جوسپار:

I. كىرىسپە

II. نەگىزگى ءبولىم

2.1. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ تۇسىنىگى

2.3. قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى جانە ماڭىزى

2.4. قىلمىس جانە قىلمىس قۇرامى

2.5. قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرى

قورىتىندى

قوسىمشا

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

 

كىرىسپە

 

مەنىڭ كۋرستىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبىم «قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە ونىڭ نەگىزدەرى». بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋ بارىسىندا ادەبيەتتەر مەن باسىلىمداردى قولداندىم. زەرتتەۋ بارىسىندا كەلەسىدەگىدەي تاقىرىپتارعا جىكتەپ قاراستىردىم:

• قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ تۇسىنىگى

• قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزدەرى

• قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى جانە ماڭىزى

• قىلمىس جانە قىلمىس قۇرامى

• قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرى

كۋرستىق جۇمىستى جازۋداعى ۇستانعان ماقساتىم: قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە ونىڭ نەگىزدەرىنىڭ تۇسىنىگىن، قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىگى مەن مازمۇنىن جانە قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرىن تولىقتاي زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار كۋرستىق جۇمىسىمدا تولىعىراق بولىمدەر بويىنشا ماعلۇماتتار ايتىلادى. بۇل كۋرستىق جۇمىس كوپتەگەن قىزىقتى ماعلۇماتتاردى قامتيدى. ەندى قىسقاشا مالىمدەمە بەرىپ كەتەتىن بولساق:
نەگىزگى ءبولىمنىڭ ءبىرىنشى تاقىرىبى بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ جالپى تۇسىنىگى، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ مازمۇنى، سونداي-اق قىلمىستىق جاۋاپتىلىق سيپاتىنا قاراي جازا تاعايىندالمايتىن جانە جازا تاعايىندالاتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا جالپى تۇسىنىك بەرىلگەن. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزدەرى، قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى، مازمۇنى جانە قىلمىس قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تاقىرىپتاردا قاراستىردىم.

نەگىزگى ءبولىمنىڭ ءتورتىنشى، بەسىنشى تاقىرىپتارىندا قىلمىس جانە قىلمىس قۇرامى جانە ولاردىڭ ءوزارا بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى جانە بىر-بىرىمەن ۇقسامايتىن قىلمىستىق-قۇقىلىق تۇسىنىكتەر ەكەندىگى جايلى، سونداي-اق قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرىن جان-جاقتى قامتۋعا تىرىستىم.

زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى: كۋرستىق جۇمىسىمنىڭ ماقساتى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزدەرىنىڭ، ءمانىن، جۇيەسىن، ماقساتىن، قاعيدالارىن تولىعىراق اشىپ، تولىق مالىمەتتەر بەرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ قۇرىلىمى: كىرىسپەدەن، نەگىزگى بولىمنەن، قورىتىندى، قوسىمشا، پايدالانعان ادەبيەتتەردەن تۇرادى.
زەرتتەۋ ءپانى: قىلمىستىق قۇقىق.

2.1.قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ تۇسىنىگى

مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنان كونستيتۋسيادا كورسەتىلگەن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك تالاپتاردى قاتاڭ ورىنداۋدى تالاپ ەتەدى، ونى ورىنداماعان رەتتە ازاماتتارعا زاڭدا كورسەتىلگەن نەگىزدە مورالدىق نەمەسە قۇقىلىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى.قۇقىلىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتال ءتۇرى قىلمىستىق جاۋاپتىلىق بولىپ سانالادى.

قىلمىستىق جاۋاپتىلىق مەملەكەتتىك زاڭ شىعارۋشى ورگانى ارقىلى قىلمىستىق جازالاۋ قاتەرىمەن تيىم سالىنعان قوعامعا ءقاۋىپتى كىنالى تۇردە ىستەلگەن ىس-ارەكەت ءۇشىن عانا بەلگىلەنەدى.
ادام قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا ىستەگەن ىس-ارەكەتتەرىندە قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن ناقتىلى ءبىر قىلمىستىڭ قۇرامى بولعان جاعدايدا عانا تارتىلادى.مىسالى: توناۋ، ۇرىپ-سوعۋ، دەنساۋلىققا قاساقانا ورتاشا زيان كەلتىرۋ، بۇزاقىلىق، ت.ب.مۇنىڭ وزىندە قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ونىڭ ىس-ارەكەتى ناقتى قىلمىس قۇرامىن تۇزەيتىن قىلمىستىق قۇقىلىق نورمالاردى كىنالى تۇردە عانا بۇزعاندا جۇزەگە اسىرىلادى.
ياعني، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق بۇل قىلمىستىق قۇقىلىق نورمانى بۇزۋدىڭ ناتيجەسى، قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.قىلمىس ىستەلمەسە قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تا بولمايدى.قىلمىستىق زاڭ بويىنشا جازالاۋ قاتەرىمەن تيىم سالىنعان قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەر ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تەك قانا قىلمىس ىستەۋ ارقىلى كەلتىرىلگەن زياننىڭ كولەمىنە، قىلمىستىڭ جاسالۋ تاسىلىنە، كىنانىڭ نىسانىنا، قىلمىسكەردىڭ تۇلعاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە الا وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلادى.

قىلمىستىق جاۋاپتىلىق وزىنە ءتان ەرەكشەلەگىمەن وقشاۋلانعان قۇقىلىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى.
قىلمىستىق جاۋاپتىلىق - ءوزىنىڭ نىسانى، مازمۇنى جاعىنان مەملەكەتتىك كۇشتەۋ ءمانى بار جاۋاپتىلىقتىڭ ءتۇرى.ويتكەنى مەملەكەت كەز كەلگەن قىلمىسقا تيىسىنشە باعا بەرە وتىرىپ، ونى ىستەگەن ادامعا مەملەكەت تاراپىنان زاڭدا كورسەتىلگەن كۇشپەن ورىندالۋعا ءتيىستى شارالاردى قولدانۋدى جۇزەگە اسىرادى.ياعني، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ الەۋمەتتىك مازمۇنىنىڭ ءوزى سول سۋبەكتىگە قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جۇكتەي وتىرىپ، مەملەكەت ونىڭ ىستەگەن قىلمىسىن مىنەپ، وعان زاڭدىلىق باعا بەرەدى.

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ مازمۇنى (تەرىس قىلىققا مورالدىق ساياسي باعا بەرىپ مىنەۋ جانە مەملەكەت، قوعام تاراپىنان قىلمىسىن بەتىنە باسۋ) جانە زاڭدىلىق (قىلمىس ىستەگەن ادامعا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك كۇشتەۋ شارالارى).بۇلار قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ ماڭىزدى، ءماندى ەكى بولىگى بولىپ تابىلادى.
سونىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق دەپ- قىلمىس زاڭى بويىنشا قىلمىس دەپ بەلگىلەنگەن ناقتى ىس-ارەكەتتى ىستەگەن ادامدى مەملەكەت اتىنان ونىڭ ءتيىستى ورگاندارى ارقىلى مىنەۋشىلىگىن ( ايىپتاۋشىلىعىن) ايتامىز.
قىلمىستىق جاۋاپتىلىق-قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىستى.بۇل بايلانىس ەكى جاقتى كورىنىس ارقىلى بەلگىلەنەدى.بىرىنشىدەن، قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس قىلمىستىق جاۋاپتىلىق سياقتى ىستەلگەن قىلمىستىڭ قۇقىلىق زاردابى.

