بۇدان وزگە سالافيلىك يدەولوگيانى قولدايتىن كۋۆەيت پەن كاتار جانە ءبىرقاتار مەملەكەتتەردە قارجىلىق ينستيتۋتتار بار. وسىلاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاندا سالافيلىك يدەولوگيانى ناسيحاتتاعان كەيبىر قورلارعا توقتالار بولساق:
ەلىمىزدە سالافيلىك ءدىني سەنىمدى ەڭ العاش بولىپ ناسيقاتتاعان «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى» بولىپ تابىلادى. بۇل قايىرىمدىلىق قور1952 جىلى كۋۆەيتتە قۇرىلعان. اتالمىش ۇيىم ءوز جارعىسىندا باستى ماقساتى رەتىندە – يسلامدىق ءبىلىم مەن تالىم-تاربيە جانە الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋدى نەگىزگە الاتىنىن اتاپ وتكەن. بۇل ۇيىم قازاقتاندا توقسانىنشى جىلدارى جۇمىس ىستەي باستادى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ادىلەت باسقارماسىندا 1998 جىلى رەسمي تىركەلگەن. قايىرىمدىلىق قور 1999 جىلى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ №268 قاۋلىسىمەن قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتىن اشۋعا ليسەنزيا الدى. باستاپقىدا ۋنيۆەرسيتەت «0215 – اراب ءتىلى جانە ادەبيەتى»، سونداي-اق «0218 – ءدىنتانۋ» ماماندىعى بويىنشا ستۋدەنتتەردى دايىندايدى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ شەتەلدىك وقىتۋشىلار قۇرامىنا وسى قور ارقىلى يوردانيا، تۋنيس، ەگيپەت جانە ماروككودان ءدىني ميسسيونەرلەر تارتىلدى.
قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى نەگىزىنەن ساۋد ارابياسىنىڭ باسپالارىنان شىققان سالافيلىك ىلىممەن قامتىلعان ءدىني وقۋلىقتارمەن جابدىقتالدى. «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى» كوممەرسيالىق ماقساتتى ەمەس، نەگىزىنەن سالافيلىك ءىلىمدى ناسيقاتتاۋ ءۇشىن قۇرىلعاندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتە اقىسىز تەگىن ءبىلىم بەردى.
«الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى» قورى قايىرىمدىلىق شارا رەتىندە جەتىم نەمەسە الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىدان شىققان 150-دەن استام ءجاسوسپىرىم قىزدارعا ارناپ «مەرسي» قىزدار-پانسيوناتىن دا اشتى.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2004 جىلى جۇرگىزگەن تەكسەرۋ شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل قايىرىمدىلىق قوردىڭ پروزەلەتيستىك ناسيتحات جۇرگىزگەنى انىقتالدى. وقۋ ورىندارىندا مەملەكەتتىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمىن بۇزۋعا باعىتتالعان يدەيالار ناسيحاتتالعاندىعى اشكەرەلەندى. وسىعان وراي، شىمكەنت قالاسىنىڭ اۋدانارالىق مامانداندىرىلعان ەكونوميكالىق سوتى 2004 جىلى قايىرىمدىلىق قوردىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى قىزمەتىنە تىيىم سالدى. ال 2005 جىلدىڭ 15 ناۋرىز ايىندا قابىلدانعان جوعارى سوتتىڭ شەشىمىنە سايكەس «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى» قايىرىمدىلىق قورى زايىرلى ۇكىمەتكە قارسى باعىتتالعان، الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى بۇركەنۋ ارقىلى جۇمىس جاسايتىن تەرروريستىك ۇيىم دەپ تانىلعان.
اتالمىش زاڭبۇزۋشىلىقتار ءمالىم بولعان سوڭ، قوردىڭ قولداۋىمەن ارەكەت ەتكەن شىمكەنت قالاسىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان گۋمانيتارلىق اكادەمياسىنىڭ جانە «مەرسي» قىزدار-پانسيوناتىنىڭ قىزمەتى 2004 جىلى قۇزىرەتتى ورگاندار تاراپىنان توقتاتىلدى.
