تاريحي كەزەڭدەرگە تولى حXX عاسىر دا جىل وتكەن سايىن بىزدەن الىستاپ بارادى. سول عاسىردىڭ باسىندا پاتشالىق بيلىك قۇلاپ، كوممۋنيستىك بيلىككە نەگىزدەلگەن كەڭەس وكىمەتى ورناپ، ونىڭ قالىپتاسۋ جىلدارى دا تاريحي وقيعالارعا، ساياسي كۇرەستەرگە تولى بولدى. سول كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان الاش ارىستارى مەن جەكەلەگەن ۇلت قايراتكەرلەرى ساياسات ساحناسىنا شىعىپ، ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن تارتىستىڭ تالاسىنا ءتۇسىپ، سول جولدا جاندارىن دا پيدا ەتتى. سونداي اردا تۋعان ەرلەردىڭ ىشىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ الار ورىنى ەرەكشە. بيىل اردا تۋعان ازاماتتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
جىل باسىنان بەرى تاريحي تۇلعانىڭ مەرەيتويىنا وراي ءتۇرلى ءىس-شارالار جوسپارلانىپ، ۇيىمداستىرىلۋدا. الداعى ۋاقىتتا رىسقۇلوۆتىڭ مەرەيتويىنا وراي، كىندىك قاندارى تامعان جامبىل وبلىسىندا كونفەرەنسيالار مەن ءتۇرلى ءىس-شارالار وتەدى دەپ كۇتىلۋدە.
ۇلت قايراتكەرىنىڭ حالىق ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە زور. سوندىقتان وعان قانداي قۇرمەت كورسەتسەك تە جاراسادى.
ەل ءۇشىن تۋعان اسىل ازامات تۇتاس تۇركى حالقىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. سوندىقتان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى ەلىمىزدى بىلاي قويىپ، تۇركى تىلدەس وزگە ەلدەردە تويلانىپ جاتسا، تاڭقالمامايمىز!
بىلىكتى تۇركىتانۋشى، ديپلومت، حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، سەناتور دارحان ءقىدىرالى مىرزا ءوز سوزىندە تۇرار رىسكۇلوۆتىڭ ۇلكەن ماسشتابتاعى تاريزحي تۇلعا ەكەنىن ايشىقتاپ ايتىپ بەرگەنى ەسىمىزدى. ول:
– وسىدان ءبىرماشا ۋاقىت بۇرىن موڭعولياعا ساپارلاپ بارعانىمدا موڭعوليا ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە موڭعوليا پارلامەنتىنىڭ باسشىلارى جوعارى ءبىزدى دەڭگەيدە قارسى العان ەدى. سول ساپاردا كەزىندە مينيستر بولعان، بۇگىندە رەسپۋبليكا مۇراعاتىنىڭ باس مامانى چۋلۋۋن داشداۆاا مىرزا ءوزىنىڭ بايانداماسىندا: «قازىرگى مونعوليانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اتا زاڭىن جازىپ بەرگەن تۇرار رىسقۇلوۆ ەكەنىن مۇنداعىلاردىڭ ءبارى مويىنداپ وتىر. ءبىز بۇل ەلدەن رىسقۇلوۆقا قاتىستى ءبىر جارىم مىڭ بەتتەن تۇراتىن قۇجاتتى الىپ كەلدىك» دەپ ايتقان ەدى. وسىدان-اق تۇرار رىسقۇلوۆ ەسىمى موڭعوليادا اراداقتى ەسىم ەكەنىن بايقاۋعا بولادى، – دەگەن بولاتىن دارحان ءقىدىرالى.