ياعني، ناقتى قىلمىس جاسالماسا قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تا، قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس تا جوق.ەكىنشىدەن، ناقتى قىلمىس جاسالعان ۋاقىتتان باستاپ قىلمىستىق جاۋاپتىلىق، ال مۇنىمەن بىرگە ءبىر مەزەتتە ىستەلگەن قىلمىستىڭ سالدارىنان قىلمىستىق قۇبىلىس، ياعني قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس پايدا بولادى. بۇل جەردە ىستەلگەن قىلمىس زاڭدىلىق فاكت بولىپ تابىلادى.تاراپتاردىڭ اراسىندا قىلمىستىڭ سۋبەكتىسىمەن (قىلمىس جاساعان اداممەن) مەملەكەتتىڭ اتىنان وكىلدىك العان ورگانداردىڭ اراسىندا تيىسىنشە قۇقىلىق قاتىناستار پايدا بولادى.قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس ءبىر جاعىنان مەمەلەكەت اتىنان ءادىل سوتتىلىقتى جۇزەگە اسىراتىن انىقتاما، تەرگەۋ، پروكۋراتۋرا، سوت ورگاندارىمەن، ەكىنشى جاعىنان قىلىمىس ىستەگەن سۋبەكتىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس بولىپ تابىلادى.بۇل قاتىناستار ماتەريالدىق مازمۇنعا يە بولادى.
ولار ىستەگەن قىلمىستىڭ فاكتىسىنە قاتىستى:ىستەلگەن قىلمىستىڭ قۇرامى قانداي، كىنانىڭ نىسانى، دارجەسى، قىلمىسكەردىڭ تۇلعاسى، بىتكەن نەمەسە بىتپەگەن قىلمىس پا؟ مۇندا قىلمىسقا قاتىسۋ نەمەسە قىلمىسقا جاناسۋشىلىق بولادى ما جانە ت.ب.سونداي-اق جازانى تاعايىنداۋ نەمەسە جازانى وزگەرتۋ شارتتارى، جازادان بوساتۋ سياقتى ماسەلەلەرگە بايلانىستى بولادى.
قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس ءىس جۇرگىزۋ قۇقىقىلىق قاتىناستارمەن تىعىز بايلانىستى.ويتكەنى، قىلىمىستىق قۇقىلىق قاتىناس قىلىمىس ىستەۋ فاكتىسىنە بايلانىستى بولادى.ىستەلگەن قىلمىس بويىنشا ونى قوزعاۋ، تەرگەۋ،سوتتا قاراۋ ماسەلەلەرى قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ قۇقىلىق قاتىناستار ارقىلى دامىپ، جۇزەگە اسىرىلادى.بۇل قاتىناستار سۋبەكتىمەن مەملەكەتتىڭ ونىڭ ۋاكىلدىگىن جۇزەگە اسىراتىن ورگاندار اراسىندا ىسكە اسىرىلادى.
قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناستار سۋبەكتىلەرى زاڭ بويىنشا ايرىقشا قۇقىقتار مەن مىندەتتەرگە يە بولادى.قىلمىسكەر قۇقىقتىق قاتىناستىڭ وبەكتىسى بولىپ تانىلادى.
مەملەكەت قىلمىسكەردى جازالاي وتىرىپ، باسقالاردى قىلىمىس ىستەۋدەن ساقتاندىرادى جانە سوتتالعان ادامدى تۇزەۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرادى. مەملەكەتتىڭ وسى فۋنكسياسىن اتقارۋ كەزىندە قىلمىسكەردە مەملەكەتكە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەتىن قاتىناستىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە كورىنەدى.مۇنداي جاعدايدا مەملەكەت وسىنداي قاتىناستىڭ وبەكتىسى بولىپ قالادى.
قىلمىستىق قۇقىقتىق قاتىناستىڭ پايدا بولۋىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى دەپ تۇسىنۋگە بولمايدى.تەك سوتتىڭ ايىپتاۋ ۇكىمى زاڭدى كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن عانا قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جۇزەگە اسىرىلادى.سوت ايىپتىنى كىنالى دەپ تاني وتىرىپ، قىلمىسكەر مەن مەملەكەت اراسىندا كىنالىنىڭ قىلمىس جاساعان ۋاقىتىنان باستاپ قىلمىستىق قۇقىقتىق قاتىناستىڭ ورىن العاندىعىن بەكىتەدى.
قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس مەملەكەتتىڭ جازا جونىندەگى قۇقىعى مەن قىلمىسكەردىڭ تيىسىنشە قىلمىسىتىڭ جاۋاپتىلىعىن كوتەرۋ مىندەتتىلىگىمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى.قىلمىسادامنىڭ قىلمىستىق جاۋاپتىلىعى وعان سوت تاعايىنداعان جازانى وتەۋمەن جۇزەگە اسىرىلادى.كەر ءتيىستى ۇكىمەت ورگانىنىڭ كۇشتەۋ ارقىلى ىقپال ەتەتىن وبەكتىسى عانا ەمەس، بەلگىلىبىر قۇقىقتاردىڭ سۋبەكتىسى دە.ويتكەنى جازالاۋ شارالارى وعان ونىڭ جاساعان قىلمىسىنىڭ تابيعاتىنا وسى قىلمىسقا زاڭدا بەلگىلەنگەن جازاعا، ياعني ساكسياعا، قىلمىستىق كودەكستىڭ جالپى بولىمىندەگى جازا تاعايىنداۋ تۋرالى ەرەجەلەرگە ساي جۇزەگە اسىرىلادى.سوندىقتان دا قىلمىستىق قۇقىلىق قاتىناس مەملەكەتتىڭ قىلمىسكەر جونىندەگى قۇقىعىن بەلگىلەپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ءادىل سوتتىلىقتى جۇزەگە اسىرۋدا دارىندىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە دە كورىنەدى.
ياعني، ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى جازا وتەلىپ بولعان سوڭ جويىلادى.ءبىراقتا قىلمىستىق جاۋاپتىلىق بارلىق ۋاقىتتا دا جازانى وتەۋ رەتىندە جۇزەگە اسىرىلمايدى.مىسالى، قىلمىس جاساعان ادام انىقتالمادى دەلىك.مۇنداي رەتتە قىلىمىستىق قۇقىقتىق قاتىناس (قىلمىس ىستەگەن ادام مەن مەملەكەت اراسىنداعى) جۇزەگە اسپايدى.قىلمىس جاساعان كىنالى ادامەگەردە ول اۋىر قىلمىس جاساۋمەن بايلانىستى بولسا، قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا جانە جازاعا تارتىلادى.ءبىراقتا قولدانىپ جۇرگەن قىلمىستىق جازاعا سايكەس بارلىق ۋاقىتتا دا قىلمىس جاساعان ادامعا جازا تاعايىندالۋى مىندەتتى ەمەس.مىسالى، قىلمىستىق كودەكستىڭ 68- بابىنىڭ 1،2-بولىكتەرىندە «قىلىمىس بەلگىلەرى بار ارەكەت جاساعان ادامدى ەگەر سوت ءىستى قاراعان كەزدە جاعدايدىع وزگەرۋ سالدارىنان ول جاساعان ارەكەت قوعامعا ءقاۋىپتى ەمەس دەپ تانىلسا، سوت قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلۋى مۇمكىن».
ءبىرىنشى رەتكىشىگىرىم نەمەسە ورتاشا اۋىرلىقتاعى قىلىمىس جاساعان ادامدى، ەگەر ول ادامنىڭ ودان كەيىنگى مۇلتىكسىز مىنەز-قۇلقىنا بايلانىستى ءىس سوتتا قارالعان ۋاقىتتا ول قوعامعا ءقاۋىپتى دەپ ەسەپتەلە المايتىندىعى بەلگىلەنسە، سوت قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ مۇمكىن دەلىنگەن.وسى باپتا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ نەگىزى كورسەتىلگەن.ال قىلمىستىق كودەكستىڭ 74- بابىنىڭ 1-بولىگىندە: «كىشىگىرىم جانە ورتشا اۋىرلىقتاعى قىلمىسى ءۇشىن سوتتالعان ادامدى، ەگەر جازانى وتەۋ ءورت نەمەسە كەزدەيسوق اپات، وتباسىنىڭ ەڭبەككە جارامدى جالعىز مۇشەسىنىڭ اۋىر ناۋقاستانۋى نەمەسە قايتىس بولۋى نەمەسە بپاسقادا توتەنشە ءمان-جايلارىنىڭ سالدارىنان سوتتالعان ادام نەمەسە ونىڭ وتباسى ءۇشىن ونىڭ جازاسىن وتەۋى اسا اۋىر زارداپقا اكەلىپ سوقتىرۋى مۇمكىن بولسا، سوت جازادان بوساتۋى مۇمكىن» دەپ كورسەتىلگەن.مۇندا قىلمىستىق جازادان بوساتۋدىڭ نەگىزى عانا كورسەتىلگەن.سونىمەن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ءوزىنىڭ سيپاتىنا قاراي جازا تاعايىندالاتىن جانە جازا تاعايىندالمايتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى.جازا تاعايىندالمايتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ايىپتاۋشىلىق فاكتىسىمەن اياقتالادى.ال جازا تاعايىندالاتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتا ايىپتاۋشىلىقپەن بىرگە جازالاۋ فاكتىسى دە بار.وسىعان بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىق بۇل جازاعا قاراعاندا جەكە، اۋقىمى كەڭ، قىلمىستىق قۇقىلىق تۇسىنىك ەكەندىگىن ونىڭ جازاسىز اق قولدانانىلاتىندىعىن جانە ورىندالاتىنىن كورەمىز. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقسىز جازا تاعايىنداۋ مۇمكىن ەمەس.سونىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە جازا ءوزارا بىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس ۇعىمدار ەكەندىگىن اڭعارامىز.