ەلىمىزدەگى سالافيلىك يدەيانى ناسيحاتتاعان كەلەسى ءبىر ۇيىمنىڭ ءبىرى «يسلام جاستارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك اسسامبلەياسى» بولىپ تابىلادى. بۇل ۇيىم 1972 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ جيددا قالاسىندا «مۇسىلمان باۋىرلار» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى كامال حەلۋابي تاراپىنان قۇرىلدى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا وسى ۇيىمنىڭ قولداۋىمەن الماتىدا اباي اتىنداعى ءقۇپۋ-نىڭ شىعىس تىلدەرى كافەدراسىنداعى اراب ءتىلى كابينەتى قاجەتتى تەحنيكالىق-وقۋ ماتەريالدارىمەن جابدىقتالعان.
بۇگىندە اتالمىش ۇيىمنىڭ 56 ەلدە بولىمدەرى بار. ۇيىمنىڭ ءوزى تولىعىمەن ساۋد ارابياسى تاراپىنان قارجىلاندىرىلادى.
قازاقتاندا سالافيلىك ءىلىمدى جۇيەلى تۇردە دارىپتەگەن قور «كاۋسار» كورپوراتيۆتىك قورى بولىپ تابىلادى. بۇل قور 2005 جىلى قۇرىلىپ، الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ قالاسىندا «كاۋسار» جازدىق لاگەرلەرى بىرنەشە رەت ۇيىمداستىردى جانە تۇرىكسىب اۋدانىنداعى №3 «كاۋسار» قىزدار-ينتەرناتى مەن قاسكەلەڭدەگى №2 «كاۋسار» قىزدار-ينتەرناتىنىڭ قىزمەتىنە قولداۋ كورسەتتى.
قاسكەلەڭ قالاسىنداعى ينتەرنات 1997 جىلى 18 قازاندا جەتىم جانە جارتىلاي جەتىمدەر، سونداي-اق جاعدايى تومەن وتباسىلاردان شىققان كامەلەتكە تولماعان قىزدار ءۇشىن اشىلعان. سونداي-اق، بۇل مەكەمەنىڭ اشىلۋىنا «بوبەك» جانە ابۋ دابيدەگى (ءباا) «قىزىل جارتى اي» قايىرىمدىلىق قورلارى قولداۋ بىلدىرگەن. وسى ۋاقىتتان بەرى بۇل ينتەرناتتان 100-دەن استام جاس قىزدار تاربيەلەنىپ شىققان. ينتەرنات تۇلەكتەرىنىڭ كەيبىرى وقۋىن شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىندا جالعاستىردى. ال الماتى قالاسىنىڭ تۇرىكسىب اۋدانىندا ورنالاسقان «كاۋسار» ينتەرناتىندا 7-18 جاس ارالىعىندا 90-عا جۋىق قىزدار تاربيەلەنگەن. 2005 جىلى اشىلعان بۇل وقۋ ورنىندا ءدىني دارىستەردىڭ زاڭسىز جۇرگىزىلگەندىگى انىقتالدى. بارلىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتار دالەلدەنگەننەن كەيىن، قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ ىقپالىمەن بۇل مەكەمەدە ءدىني دارىستەر جۇرگىزۋ توقتاتىلدى.
2013 جىلدىڭ 20 مامىرىندا الماتى قالاسىنىڭ مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتىنىڭ وتىرىسىندا №3 «كاۋسار» ينتەرناتىنىڭ ديرەكتورى ە.باينازاروۆقا قاتىستى سوت ۇكىمى شىقتى. وعان اكىمشىلىك جازا رەتىندە ايىپپۇل سالىنۋمەن قاتار، زاڭعا قايشى مۇلكى تاركىلەنۋى جانە مەكەمە جۇمىسىن توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان.
ەلىمىزدە سالافيلىك ءىلىمدى كەڭىنەن ناسيحاتتاعان وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى «تايبا» كوللەدجى ەدى. الماتىدا قالاسىندا ورنالاسقان بۇل وقۋ ورنىن «تايبا» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورى (اقش) قارجىلاندىرىپ وتىرعان.
