18 قاڭتاردا قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى شارتقا قول قويىلعانىنا 20 جىل تولادى. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا 2005 جىلى دەليميتاسيالاندى، ياعني كارتادا شەكارا سىزىعى ناقتى انىقتالىپ، ەكى تاراپ كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل كەلىسىم 2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا كۇشىنە ەندى.
بۇل تاريحي قۇجاتقا قول قويۋ شەكارانى مەجەلەۋ كەزەڭىنىڭ اياقتالۋىن جانە تۇراقتى، تاتۋ كورشىلىك قاتىناستارعا كوشۋدى بىلدىرەتىن ماڭىزدى وقيعا بولدى. جانە دە بۇل قۇجات پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى اۋماقتىق تۇتاستىق پەن دوستىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن بەيبىت جانە سىندارلى شەشۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسى كەز كەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ناقتى بەلگىلەنگەن جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان شەكارالار – بۇل بولاشاقتا اۋماقتىق داۋلاردىڭ تۋىنداۋىنىڭ العىشارتتارىن جويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەل قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى.
مەملەكەت باسشىسى ق.ك. توقايەۆ قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا تولىعىمەن بەلگىلەنگەنىن، ال ءتيىستى شارتتى ەكى ەلدىڭ پارلامەنتتەرى راتيفيكاسيالاعانىن جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حاتشىلىعىندا تىركەلگەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل اۋماقتىق تالاپتاردى جوققا شىعارادى جانە ءار ءتۇرلى ينتەگراسيالىق فورماتتارداعى دوستىققا، سەنىمگە جانە ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ تۇراقتىلىعىن راستايدى.
بۇل شارتتىڭ بىرەگەيلىگى ونىڭ ەكى مەملەكەت – قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراسياسى اراسىنداعى رەسمي شەكارانى بەكىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار الەمدەگى ەڭ ۇزىن ۇزدىكسىز قۇرلىق شەكاراسىن (7 548 شاقىرىم) رەسىمدەۋىندە جاتىر. قازاقستان مەن رەسەي ۇزىندىعى وسىنشاما شەكارانى بەلگىلەۋدى بەيبىت، جىلدام ءارى ءتيىمدى اياقتاي وتىرىپ، الەمدىك پرەسەدەنت ورناتتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، 7548 شاقىرىمدىق الەمدەگى ەڭ ۇزىن ۇزدىكسىز قۇرلىق شەكاراسىن رەسمي تۇردە رەسىمدەۋ بارىسىندا مەملەكەتتەر اراسىندا ەشقاشان شەكارالىق قاقتىعىستار بولعان ەمەس. بۇل ءوزارا سەنىمنىڭ، سىيلاستىقتىڭ جانە بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە دەگەن ادالدىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى.
رەسەي – ايماقتاعى ماڭىزدى گەوساياسي ويىنشى، ونى ەلەمەۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستان مەن رەسەي ءبىرقاتار وداقتاردىڭ مۇشەسى جانە ءوزارا ءىس-قيمىلدان باس تارتۋ ەلدىڭ بارلىق ترانسشەكارالىق بايلانىستارىنىڭ بۇزىلۋىنا ءقاۋىپ توندىرەدى. الەمدىك قىسىم جاعدايىندا قازاقستان، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددەلەرىن باسشىلىققا الۋى ءتيىس. گەوساياسي جاعدايدا بەيتاراپتىقتى ساقتاي وتىرىپ جانە رەسەيمەن ساۋدا قاتىناستارىن دامىتا وتىرىپ، قازاقستان، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوز حالقىنىڭ مۇددەلەرىنە قامقورلىق جاسايدى.
قازاقستان مەن رەسەي ەنەرگەتيكا، ونەركاسىپ، كولىك-لوگيستيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا كوپتەگەن سالالاردا اۋقىمدى بىرلەسكەن قىزمەتتى جۇزەگە اسىرادى. ەڭ ماڭىزدى جوبالاردىڭ قاتارىندا قازاقستاندا ءۇش جەو قۇرىلىسىنىڭ باستالۋىن، ەكىباستۇز گرەس-ىن جاڭعىرتۋدى، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار وڭىرلەرىن گازداندىرۋ، وڭتۇستىك جانە شىعىس باعىتتاعى رەسەي ەنەرگورەسۋرستارى ءترانزيتىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ جونىندەگى اۋقىمدى باستامالاردى اتاپ وتۋگە بولادى.