2.2. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزدەرى

قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزىن دۇرىس انىقتاۋ قۇقىق قولدانۋ ورگاندارى قىزمەتىنىڭ زاڭدىلىقتى قاتاڭ ساقتاۋىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
قىلمىستىق قۇقىق بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزى بولىپ قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن قىلمىس قۇرامىنىڭ بارلىق بەلگىلەرى بار ىس-ارەكەتتى ىستەۋ بولىپ تابىلادى (3-باپ).ياعني، بۇل دەگەن قىلمىستىق جاۋاپقا جانە جازاعا تەك قانا قىلمىس ىستەگەندە، ياعني قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەردى قاساقانا نەمەسە ابايسىزدىقتان ىستەگەنگە ايىپتى ادامعا عانا تاعايىندالاتىنىن كورسەتەدى. دەمەك، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق نەگىزى ىس-ارەكەتتە قىلمىس قۇرامىنىڭ بولۋى بولىپ تابىلادى. قىلمىستىق زاڭ قىلمىس قۇرامى دەگەن تەرميننىڭ مازمۇنىن اشىپ كورسەتپەيدى. بۇل ماسەلە قىلمىستىق قۇقىق تەورياسىندا عانا اشىپ كورسەتىلەدى.
ادامنىڭ (قىلمىس سۋبەكتىسىنىڭ) قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەردى (قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جاعى) كىنالى تۇردە قاساقانا نەمەسە ابايسىزدىقتان ىستەۋى (قىلمىس سۋبەكتيۆتى جاعى) قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى.
قىلمىستىڭ وبەكتىسى بولىپ تابىلاتىن قىلمىستىق زاڭ قورعايتىن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ جيىنتىعى قىلمىستىق كودەكستىڭ 2-بابىندا كورسەتىلگەن. سونىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزى بولىپ قىلمىس قۇرامى بولاتىنىن بىلدىك.ىس-ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامىنىڭ ەڭ كەم دەگەندە ءبىر بەلگىسى جوق بولسا ول قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلاتىن نەگىز جوق.

 