كوللەدج نەگىزىنەن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەرگە اراب ءتىلىنىڭ مۇعالىمدەرىن دايىندايتىن. وقۋ مەرزىمى 3 جىلعا جالعاساتىن بۇل مەكەمەدە زايىرلى پاندەر دە وقىتىلدى. كوللەدجدە ساۋد ارابياسىنان اكەلىنگەن ءدىني سارىنداعى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى عانا پايدالاناتىن. كوللەدج باسشىلىعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ماماندىعى جوق ارابتاردان قۇرالدى. ال جەرگىلىكتى ۇستازدار تەك زايىرلى پاندەردى وقىتتى. كوللەدجدىڭ سوڭعى ديرەكتورى – قازاقستاندا جوعارى مەديسينالىق ءبىلىم العان (ستوماتولوگ) پالەستينالىق ابد ءال-مۋازز.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كوللەدجدەگى ءدىني ناسيحات جۇمىستارى زاڭسىز جۇرگىزىلىپ جاتقانىن انىقتاعان سوڭ، 2005 جىلى اتالمىش وقۋ ورنى سوتتىڭ شەشىمىنە سايكەس قىزمەتىن توقتاتتى.
قازاقستاندا سالافيلىك ءىلىمدى تاراتۋعا باسىمدىق بەرگەن قورلاردىڭ ءبىرى «ءال-بابتين» قورى بولاتىن. بۇل قوردىڭ قۇرۋشىسى كۋۆەيتتىك ءىرى كاسىپكەر، مەسەنات ءابد ءال-ازيز ساۋد ءال-بابتين (1936 جىلى تۋىلعان). «ءال-بابتين» قورىنىڭ رەسمي سايتىنداعى مالىمەتتەرگە سايكەس، بۇل قور الماتى قالاسىندا «ءال-بابتين» مەدرەسەسى مەن شىمكەنت قالاسىندا «ابدراحمان ساۋد ءال-بابتين ال-كۋۆەيتي» اتىنداعى يسلامتانۋ ينستيتۋتىن اشقان. دەگەنمەن ق ر بعم رەەسترىندە بۇل ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى «شىعىستانۋ» ينستيتۋتى رەتىندە تىركەلگەن.
كۋۆەيتتىك مەسەنات تاراپىنان باسقارىلاتىن بۇل قور قازاقستاندا مەملەكەتتىك ەمەس جوعارعى وقۋ ورىندارىن قارجىلاندىرۋمەن اينالىسقان. اتاپ ايتقاندا، اتالمىش قوردىڭ ىقپالىمەن شىمكەنت قالاسىندا «ابدراحمان ساۋد ءال-بابتين ال-كۋۆەيتي» اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى 2000-2001 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىمەن اينالىسۋعا ليسەنزيا الدى.
اتالمىش شىعىستانۋ ينستيتۋتى 1993 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا 0307 «قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى»، 0215 «شەت ءتىلى فيلولوگياسى»، 0315 «باستاۋىشتا وقىتۋ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى» جانە 0714 «حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار» ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن جۇرگىزۋ قۇقىعىنا بەرىلگەن سەرياسى بم№ 0000002 مەملەكەتتىك ليسەنزيانىڭ نەگىزىندە جۇمىس جاسادى (سوڭعى ەكى ماماندىقتاردىڭ قولدانىلۋ مەرزىمى – 01.09.2002 ج.). قازىرگى تاڭدا وسى قوردىڭ قولداۋىمەن اشىلعان ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى قازاقستان اۋماعىنداعى قىزمەتىن توقتاتقان.