ساياساتتانۋشى، پروفەسسور، PhD دوكتورى ايگەرىم وسپانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ەكى ەل اراسىنداعى شەكارالاردى بەلگىلەۋ جانە ءبولۋ حالىقارالىق قاتىناستار، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى سالدارى بار وتە ماڭىزدى پروسەسس بولىپ تابىلادى. قازاقستان مەن رەسەي جاعدايىندا شەكارانى دەليميتاسيالاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ پوستكەڭەستىك گەوساياسي كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋداعى شەشۋشى ءسات بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى جانە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋى جاعدايىندا تۋىنداۋى مۇمكىن اۋماقتىق داۋلاردىڭ الدىن العاندىقتان، ارينە، دۇرىس شەشىم بولدى.
جالپى العاندا، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارالاردى دەليميتاسيالاۋ مەملەكەتارالىق قاتىناستارداعى تۇراقتىلىق پەن بولجامدىلىق ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن قۇقىقتىق ايقىندىقتى قامتاماسىز ەتەدى، كوپتەگەن الەۋەتتى قاقتىعىس كوزدەرىن جويىپ، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن العىشارتتار جاسايدى. بۇل، اسىرەسە، شەكاراسى كەڭ، تابيعي رەسۋرستارى قوماقتى قازاقستان مەن رەسەي سياقتى ءىرى ەلدەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
قازىرگى ۋاقىتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان دەماركاسيا پروسەسى قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارالاردى دەليميتاسيالاۋدىڭ قيسىندى ءارى قاجەتتى جالعاسى بولىپ تابىلادى. دەماركاسيا سونىمەن قاتار ءبىر ەلدىڭ اۋماعى قاي جەردە اياقتالىپ، ەكىنشى ەلدىڭ اۋماعى باستالاتىنىن ناقتى جانە ءسوزسىز انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ارقىلى ءاربىر ەلدىڭ ەگەمەندىك مۇددەلەرىن قورعاۋعا قىزمەت ەتەدى. بۇل زاڭسىز كوشى-قون مەن كونترابانداعا قارسى كۇرەس سياقتى جاھاندىق سىن-قاتەرلەر جاعدايىندا اسىرەسە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار، ناقتى انىقتالعان شەكارالار ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى، ويتكەنى ولار ينۆەستورلاردىڭ ىنتاسىن تۇسىرەتىن جانە ترانسشەكارالىق ىنتىماقتاستىقتى قيىنداتاتىن قۇقىقتىق بەلگىسىزدىكتى جويادى. مىسالى، 2010 جىلى اقتوبە مەن ورىنبور وبلىستارى اراسىنداعى شەكارانىڭ سولتۇستىك ۋچاسكەلەرىن دەماركاسيالاۋ باستالدى، بۇل قىلمىس پەن زاڭسىز كوشى-قونعا قارسى كۇرەستە ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن وتكەلدەر مەن شەكارادان ءوتۋدى تيىمدىرەك باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەردى- دەيدى ساياساتتانۋشى.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارالاردى دەماركاسيالاۋ پروسەسى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جانە جۇيەلى تۇردە جالعاسۋدا. مىندەتتىڭ اۋقىمدىلىعى مەن كۇردەلىلىگىنە قاراماستان، ەكى جاق تا كونسەنسۋسقا قول جەتكىزۋگە جانە بارلىق قاجەتتى راسىمدەردى جۇزەگە اسىرۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتۋدە. پروسەستىڭ ۇزاققا سوزىلعان سيپاتىنا قاراماستان، بۇل ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باسىمدىق بولىپ قالا بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون، بۇل ولاردىڭ شەكاراعا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمتىلىسىن راستايدى.
قازاقستاننىڭ رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى جانە كوپ قىرلى دەپ سيپاتتاۋعا بولادى. ەكى ەل گەوگرافيالىق جاقىندىققا، ورتاق تاريحقا، تىعىز ەكونوميكالىق ينتەگراسياعا جانە ەاەو جانە ۇقشۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدارعا بىرلەسىپ قاتىسۋعا نەگىزدەلگەن.
قازاقستان مەن رەسەي تۇراقتى ساياسي ديالوگتى ساقتاۋدا. 2024 جىلعى 22 اقپاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.توقايەۆ «بولاشاق ويىندارىنا»، ال 24 قازاندا قازان قالاسىندا بريكس پلەنارلىق وتىرىسىنا باردى. 8 قازاندا مەملەكەت باسشىسى ماسكەۋدە جۇمىس ساپارىمەن بولىپ قايتتى. 3-4 شىلدەدە رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين شىۇ سامميتىنە قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستانعا جۇمىس ساپارىمەن كەلدى. 2024 جىلعى 27 قاراشادا رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلدى. جوعارى دەڭگەيدەگى تۇراقتى كەزدەسۋلەر ەلدەردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋعا ۇمتىلاتىنىن كورسەتەدى – دەيدى وسپانوۆا.