2.3. قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى جانە ماڭىزى

قىلمىستىق زاڭدا قىلمىستىڭ جالپى تۇسىنىگى بەرىلگەن، سونىمەن بىرگە ەرەكشە بولىمدە ناقتى قىلمىستار جەكە-جەكە كورسەتىلگەن.
قىلمىستىق زاڭ قىلمىس قۇرامى دەگەن تۇسىنىكتى اشپايدى.بۇل تۇسىنىكتى قىلمىستىق قۇقىق تەورياسى عانا بەرەدى.
قىلمىستىڭ قۇرامى دەپ – قىلمىس زاڭ بويىنشا قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەردى بەلگىلى ءبىر قىلمىستىڭ قاتارىنا جاتقىزۋ مۇمكىندىك بەرەتىن قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك جاقتارىنان قۇرالعان ەلەمەنتتەردىڭ جانە ولاردىڭ بەلگىلەرىنىڭ جيىنتىعىن ايتامىز.
قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ ءارقايسىسى ونىڭ سۋبەكتيۆتىك جانە وبەكتيۆتىك بەلگىلەرىمەن سيپاتتالادى.بارلىق جۇيەلەر سەكىلدى قىلمىستىڭ قۇرامى دا بەلگىلى ءبىر ەلەمەنتتەردەن تۇرادى.وسى بەلگىلەردىڭ قوسىمشا جۇيەلەرىنىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋىنىڭ جوق بولۋى جۇيەنىڭ بولماۋىنا، ياعني قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇتاستاي جوق بولۋىنا اكەپ سوعادى.بۇل جەردە قىلمىس قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرى دەپ، قىلمىس قۇرامى جۇيەلەرىن قۇرايتىن باستاپقى كومپانەنتتەردى ايتامىز.
قىلمىس قۇرامى بەلگىلەرىنە مىناداي 4 ءتۇرلى ەلەمەنتتەر جاتادى: وبەكت، وبەكتيۆتىك جاعى، سۋبەكت، سۋبەكتيۆتىك جاعى. مىسالى، بوتەن مۇلكىن قاساقانا جويۋ نەمەسە ءبۇلدىرۋ قىلمىسى (187-باپ) بەلگىلەرى بولىپ بىرىنشىدەن، باسقا بىرەۋدىڭ مۇلكىنە قول سۇعۋ، ەكىنشىدەن، وسى مۇلىكتى جويۋ نەمەسە ءبۇلدىرۋ، ۇشىنشىدەن، وسى ارەكەتتى قاساقانا ىستەۋ، تورتىنشىدەن، بۇل ىس-ارەكەت اۋىرلاتاتىن جاعدايدا جاسالسا ول ءۇشىن 14-كە تولعان ادام جاۋاپقا تارتىلادى.وسى كورسەتىلگەن ءتورت بەلگىنىڭ بىرەۋى جوق بولسا، وندا بۇل قىلمىس قۇرامى بولمايدى.ەگەر ادام بوتەن ادامنىڭ مۇلكىن ابايسىزدا بۇلدىرسە نەمەسە جويسا وندا كىنالىنىڭ ارەكەتىندە باسقا ءبىر قىلمىس قۇرامى بولادى.سەبەبى، بۇل جەردە 187-باپتا كورسەتىلگەن قىلمىستىڭ باستى بەلگىسى قىلمىستى قاساقانالىقپەن ىستەۋ جوق.ءاربىر قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرى ەرەكشە بولىمدەگى باپتاردىڭ ديسپوزيسياسىندا عانا ەمەس، قىلمىستىق زاڭنىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرى اتالىپ كورسەتىلگەن.مۇنىڭ وزىندە ديسپوزيسيالاردىڭ ەرەكشەلىگىن انىقتايتىن جانە ونى باسقا قىلمىستاردان اجىراتاتىن سوعان ءتان بەلگىلەرىنىڭ تىزبەگىن بەرەدى.
بارلىق قىلمىستارعا جالپىلاما ورتاق نەمەسە ناقتى قىلمىس توپتارىنا ءتان بەلگىلەر جالپى ءبولىمنىڭ باپتارىندا انىقتالادى.مىسالى، بوتەننىڭ مۇلكىن ۇرلاۋدى انىقتايتىن قىلمىستىق كودەكستىڭ 175-بابىنىڭ ديسپوزيسياسىندا وسى قىلمىستىڭ نە سۋبەكتىسى، نە كىنانىڭ نىسانى اتالماعان.
بۇل جالپىلاما بەلگىلەر قىلمىستىق كودەكستىڭ 15 جانە 20-باپتارىندا كورسەتىلگەن. قىلمىستىق كودەكستىڭ 175- بابىندا ۇرلىقتىڭ وعان ءتان بەلگىسى – باسقا بىرەۋدىڭ مۇلكىن جاسىرىن تۇردە ۇرلاۋ عانا كورسەتىلگەن.وسى بەلگى ارقىلى ۇرلىق توناۋدان ەرەكشەلەنەدى. ءاربىر قىلمىس ىستەلگەن ۋاقىتىندا كوپتەگەن بەلگىلەرمەن سيپاتالادى. وسى بەلگىلەردىڭ بارلىعى دا قىلمىس قۇرامىنا جاتپايدى. قىلمىس قۇرامىندا مۇقياتتىلقپەن تاڭداپ الىنعان تۇرلىك بەلگىلەر عانا قوسىلادى.
تۇرلىك بەلگىلەر دەگەنىمىز بارلىق قىلمىستارعا ورتاق، ولاردىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىن جانە قۇقىققا قايشىلىعىن بىلدىرەتىن جيىنتىعىنىڭ كورىنىسى بولادى.تۇرلىك بەلگىگە جاتپايتىن تەك قانا جەكەلەگەن قىلمىسقا تانە بەلگىلەر قىلمىس قۇرامىنا قوسىلمايدى.سوندىقتان ولار قىلمىس قۇرامىنان تىسقارى بولادى دا، وسىعان بايلانىستى ونىڭ قىلمىستى سارالاۋ ءۇشىن مۆڭىزى بولمايدى.مىسالى، بىرەۋدىڭ مۇلكىن ۇرلاعاندا (اقشا، زات، قۇجات ت.س.س) نەمەسە ول ۇرلىقتىڭ قاشان بولعانى قىلمىستى سارالاۋعا اسەر ەتپەيدى.
تۇرلىك بەلگى سول نەمەسە باسقا قىلمىستىڭ مىندەتتى بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى.وسى تۇرلىك بەلگىلەردىڭ بىرەۋى جوق بولسا، وندا قىلمىس قۇرامى دا بولمايدى.مىسالى، باسقا بىرەۋدىڭ مۇلكىن ۇرلاۋدىڭ تۇرلىك بەلگىسى – ونى جاسىرىن ۇرلاۋ.ەگەر باسقا بىرەۋدىڭ مۇلكىن الۋ جاسىرىن تۇردە ەمەس، اشىق تۇردە جۇزەگە اسىرىلسا، وندا ۇرلىق ەمەس، باسقا قىلمىس قۇرامى - توناۋ بولادى.
قىلمىس قۇرامى ءبىر عانا قىلمىستىق قۇقىلىق نورمادا – ءبىر باپتا كورسەتىلۋى مۇمكىن. مىسالى، 314-باپ – قىزمەت جونىندەگى جالعاندىق.
باسقا جاعدايلاردا قىلمىستىق كودەكستىڭ ءبىر بابىندا قىلمىس قۇرامىنىڭ ءبىر نەمەس بىرنەشە ءتۇرى قاراستىرىلۋى مۇمكىن. مىسالى، قىلمىستىق كودەكستىڭ 308-بابىندا قىلمىستىڭ قاۋىپتىلىك دارەجەسىنە قاراي بيلىكتى نەمەسە قىزمەتتىك وكىلەتتىلىكتى اسىرا پايدالانۋدىڭ ءۇش قۇرامى كورسەتىلگەن: باپتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە وسى قىلمىستىڭ جاي ءتۇرى، ال ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىگىندە وسى قىلمىستىڭ اۋىر نەمەسە وتە اۋىر تۇرلەرى كورسەتىلگەن.
ەرەكشە ءبولىمنىڭ باپتارىندا ادەتتە اياقتالعان نەمەسە ورىنداۋشىنىڭ تىكەلەي ىستەلگەن قىلمىستارى كورسەتىلەدى.
الدىن الا قىلمىستى ارەكەتتەردە نەمەسە قىلمىسقا قاتىسۋشى ادامداردىڭ: ۇيىمداستىرۋشى، ايداپ سالۋشى، كومەكتەسۋشى ارەكەتتەرىنە سول نەمەسە باسقا قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ بارلىق بەلگىلەرى بولمايدى.مىسالى، ايەلدى زورلاۋعا وقتالعاندا ونىمەن زورلاپ جىنىستىق قاتىناس جاساۋ ورىندالمايدى نەمەسە كىسى ولتىرۋگە وقتالعاندا قىلمىستىڭ زاردابى – ادام ءولىمى جوق.ءبىراقتا وسى جاعدايلاردا كىنالىنىڭ ارەكەتتەرىندە ەرەكشە بولىمدەگى اتالعان باپتاردا كورسەتىلگەن قىلمىستىڭ بارلىق بەلگىلەرىنىڭ بولماۋى ولاردىڭ ىس-ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامى جوق دەۋگە نەگىز بولمايدى.بۇل جاعدايدا دا قىلمىس قۇرامى بار، ءبىراق ول ونىڭ قۇرامى ەرەكشە ءبولىمنىڭ، سول سياقتى جالپى ءبولىمنىڭ ءتيىستى باپتارى كورسەتىلە وتىرىپ بەلگىلەنەدى.مىسالى، ايەل زورلاۋعا وقتالعاندا كىنالىنىڭ ارەكەتىندە قىلمىستىق كودەكستىڭ 120 جانە 24-باپتارىندا كورسەتىلگەن قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىسى بار.قىلمىس قۇرامىنىڭ زاڭدىلىقتى ساقتاۋدا جانە ونى نىعايتۋدا ماڭىزى زور. زاڭدىلىقتى قاتاڭ ساقتاۋ، بۇلجىتپاي جۇزەگە اسىرۋ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ نىعايۋىنىڭ نەگىزگى شارتى.زاڭدىلىق قاعيداسىن ساقتاۋ، جۇزەگە اسىرۋ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاسيەتتى بورىشى.بۇل ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىن، بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى كەپىلى بولىپ تابىلادى. زاڭدىلىق تالابىن دۇرىس جۇزەگە اسىرۋ قىلمىس ىستەگەن ادامعا زاڭدى دۇرىس قولدانىپ، ونىڭ ارەكەتىنە زاڭ تالابىنا ساي باعا بەرۋ بولىپ تابىلادى.