ال تارازداعى ءجۇسىپ بالاساعۇن اتىنداعى ۋنيۆەرسيتتەتىڭ تۇركىستان ولكەسى تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى وردالى قوڭىراتبايەۆ قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ساياسي سيپاتىنا ناقتىلاي توقتالا كەلىپ:
– ءبىزدىڭ ورتالىق «تۇركىستان بيۋروسى ەگەمەندىك يدەياسىنىڭ جارشىسى» دەپ اتالاتىن كىتاپتى جارىققا شىعاردىق. بۇل – كىتاپقا ماتەريالدار جيناۋ وڭاي بولعان جوق. مۇندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بيۋرونى كۇرۋى مەن ونىڭ جۇمىسى جايىندا كەڭىنەن ايتىلعان. ءبىراق ءبىر جىلدان كەيىن وسى بيۋرونى ءوزى جاپتى.
الايدا بيۋرونىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋداعى ءرولى زور. كەڭەستەر وداعىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءىرى مۇسىلمان ۇيىمى بولعان ەمەس. ساياساتقا ىقپالى دا كۇشتى بولعان. 1920 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنين مەن ستاليننەن تۇركىستاننىڭ ەگەمەندىگىن تالاپ ەتكەن. وكىنىشكە قاراي، ول ءوزىنىڭ يدەياسىن وتكىزە الماعان سوڭ، وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. جالپى، مۇسىلمان بيۋروسى تۋرالى تاشكەنت مۇراعاتىندا ءالى دە قۇپياسى اشىلماعان قۇجاتتار بار. ءساتى تۇسكەن كەزدە سول قۇجاتتارعا دا قولىمىز جەتەر دەپ وتىرمىز، – دەيدى مايتالمان زەرتتەۋشى.
مىنە، وردالى قوڭىراتبايەۆتىڭ وسى سوزىنەن-اق تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كوزدەگەن ماقساتى قانشالىقتى اۋقىمدى بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
ءسوز جوق، رىسقۇلوۆتان كەيىن رەسەيدە تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن تۇركىستان بيۋروسى سىندى ىرگەلى ۇيىم قۇرىلماعانىنىن ەسكەرسەك، تۇرىكشىل ساياسي تۇلعانىڭ كوزدەگەن ماقساتى، ساياسي امبيسياسى قانشىلىقتى اۋقىمدى بولعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. ول بۇل جولدا جان اياماي كۇرەسكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. وسى جولدا جانىن پيدا ەتتى.
بۇگىندە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ءسامميتى ۇيىمداستىرىلىپ، رىسقۇلوۆتى كوزدەگەن ماقسات-مۇددەسى قايتادان كوگەرىپ، كوكتەۋدە. اتالعان كەڭەستىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، جۇمىسىن جانداندىرۋدا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ساياسي كۇرەس تاجىريبەسىن باسشىلىققا الۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىز.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ قۋاتتى ۇيىمعا اينالۋى ءۇشىن بار-كۇش جىگەرىن جۇمىساپ كەلەدى. پرەزيدەنتىمىز تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII سامميتىندە سويلەگەن سوزىندە تامىرى ءبىر، تاريحى ورتاق ەلدەردىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالعانى ەسىمىزدە.
– ءبىز وسى كەزەڭدە ىرگەمىزدى بەكىتىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەدىك. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ اراسىنداعى دوستىق قاتىناستى نىعايتا تۇستىك. بيىلدىڭ وزىندە ەكى رەت باس قوسىپ، جوعارى دەڭگەيدە سامميت وتكىزدىك. بۇل – مىزعىماس باۋىرلاستىعىمىزدىڭ ايقىن كورىنىسى. قازاقتا «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. وسى جەردە جينالعان ەلدەردىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى وكىلدەرىنىڭ نيەتى ءتۇزۋ. ءبىز بارلىق مەملەكەتتەردى ىنتىماقتاستىققا شاقىرامىز، سوندىقتان بۇگىنگى باسقوسۋ تامىرى ءبىر، تاريحى ورتاق ەلدەردىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ارتتىرا تۇسەرى ءسوزسىز، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
پرەزيدەنت سوزىنەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ارمان-ماقساتى قايتادان ءبۇر جارىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ دوستىعى ارتا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. رەسپۋبليكا كولەمىندە تويلاناتىن رۇسقۇلوۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، جاڭا كەزەڭگە شىعاراتىنى انىق. لايىم سولاي بولعاي.