ەلىمىزدە سالافيلىكپەن قاتار «يحۋان-مۋسليمين» يدەولوگياسىن ناسيقاتتاعان «قاتار قايىرىمدىلىق قوعامى» دا جۇمىس ىستەدى. «قاتار قايىرىمدىلىق قوعامى» قورى قازاقستان اۋماعىندا وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلداردان باستاپ قىزمەت ەتە باستادى. بۇل قور ەلدەگى ءدىني وقۋ ورىندارعا ماتەريالدىق كومەك بەرۋمەن قاتار، اراب ەلدەرىنەن شەتەلدىك وقىتۋشىلاردى اكەلىپ وتىرعان. شىمكەنت قالاسىندا 1997 جىلى «ىقىلاس» جاستار قوعامدىق بىرلەستىگى قاتارلىق قوردىڭ قولداۋىمەن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جاستار ءۇشىن ينتەرنات وقۋ ورتالىعىن اشقان ەدى. ورتالىقتا سول كەزدە 70-كە جۋىق جاستار وقىدى. بۇل وقۋ ورنىندا ەگيپەتتىك مۋحامماد حافاج جانە يوردانيالىق مۋحامماد اتىف ۋبايداتا قاتار قايىرىمدىلىق قورىنىڭ دەمەۋشىلىك باعدارلاماسىنىڭ شەڭبەرىندە زاڭسىز ءدىني دارىستەر جۇرگىزگەن.
اتالمىش ينتەرناتتاعى پايدالانىلعان وقۋ قۇرالدارى دا قاتارلىقتار تاراپىنان جابدىقتالاتىن. قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ تەكسەرۋ شارالارى ناتيجەسىندە وقۋلىقتاردا ءدىني-ساياسي شەتىن كوزقاراستاردىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى. 2000 جىلدىڭ مامىرىندا ەكى جىلدىق تەكسەرۋ شارالارىنان كەيىن ەگيپەتتىك مۋحامماد حافاج بەن ونىڭ يوردانيالىق ارىپتەسى مۋحامماد اتىف سوت شەشىمىنە سايكەس «ۇلتتىق جانە ءدىني ارازدىقتى تۋدىرۋدا» ايىپتى دەپ تانىلدى.
ەلىمىزدە رەسمي جۇمىس ىستەمەسە دە كەيبىر ءدىني وقۋ ورىندارىنا جاناما تۇردە قارجىلىق قولداۋ بىلدىرگەن «يبراگيم بين ابد ءال-ازيز ال-يبراگيم» قايىرىمدىلىق قورى ەدى. بۇل قور 1970 جىلى ساۋدا ارابياسى كورولدىگىندە قۇرىلدى. ۇيىمنىڭ شتاب-پاتەرى ەر-ريادتا ورنالاسقانىمەن، فيليالدارى الەمنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە اشىلعان. اتالمىش ساۋديالىق قوردىڭ بەلسەندىلىگى تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە كوبىنە رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اۋماعىندا بايقالدى. بۇل ەلدە ول 1992-2002 جىلدار ارالىعىندا قىزمەتىن جالعاستىردى. قوردىڭ رەسەيدەگى ءبولىمى دەربەس زاڭدى تۇلعا رەتىندە مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ، جەرگىلىكتى مەدرەسەلەرگە قولداۋ كورسەتكەن.
«يبراگيم بين ابد ءال-ازيز ال-يبراگيم» قايىرىمدىلىق قورىنىڭ رەسەيدەگى ءبولىمىنىڭ قازاقستانداعى قىزمەتى نەگىزىنەن 2000-جىلدارى حالىقارالىق «قازاق-اراب» ۋنيۆەرسيتەتىنە دەمەۋشىلىك قولداۋ بىلدىرۋمەن شەكتەلدى.
ءتۇيىن: قازاقتاندا سالافيلىك ءىلىم نەگىزىنەن كسا (ساۋد ارابيا كورولدىگى)، كۋۆەيت، كاتار جانە وزگەدە ەلدەردە قۇرىلعان قايىرىمدىلىق قورلارى تاراپىنان قارجىلاندىرىلعانىمەن، بۇدان وزگە ءسالافي باعىتىن ۇستانۋشى جەكە كاسىپكەرلەردىڭ دە بۇل ءدىني اعىمدى ناسيقاتتاۋعا ۇلەس قوسقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ونىڭ ىشىندە شەتەل ازامتتارىمەن قاتار ءوز وتانداستارىمىزدىڭ ىشىندە دە سالافيلىك ىلىمگە قولداۋ بىلدىرەتىن جەكە كاسىپكەرلەردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى.
مۇحان يساحان، ءدىنتانۋشى، Ph.D دوكتورانتى، ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى
دەرەككوزى: e-islam.kz