قىلمىستىق زاڭدى دۇرىس قولدانۋدىڭ ماڭىزدى شارتتارىنىڭ ءبىرى قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەرگە زاڭدى دۇرىس قولدانىپ، ونىڭ ارەكەت نەمەسە ارەكەتسىزدىككە قىلمىستىق زاڭ نورماسىنىڭ تالابىنا ساي باعا بەرىپ سارالاۋ بولىپ تابىلادى.
قىلمىستى سارالاۋ دەگەنىمىز ادامنىڭ قوعامعا ىستەگەن ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتىن قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن، ناقتى قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىسى بار باپقا دالمە-دال جاتقىزۋ بولىپ تابىلادى.
قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەت قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن ناقتى قىلمىس قۇرامىمەن قامتىلسا، وندا ول دۇرىس سارالانعان دەپ سانالادى.قىلمىستى سارالاۋدا ىس-ارەكەتتىڭ قىلمىس قۇرامىنىڭ ءتيىستى باپتارى نەمەسە ونىڭ بولىكتەرىنە، تارماقتارىنا ساي كەلەتىندىگىن دالمە-دال كورسەتۋ قاجەت.ەگەر ادامنىڭ ىس-ارەكەتىندە بىرنەشە قىلمىستىڭ قۇرامى بولسا، وندا ونىڭ ىس-ارەكەتى زاڭنىڭ بىرنەشە باپتارى نەمەسە باپتاردىڭ بىرنەشە بولىكتەرى، تارماقتارى بويىنشا سارالانادى.قانداي تۇردە بولسا دا قىلمىستى دۇرىس سارالاماۋ، ول زاڭدىلىقتى بۇزۋعا، قىلمىسقا قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن ورگانداردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋمەن بايلانىستى بولادى. مۇنداي قۇبىلىسقا جول بەرمەۋ ءۇشىن قىلمىستىق زاڭدى دۇرىس قولدانىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن تەرەڭ زەرتتەي ءبىلۋ، ىستەلگەن ىس-ارەكەتتى دۇرىس سارالاۋ قاجەت، سونداي-اق قىلمىستى قىلمىس ەمەستىلىكتەن نەمەسە سوعان ۇقساس باسقا قىلمىستاردان اجىراتاتىن بەلگىلەردى انىقتاۋ كەرەك.مىنە، بۇل جەردە قىلمىس قۇرامىنىڭ، ونىڭ بەلگىلەرىنىڭ قىلمىستى سارالاۋداعى، زاڭدىلىقتى ساقتاۋداعى ماڭىزدىلىعى ەرەكشە بولىپ وتىر.
ءبىزدىڭ قۇقىقتىق مەملەكەتىمىزدە بىردە –ءبىر ادام، ەگەر ونىڭ ىستەگەن ىس-ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامى جوق بولسا، قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلۋ نەمەسە جازالانۋعا ءتيىستى ەمەس.ويتكەنى جاڭا قىلمىستىق كودەكستىڭ نەگىزگى تالابى قىلمىستىق جاۋاپقا جانە جازاعا تەك قانا قىلمىس ىستەگەنگە، ياعني قىلمىستىق زاڭدا كورسەتىلگەن، قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتى قاساقانا نەمەسە ابايسىزدىقتان ىستەگەن كىنالى ادامدى عانا تارتۋ بولىپ تابىلادى.

