋ دەڭگەيى جاعىنان كەز كەلگەنمەن تەڭ دارەجەدە. مۇنى نىق سەنىممەن ايتا الامىز.
قازاق – قىزىن، اناسىن، جارىن قۇرمەتتەگەن حالىق. ءبىزدىڭ شىعىستىڭ وزگە حالىقتارىنا قاراعاندا ەرەكشەلىگىمىزدىڭ ءبىرى وسى قاسيەتىمىز. تاريحىمىزعا ۇڭىلسەڭىز، قازاق رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى انالاردىڭ اتىمەن اتالادى. قاسيەتتى انالار قاتارىنا قوسىلعان قانشاما اياۋلى كىسىلەر بار. بۇدان ءبىز قازاق تاريحىندا انالاردىڭ الار ورنى ەرەكشە بولعانىن، ولاردى ءبولىپ، بولەكتەپ، ەكىنشى ساتىعا تۇسىرمەگەنىن بايقايمىز.
قازاقستاندىق عالىم ايەلدەر سانى دا 400 مىڭعا جۋىق ەكەن. ارينە، ءبارى ءوندىرىپ جۇمىس ىستەپ، عىلىم ءۇشىن قوماقتى ۇلەس قوسپايتىن شىعار. ءبىراق، ساننان ساپ شىعاتىنى بەلگىلى. وزگە ەلدەرگە قاراعاندا، قازاق ايەلىنىڭ ءبىلىم-عىلىم يگەرۋگە قۇشتارلىعى – ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ جاقسى كورسەتكىشى.
– بىرلەستىككە مۇشە بولۋعا ىنتالى توپ بار ما؟
– ارينە. ءقازىردىڭ وزىندە بىرلەستىككە مۇشە بولىپ جاتقاندار بار. العاشقى مۇشەلەردىڭ ىشىندە تانىمال عالىمداردى، قوعام قايراتكەرلەرىن قابىلدادىق. ارى قاراي جۇيەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزبەكپىز. وزگە ايماقتاردان، اللا بۇيىرتسا، بولىمشەلەرىن اشۋدى دا ويلاستىرىپ ءجۇرمىز. 400 مىڭ عالىمنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسۋ ماقسات ەمەس، ىسكەر، شىنىمەن قوعامعا پايدام تيسە، ويىمدى جەتكىزسەم دەپ ويلايتىن بەلسەندى جانداردىڭ ورتالىعىنا اينالسا دەپ وتىرمىز.
– عىلىمي اتاعى بار، ءبىراق جۇمىسسىز جۇرگەن عالىم ايەلدەرگە كومەكتەسەسىزدەر مە؟
– ءبىز ەڭ الدىمەن عالىم ايەلدەر جايىندا ستاتيستيكالىق مالىمەت جيناماقشىمىز. ناقتىلى قانشا عالىم بار؟ ولار قانداي سالالار بويىنشا عىلىمي اتاق الدى؟ قاي ايماقتاردا عالىمدار كوپ نەمەسە از؟ وسى سۇراقتاردى تۇراقتاندىرىپ، ناقتى جاعدايدى بىلگەن سوڭ، ولاردىڭ قانشا پايىزى ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. مۇنى انىقتاۋ، ءبارىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا ءۇڭىلۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
سودان سوڭ ولاردىڭ ىشىندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جۇمىسسىز وتىرعان ياكي بولماسا ورتاسىنان جىراقتاپ كەتكەن عالىمدارعا رۋحاني تۇرعىدان كومەك بەرىپ، جەبەۋ-دەمەۋ ويىمىزدا بار. بۇل الداعى اتقارار شارۋامىزدىڭ ءبىر سالاسى.
– بىرلەستىك ودان وزگە ناقتى قانداي جۇمىستاردى قولعا الماق؟
– ءبىزدىڭ ماقسات – قوعامدىق وزەكتى تاقىرىپتارعا عالىم ايەلدەردىڭ ءۇنىن جەتكىزۋ، ولاردىڭ پىكىرلەرى مەن عىلىمي تۇجىرىمدارىن ۇسىنۋ. ايتالىق، ءقازىر بۇگىن ۇيلەنىپ، ەرتەڭ اجىراسىپ كەتۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. بۇنداي ءۇردىس قايدان كەلدى؟ نەگە جەتىم بالالار كوپ؟ نەگە وتباسى قۇندىلىعى جويىلىپ بارادى؟ قوعامدىق فورماسيا وزگەرگەن تۇستا ءبىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتار توقىراۋعا ۇشىراعانى جاسىرىن ەمەس. ءبىز عالىمداردىڭ ءجيى باس قوسىپ، كونفەرەنسيالار وتكىزىپ، وزدەرىنىڭ تۇيگەندەرى مەن تۇسىنگەندەرىن، زەرتتەگەن تاقىرىپتارىن كەڭىرەك ناسيحاتتاۋعا ءتيىسپىز.
جەتىم بالالار، جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ جەتكىنشەكتەرىن، مۇگەدەك جاستاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن تەگىن ءبىلىم الۋعا جاعداي جاساماقپىز. اسىرەسە، اعىلشىن ءتىلى مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە ارنايى كرۋستار ۇيىمداستىرىپ، ساۋاتتى، ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋگە ازدا بولسا سەپتەسسەك دەپ ويلايمىز.
ءبىزدىڭ قوعامنىڭ اتقارار جۇمىسى وتە كوپ. الداعى ۋاقىتتا ارنايى باعدارلامالار ازىرلەپ، ءتيىستى مەكەمەلەرمەن بىرلەسىپ قىزمەت اتقاراتىن بولامىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