رەسەي قازاقستاننىڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە تاۋار اينالىمىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ەاەو ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلادى. وسىلايشا، 2024 جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ايلارىندا رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 20 ميلليارد دوللاردان استى.
تەرەڭ مادەني-اعارتۋشىلىق بايلانىستار دا قارىم-قاتىناستىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ قالا بەرەدى. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى، ستۋدەنتتەر الماسۋ جانە بىرلەسكەن عىلىمي جوبالار بۇل سالانى نىعايتادى.
ۇقشۇ جانە ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق اياسىنداعى بىرلەسكەن كۇش-جىگەر ايماقتىق تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا كومەكتەسەدى. دەگەنمەن، جاھاندىق گەوساياساتتاعى وزگەرىستەر ىقتيمال تاۋەكەلدەردى بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن يكەمدى كوزقاراستى تالاپ ەتەدى.
وسىلايشا، قارىم-قاتىناستاردىڭ قازىرگى دەڭگەيىن ايتارلىقتاي جوعارى دەپ ساناۋعا بولادى، ءبىراق ونى ءالى دە جاقسارتۋعا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ەكونوميكالىق قاتىناستار ۇلكەن تەپە-تەڭدىكتى جانە بىرلەسكەن جوعارى تەحنولوگيالىق جوبالاردى دامىتۋدى قاجەت ەتەدى. ساياسي ديالوگ ەكى تاراپتىڭ دا مۇددەلەرىن، اسىرەسە قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى جاعدايىندا ەسكەرۋلى ءتيىس.
ايگەرىم وسپانوۆانىڭ پايىمداۋىنشا، ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ ءۇشىن كەلەسى قادامدار قاجەت:
– بىرلەسكەن يننوۆاسيالىق جوبالار مەن شيكىزاتتىق ەمەس سالالاردى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكالىق ينتەگراسيانى تەرەڭدەتۋ؛
– ساۋدا جانە لوگيستيكا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ؛
– ازاماتتار اراسىنداعى ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋ ءۇشىن قوعامدىق ديپلوماتيانى ىلگەرىلەتۋ؛
– ۇلتتىق ەگەمەندىكتى ساقتاۋ جانە ۇزاق مەرزىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزى رەتىندە تەڭ قۇقىلى سەرىكتەستىككە جاردەمدەسۋ.
وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى دەڭگەيدە، ءبىراق ونى ودان ءارى نىعايتۋ يكەمدىلىكتى، تەڭگەرىمدى كوزقاراستى جانە ۇزاق مەرزىمدى مۇددەلەرگە نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ودان ءارى ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاعى وتە وپتيميستىك بولىپ قالا بەرەدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىن. بىزدە رەسەيمەن ورتاق شەكارا مەن ورتاق نارىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار توعىسقان ەكونوميكالىق جانە مادەني مۇددەلەر بار، بۇل ءوزارا ءىس-قيمىلدى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز جاسايدى. ساۋدا پروسەدۋرالارىن جەڭىلدەتۋگە، تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋعا جانە ينۆەستيسيا تارتۋعا ىقپال ەتەتىن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ەاەو-عا قاتىسۋى ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى – دەيدى ساراپشى.
قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستى جالعاستىرۋ ءۇشىن بىرنەشە نەگىزگى باعىتتارعا نازار اۋدارۋ قاجەت. بىرىنشىدەن، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ ماڭىزدى. ەنەرگەتيكا، ينفراقۇرىلىم جانە كولىك سياقتى سالالاردا بار بىرلەسكەن جوبالاردى كۇشەيتىپ، جاڭا جوبالاردى باستاۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن، مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەت. مادەني كۇندەردى، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن جانە عىلىمي الماسۋلاردى ۇدايى وتكىزۋ حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سەنىمدى قارىم-قاتىناسقا ىقپال ەتەدى. قازاقستان مەن رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرى اراسىنداعى ستۋدەنتتەر الماسۋ باعدارلامالارى مەن بىرلەسكەن ءبىلىم بەرۋ جوبالارى ەكى جاقتى قارىم-قاتىناسىمىزدى نىعايتا تۇسەتىن مامانداردىڭ جاڭا بۋىنىن دامىتۋعا كومەكتەسەدى.
وسىلايشا، ءبىزدىڭ رەسەيمەن بولاشاق قارىم-قاتىناسىمىز ءوزارا قۇرمەت، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك جانە نەگىزگى سالالارداعى ورتاق مۇددەلەر نەگىزىندە قۇرىلاتىن بولادى. بۇل شارالار ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىن، وركەندەۋىن جانە قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ولاردىڭ وڭىرلىك جانە حالىقارالىق ارەناداعى سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندەگى ۇستانىمدارىن نىعايتادى.