2.4.قىلمىس جانە قىلمىس قۇرامى

قىلمىس پەن قىلمىس قۇرامى ءوزارا تىعىز بايلانىستى، ءبىراق بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن قىلمىستىق -قۇقىلىق تۇسىنىكتەر. ولاردىڭ ءوزارا مازمۇنى دا، باعىتى دا ءارتۇرلى. جوعارىدا ايتقانداي قىلمىس تۋرالى ۇعىم قىلمىستىق كودەكستىڭ 9-بابىندا بەرىلگەن. وسى باپتاعى انىقتامادان كورىنگەندەي، قىلمىس دەگەنىمىز ادامنىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىلىق، قوعامعا ءقاۋىپتى جانە قۇقىققا قايشى سەكىلدى مىندەتتى بەلگىلەرىنىڭ جيىنتىعىنان تۋاتىن ەرەكشە ىس-ارەكەتى بولىپ تابىلادى.
قىلمىستىڭ جالپى تۇسىنىگى، سول قىلمىستىڭ زاڭدىلىق سيپاتتاماسىن بەرىپ قانا قويماي، ونىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ءمانىن دە اشىپ كورسەتەدى.ومىردە قىلمىستىق قۇبىلىستار ءار ءتۇرلى نىسانداردا كورىنىس تاۋىپ نەمەسە ءتۇرلى تۇردە بولاتىندىقتان قىلمىستىق زاڭ قىلمىستىڭ جالپى تۇسىنىگىمەن بىرگە ناقتى قىلمىستاردىڭ دا تۇسىنىگىن قاراستىرعان.
قىلمىستىڭ جالپى تۇسىنىگى – بارلىق قىلمىستارعا ءتان، ونىڭ بەلگىلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىندە كورسەتىلگەن جەكە قىلمىستار تۇرىندە ناقتىلانىپ، ءوزىنىڭ دامۋىن تابادى.
قىلمىستىق زاڭدا سيپاتتالعان ءاربىر قىلمىس، ياعني قىلمىس قۇرامى ءوزىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىمەن سيپاتتالادى.قىلمىستىڭ قۇرامى – بۇل قىلمىستى ىس-ارەكەت ەمەس، تەك سونىڭ نىسانىن سيپاتتايتىن ءتۇرى عانا.ول – ناقتى قىلمىستىڭ زاڭدى سيپاتتاماسى، جەكە ناقتى قىلمىستىڭ زاڭدىلىق تۇسىنىگى.ەگەر قىلمىستىڭ تۇسىنىگىندە بارلىق قىلمىستارعا ءتان بەلگىلەر – قوعامعا قاۋىپتىلىك، قۇقىققا قايشىلىق، كىنالىك جانە جازالانۋشىلىق اتالعان بولسا، ال قىلمىس قۇرامىندا ىس-ارەكەتتىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىن بىلدىرەتىن ناقتى قىلمىستاردىڭ مىندەتتى بەلگىلەردىڭ جيىنتىعى ەسەپكە الىنادى.قوعامعا قاۋىپتىلىك قىلمىس قۇرامىنىڭ ەمەس، قىلمىستىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.وسى ەكى قىلمىستىڭ قۇقىلىق- تۇسىنىكتەرىنىڭ باعىتى دا ءار ءتۇرلى.ناقتى قىلمىستىڭ قۇرامى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزى بولسا، ال قىلمىستىڭ جالپى تۇسىنىگى ناقتى قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ زاڭدىلىق بازاسىن جاساۋدىڭ، قىلمىستىق قۇقىقتا ونىڭ قۇقىلىق، الەۋمەتتىك-ساياسي تابيعاتىن ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايدى.
قىلمىستىق قۇقىق تەورياسىندا، وقۋلىقتاردا قىلمىس قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىكتەرى كەڭىنەن قولدانىلادى.جالپى جانە ناقتى قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى جالپى قىلمىس تۇسىنىگىنە قاراعاندا زاڭدىلىق ۇعىم ەمەس، عىلىمي ۇعىم بولىپ تابىلادى.بۇل ۇعىم تەوريادا ناقتى قىلمىستاردىڭ تۇسىنىگىنەن، قىلمىستىڭ ناقتى قۇرامىنىڭ جيناقتالعان بەلگىلەرى ارقىلى انىقتالادى جانە ءوز بويىندا جالپىلاما بارلىق قىلمىس قۇرامدارىنىڭ بەلگىلەرى مەن ەلەمەنتتەرىن سيپاتتاپ، كورسەتەدى.ناقتى قىلمىستىڭ قۇرامى ناقتى قىلمىسقا ءتان بەلگىلەردى كورسەتەدى دەپ جوعارىدا اتاپ وتتىك.ءبىراق ءاربىر قىلمىس قۇرامىندا بارلىق قىلمىستاردىڭ قۇرامىنا ءتان، جيىنتىعىندا قىلمىس قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىگىن قۇرايتىن، ياعني كەز كەلگەن قىلمىستار قۇرامىنىڭ جالپى بەلگىلەرىن بەلگىلەيتىن بەلگىلەر بار.
قىلمىستىق قۇقىق تەورياسى ءاربىر قىلمىستا بولاتىن ءتورت ءتۇرلى مىندەتتى ەلەمەنتتەردى: قىلمىستىڭ وبەكتىسىن، قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك جاقتارىن، جانە سۋبەكتيۆتىك جاقتارىن، جانە سۋبەكتىنىسىن اتاپ كورسەتەدى.وسى بەلگىلەرگە وراي كەز كەلگەن قىلمىستىڭ قۇرامى وسىنداي ءتورت ءتۇرلى ەلەمەنتتەرگە بولىنەدى.ءاربىر قىلمىس قۇرامىندا ونىڭ وبەكتىسىن، وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك جاقتارىن، جانە سۋبەكتىنى بەينەلەيتىن بەلگىلەرى مىندەتتى تۇردە بولادى.وسى ەلەمەنتتەردىڭ ءارقايسىسى قىلمىستىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا وسى ەلەمەنتتەردىڭ بىرەۋىنىڭ جوق بولۋى قىلمىس قۇرامىنىڭ مۇلدە جانە قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا نەگىزدىڭ دە جوق ەكەندىگىن كورسەتەدى.
قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىگى بارلىق قىلمىس قۇرامىنا ءتان وسى ءتورت ءتۇرلى ەلەمەنتتەرمەن سيپاتتالادى.قىلمىستىڭ وسى نەمەسە باسقا ەلەمەنتتەرىن سيپاتتاۋ تيىسىنشە قىلمىس قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرىن سيپاتتاۋ دەپ اتالادى.مىسالى، قىلمىستىڭ سۋبەكتيۆتىك جاعىنىڭ بەلگىلەرىن سيپاتتاۋ قىلمىس قۇرامىنىڭ سۋبەكتيۆتىك جاعى دەپ اتالادى.
قىلمىستىڭ وبەكتىسى دەپ، سول قىلمىستىق قياناتتىڭ نەگە باعىتتالعانىن، ونىڭ قانداي زيان كەلتىرگەنىن نەمەسە كەلتىرۋگە نىسانا العانىن ايتامىز.
قىلمىستىڭ وبەكتىسى زاڭ قورعايتىن قوعامدىق قاتىناستار بولىپ تابىلادى. قىلمىستىق قۇقىقتا ولار شارتتى تۇردە جالپى، توپتىق جانە تىكەلەي وبەكت بولىپ بولىنەدى. قىلمىستىڭ وبەكتىسىن ونى سيپاتتايتىن قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرىن دۇرىس انىقتاۋدىڭ قوعامعا زياندى ىس-ارەكەتتىڭ سيپاتى مەن دارەجەسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن جانە ونى سارالاۋ ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە.
قىلمىستىڭ سىرتقى ءپىشىنىن، كورىنىسىن سيپاتتايتىن بەلگىلەردىڭ جيىنتىعى قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جاعىن قۇرايدى.
وبەكتيۆتىك جاعىنىڭ بەلگىسىنە ەڭ الدىمەن قوعامعا ءقاۋىپتى مىنەز-قۇلىق اكتىسىنىڭ سىرتقى كورىنىسى – ادامنىڭ ارەكەتى نەمەسە ارەكەتسىزدىكتىڭ نىساندارى مەن تۇرلەرى قىلمىستىق زاڭ تۇجىرامدارىندا ءار ءتۇرلى جانە جان-جاقتى (مۇلىكتى جويۋ نەمەسە ءبۇلدىرۋ، ءومىردى جويۋ، ءقاۋىپتى جاعدايدا قالتىرۋ، ت.ب.).ءبىرشاما قىلمىس قۇرامىنىڭ وبەكتيۆتىك جاعى ارەكەت نەمەسە ارەكەتسىزدىكتەن باسقا قىلمىستىڭ زاردابى جانە ىس-ارەكەتتىڭ زارداپ پەن سەبەپتى بايلانىسىن كورسەتەدى.كورسەتىلگەن بەلگىلەردەن باسقا زاڭدا كەيبىر قاتىناستاردىڭ وبەكتيۆتىك جاعىن سيپاتتاۋدا ونىڭ مىندەتتى بەلگىلەرىنە ۋاقىت، ورىن، جاعداي، قىلمىستىڭ جاسالۋ تاسىلدەرى دە جاتادى.
قىلمىستاردى اجىراتىپ جىكتەۋدە، ونىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىنىڭ دارەجەسىن بەلگىلەۋدە، قىلمىستى سارالاۋدا وبەكتيۆتىك جاقتىڭ وسى بەلگىلەرىنىڭ ماڭىزى زور.
قىلمىستىڭ سۋبەكتيۆتىك جاعىنىڭ بەلگىلەرىنە قىلمىستىڭ ىشكى جاعىن قۇرايتىن بەلگىلەرى، ياعني ادام ىستەگەن قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەت نە پسيحيكالىق قاتىناس سيپاتتالادى.
سۋبەكتيۆتىك جاقتىڭ بەلگىلەرىنە كىنا، نيەت جانە ماقسات جاتادى.كىنا ەكى ءتۇرلى نىساندا: قاساقانالىق جانە ابايسىزدىق تۇرىندە (20،21-باپتار) كورىنىس تابادى.
سۋبەكتيۆتىك جاعىنان ءبىر قىلمىستار قاسقانالىقپەن (ۇرلىق)، ەكىنشى بىرەۋلەر ابايسىزدىقپەن (ابايسىزدا كىسى ءولتىرۋ)، ۇشىنشىدەن قاسقانالىقپەن دە، ابايسىزدىقپەن دە جاسالۋى مۇمكىن.
كىنانىڭ نىسانىنىڭ كوپشىلىگى قىلمىستىق زاڭنىڭ وزىندە تىكەلەي اشىپ كورسەتىلەدى.ال كورسەتىلمەگەن جاعدايدا ولار قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ بەلگىلەرىنە تالداۋ جاساۋ ارقىلى انىقتالادى.كەيبىر قىلمىس قۇرامىنىڭ سۋبەكتيۆتىك جاعىنىڭ بەلگىلەرىن قىلمىستىڭ نيەتى مەن ماقساتى دا جاتادى.مىسالى، پايداقورلىق نيەتپەن كىسى ءولتىرۋ، باسقا قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرۋ ماقساتىمەن كىسى ءولتىرۋ.
قىلمىس قۇرامىنىڭ سۋبەكتيۆتىك جاعىنىڭ بەلگىلەرىن انىقتاۋ، قىلمىستى سارالاۋدا قىلمىستىڭ جانە قىلمىسكەردىڭ قاۋىپتىلىك دارەجەسىن انىقتاۋ ءۇشىن جانە جازا مولشەرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
قىلمىستىق زاڭ بويىنشا قىلمىستىڭ سۋبەكتىسى بولىپ، قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلۋدا كەز كەلگەن ادام جاتادى.
قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا ەسى دۇرىس، قىلمىس جاساعان ۋاقىتتا 16-عا، كەيبىر قىلمىستار ءۇشىن 14،18-گە تولعپن (14،15-باپ) جەكە ادامدار جاتادى.
سونىمەن كەز كەلگەن قىلمىس قۇرامىنىڭ سۋبەكتىسىنىڭ جالپى بەلگىلەرى بولىپ:جەكە ادام، ەسى دۇرىس ادام، بەلگىلى جاسقا تولعاندار سانالادى.ءقايسىبىر قىلمىس قۇرامدارى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا وسى جالپى بەلگىلەردەن بوتەن قوسىمشا بەلگىلەر بولعاندا عان جول بەرىلۋى مۇمكىن. ادەتتە، مۇنداي قوسىمشا بەلگىلەر وسى قىلمىس ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن ادامداردىڭ شەڭبەرىن شەكتەيدى.مىسالى، پارا الۋدىڭ سۋبەكتىسى بولىپ تەك قانا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ادامدارى عانا، ال اسكەري قىلمىستاردىڭ سۋبەكتىسى بولىپ اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ بولۋى قىلمىستىڭ سۋبەكتىسىن بەلگىلەيتىن بەلگىلەردىڭ قىلمىستى سارالاۋ ءۇشىن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ماسەلەلەرىن شەشۋدە جانە جازا مولشەرىن بەلگىلەۋدە ماڭىزى زور.
وسى تۇرعىدان العاندا قىلمىستىق قۇقىق تەورياسىندا قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىگى، قىلمىس قۇرامىنىڭ قاجەتتى، مىندەتتى بەلگىلەرى جانە فاكۋلتاتيۆتى بەلگىلەرى بولىپ وزگەشەلەنەدى. مۇنداي وزگەشەلەنۋ قىلمىس قۇرامىنىڭ مازمۇنىن اشۋعا، قىلمىستى ىس-ارەكەتتى دۇرىس سارالاۋعا كومەكتەسەدى.
قىلمىستىڭ قۇرامىنىڭ فاكۋلتاتيۆتى نىشاندارى دەگەنىمىز بۇل زاڭ شىعارۋشىنىڭ كەيبىر قىلمىس قۇرامدارىن سيپاتتاۋ ءۇشىن قولداناتىن بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى.
فاكۋلتاتيۆتىك بەلگىلەرگە جاتاتىندار: ۋاقىت، قىلمىس ىستەۋ ءتاسىلى، قىلمىستىق نيەت، ماقسات، قىلمىستىڭ زاتى، قىلمىستىڭ ارناۋلى سۋبەكتىسى، قىلمىستىڭ زاردابى، سەبەپتى بايلانىس.
ەگەر فاكۋلتاتيۆتى بەلگى سول نەمەسە باسقا ءبىر قۇرامدا اتاپ كورسەتىلسە، وندا ول ءوزىنىڭ ءمانى جاعىنان وسى قۇرامنىڭ قاجەتتى، نەگىزگى بەلگىسىنە اينالىپ كەتەدى.مىسالى، باسقا بىرەۋدىڭ مۇلكىن توناۋدى الساق، مۇندا توناۋدىڭ ءتاسىلى – مۇلىكتى اشىقتان-اشىق الۋ، وسى قىلمىستىڭ بەلگىسى. ەگەر فاكۋلتاتيۆتى بەلگىسى قىلمىس قۇرامىنا ەنگىزىلمەسە، وندا ول قىلمىستى سارالاۋعا اسەر ەتپەيدى.تەك قانا قىلمىستىق-قۇقىلىق جازا بەلگىلەگەندە ەسەپكە الىنادى.مىسالى، قىزمەتشىنىڭ، قۇجاتتارى قولدان جاساۋ قىلمىسىن سارالاۋدا ونىڭ قانداي تاسىلمەن، قانداي قۇرالمەن ىستەلگەنى ەسەپكە الىنبايدى (314-باپ).ءبىراق قولدانىلعان ءتاسىل، ماقسات، جازا تاعايىندالعاندا ءسوز جوق ەسكەرىلەدى.قىلمىس قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىگىنىڭ ول تۋرالى ءىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتى ساقتاۋدا جانە ونى نىعايتۋداعى ماڭىزى وراسان زور.
قىلمىستى دۇرىس سارالاۋ ءۇشىن، ناقتى قىلمىس قۇرامدارىنىڭ بەلگىلەرىن تيىسىنشە دۇرىس ءتۇسىنۋ قاجەت.وسىنداي ءادىس قىلمىس قۇرامىنىڭ جالپى بەلگىلەرىنبىلۋگە جاردەمدەسەدى. ال قىلمىس قۇرامىنىڭ جالپى تۇسىنىگى ناقتى قىلمىس قۇرامىن قاتەسىز تابۋدىڭ اسا قاجەتتى ساتىسى بولىپ تابىلادى.

2.5. قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرى

جەكەلەگەن قىلمىس قۇرامىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭ اشۋ، ولاردىڭ بەلگىلەرىن انىقتاۋدى جەڭىلدەتۋ جانە ناقتى ىستەلگەن ىس-ارەكەتتى دۇرىس سارالاۋ ماقساتىمەن قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرى ناقتى بەلگىلەر بويىنشا ءوزارا ءبولىنۋى مۇمكىن.
قىلمىستىق قۇقىق عىلىمىندا مۇنداي ءبولىنۋدىڭ نەگىزى (كريتەرياسى) بولىپ: بىرىنشىدەن، ىس-ارەكەتتىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىنىڭ دارەجەسى، ەكىنشىدەن، قىلمىس قۇرامىنىڭ قۇرىلىسى ەسەپكە الىنادى.
ىس-ارەكەتتىڭ قوعامعا قاۋىپتىلىگىنىڭ دارەجەسى مەن مانىنە قاراي قۇرامدار نەگىزگى، جاۋاپتىلىقتى اۋىرلاتاتىن قىلمىس قۇرامدارى جانە جاۋاپتىلىقتى جەڭىلدەتەتىن قىلمىس قۇرامدارى بولىپ بولىنەدى.
نەگىزگى قىلمىس قۇرامى دەپ ىس-ارەكەتتىڭ بەلگىلى ءتۇرى بويىنشا وندا نەگىزگى، تۇراقتى بەلگىلەردىڭ بولۋىن ايتامىز.
نەگىزگى قىلمىس قۇرامىندا قىلمىستى اۋىرلاتاتىن جانە جەڭىلدەتەتىن جاعدايلار كورسەتىلمەيدى. مىسالى، قىلمىستىق كودەكستىڭ 96-بابىنىڭ 1-بولىگىندەگى قۇرام نەگىزگى قۇرامعا جاتادى.وندا كىسى ءولتىرۋدىڭ جاي ءتۇرى عانا كورسەتىلگەن، اۋىر نەمەسە جەڭىل تۇرلەرى ايتىلماعان.
ەگەر قىلمىس قۇرامىندا وسى ىس-ارەكەتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنەن باسقا جاۋاپتىلىقتى جەڭىلدەتەتىن جاعدايلار كورسەتىلسە، وندا ونداي قىلمىس قۇرامىن جاۋاپتىلىقتى جەڭىلدەتەتىن قىلمىس قۇرامى دەپ اتايمىز.
مۇنداي قىلمىس قۇرامىنا قىلمىستىق كودەكستىڭ 98- بابىندا كورسەتىلگەن قىلمىس قۇرامى جاتادى (جان كۇيزەلىسى جاعدايىندا بولعان كىسى ءولتىرۋ).نەگىزگى بەلگىلەرمەن بىرگە جاۋاپتىلىقتى اۋىرلاتاتىن جاعدايلار كورسەتىلگەن قىلمىس قۇرامى، سارالانعان قىلمىس قۇرامى (ياعني، جاۋاپتىلىقتى اۋىرلاتاتىن قۇرام) دەپ اتالادى.سونداي-اق قۇرام قاتارىنا 129-باپتىڭ III-بولىگىندە كورسەتىلگەن ادامدى اۋىر قىلمىس ىستەدى دەپ ايىپتاپ جالا جابۋ جاتادى. نەمەسە 175-باپتىڭ 1-بولىگىندەگى ۇرلىقتى اۋىرلاتاتىن جاعدايلار: ادامدار توبىنىڭ الدىن-الا ءسوز بايلاسۋى بويىنشا، بىرنەشە رەت ت.ب. جاعدايلار جاتادى.
قىلمىس قۇرامىنىڭ سيپاتتالۋ تاسىلىنە قاراي قۇرام جاي قىلمىس قۇرامى، كۇردەلى قىلمىس قۇرامى جانە بالاما قىلمىس قۇرامى دەپ بولىنەدى.
جاي قۇرام دەگەنىمىز قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرىنىڭ بىركەلكى بولۋى، ياعني ونىڭ ءبىر عانا وبەكتىسى، ءبىر عانا وبەكتيۆتىك جاعى عانا بولۋى.بۇعان مىسالى، 125- باپتىڭ 1- بولىگىندە كورسەتىلگەن ادامدى ۇرلاۋ جاتادى.
كۇردەلى قىلمىس قۇرامى دەپ قىلمىس قۇرامى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ كۇردەلەنۋىن ايتامىز (وبەكت،وبەكتيۆتىك جاعى، سۋبەكت، سۋبەكتيۆتىك جاعى). مىسالى، ەكى وبەكتىگە بىردەي قول سۇعۋىن (179-باپ – قاراقشىلىق).كىنانىڭ ەكى ءتۇرلى نىسانى بولاتىن قىلمىستار (103-باپ،2-بولىگى جانە ت.ب.).
بالاما قۇرام دەپ قىلمىستىق كودەكستىڭ بابىنداعى ديسپوزيسياسىندا كورسەتىلگەن ارەكەتتەردىڭ بىرەۋىن ىستەگەندىكتى ايتامىز.مىسالى، 259-باپ ەسىرتكى زاتتاردى نەمەسە جۇيكەگە اسەر ەتەتىن زاتتاردى زاڭسىز دايىنداۋ، ساتىپ الۋ، تاسىمالداۋ، جونەلتۋ نەمەسە ساتۋ.
قىلمىس قۇرامىنىڭ قۇرىلىسىنا قاراي قۇرامدى تۇرگە ءبولۋدىڭ دە پراكتيكالىق ماڭىزى ەرەكشە.وسى بەلگىسى بويىنشا قىلمىس قۇرامى ماتەريالدىق، فورمالدىق جانە كەلتە قىلمىس قۇرامى دەپ بولىنەدى.
ىس-ارەكەتتىڭ ناتيجەسىنەن بولاتىن زارداپ قىلمىس قۇرامىندا كورسەتىلسە ونداي قىلمىستى ماتەريالدىق قىلمىس قۇرامى دەپ اتايدى.مۇنداي قىلمىس قۇرامى ارەكەت نەمەسە ارەكەتسىزدىك جاسالعان ۋاقىتتان باستاپ قانا ەمەس، زاڭدا كورسەتىلگەن قىلمىستىڭ زاردابى بولعان ۋاقىتتان باستاپ اياقتالعان دەپ سانالادى.مىسالى، قىزمەت وكىلەتتىگىن تەرىس پايدالانىپ قيانات جاساۋدى كەلتىرۋگە بولادى (307-باپ).
فورمالدىق قىلمىس قۇرامى دەپ زاردابى بولمايتىن قىلمىستى ايتامىز. فورمالدىق قىلمىسقا جاتاتىندار: پارا بەرۋ (312-باپ)، قىزمەت جونىندەگى جالعاندىق (314-باپ).پارا بەرۋ، پارانى كەز كەلگەن نىساندا بەرگەن ۋاقىتتان باستاپ، بەلگىلى ءبىر زارداپتىڭ بولۋىنا قاراماستان اياقتالعان قىلمىس دەر سانالادى.كەيدە زاڭ شىعارۋشى قىلمىستىڭ اياقتالعان ۋاقىتىن الدىن-الا قىلمىستى ارەكەت ساتىسىنا كوشىرەدى.مۇنداي قۇرالىمدا قىلمىس قۇرامىن كەلتە قۇرام دەپ ايتامىز.
كەلتە قىلمىس قۇرامىنا ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسىن جۇقتىرۋ قاۋپىندە قالتىرۋ (116-باپ،1- بولىگى) جاتادى.بۇل قۇرام بويىنشا زاڭ شىعارۋشى اياقتاۋ ۋاقىتىنىڭ زياندىلىعىنا بايلانىستى وقتالۋ ساتىسىنا كوشىرگەن.ياعني، بۇل قىلمىس دەپ اتالعان ادامداردىڭ جابىرلەنۋشىگە وسى اۋرۋدى جۇقتىرعان ۋاقىتىنان ەمەس، ولارعا وسى اۋرۋدى جۇقتىرۋ ءقاۋپىن تۋعىزعان ۋاقىتتان باستاپ اياقتالعان دەپ تانىلادى.
كەلەتە قىلمىس قۇرامىنا بانديتيزم دە (237-باپ) جاتادى.بۇل قىلمىس قۇرامى ۇيىمداستىرىلعان ۋاقىتتان باستاپ-اق بىتكەن قىلمىس دەپ ەسەپتەلىنەدى.

 

قورىتىندى
سونىمەن كۋرستىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى بولعان، “قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە ونىڭ نەگىزدەرى: تۇسىنىگى مەن ءمانى” ماسەلەسىن جۇيەلى تۇردە تالداۋ بارىسىندا، كىرىسپە بولىمىندە كورسەتىلگەن ماقسات مىندەتتەرگە قول جەتكىزە وتىرىپ مىناداي عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەلگەن وي-قورىتىندىسىنا كەلدىم:
قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ تۇسىنىگىنە كەلسەك، سونىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق دەپ قىلمىس زاڭى بويىنشا قىلمىس دەپ بەلگىلەنگەن ناقتى ىس-ارەكەتتى ىستەگەن ادامدى مەملەكەت اتىنان ونىڭ ءتيىستى ورگاندارى ارقىلى ايىپتاۋشىلىعىن ايتامىز.
قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ءوزىنىڭ سيپاتىنا قاراي جازا تاعايىندالاتىن جانە جازا تاعايىندالمايتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جازا تاعايىندالمايتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ايىپتاۋشىلىق فاكتىسىمەن اياقتالادى. ال جازا تاعايىندالاتىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتا ايىپتاۋشىلىقپەن بىرگە جازالاۋ فاكتىسى دە بار. وسىعان بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىق بۇل جازاعا قاراعاندا جەكە، اۋقىمى كەڭ، قىلمىستىق قۇقىلىق تۇسىنىك ەكەندىگىن ونىڭ جازاسىز اق قولدانانىلاتىندىعىن جانە ورىندالاتىنىن كورەمىز. قىلمىستىق جاۋاپتىلىقسىز جازا تاعايىنداۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە جازا ءوزارا بىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس ۇعىمدار ەكەندىگىن اڭعارامىز. نەگىزگى بولىمدە قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇسىنىگى مەن ەلەمەنتتەرىن قاراستىردىم.
قىلمىستىڭ قۇرامى دەپ – قىلمىس زاڭ بويىنشا قوعامعا ءقاۋىپتى ىس-ارەكەتتەردى بەلگىلى ءبىر قىلمىستىڭ قاتارىنا جاتقىزۋ مۇمكىندىك بەرەتىن قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك جاقتارىنان قۇرالعان ەلەمەنتتەردىڭ جانە ولاردىڭ بەلگىلەرىنىڭ جيىنتىعىن ايتامىز. قىلمىس قۇرامىنىڭ ەلەمەنتتەرى مەن قىلمىس قۇرامىنىڭ تۇرلەرىن قوسىمشادا كورسەتتىم.
بۇل ينستيتۋتتىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىنە تالداۋ كۋرستىق جۇمىستى جازۋ بارىسىندا جۇرگىزىلدى. ءاربىر تۇرىنە قاتىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جۇيەلى تۇردە سيپاتتالىپ، قاجەت بولعان جەرلەرىندە پراكتيكامەن بايلانىستىرىلىپ، ومىردەگى بولعان ناقتى فاكتىلى مالىمەتتەر جيىنتىعىمەن بەكىتىلدى. ال جالپى قورىتىندى جاسايتىن بولساق، قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە ونىڭ نەگىزدەرىنىڭ ينستيتۋتتارى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ وتىراتىن، تۇتاستاي ءبىر ءبۇتىندى قۇرايتىن ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى ادىلەتتىلىكتى ورناتۋعا كومەكتەسۋشى قۇرالداردىڭ ءبىرى، قۇقىقتىق مەملەكەتىمىزدى قالاۋعا سەپتىگىن تيگىزەرلىك ءبىر تەتىگى دەپ ەسەپتەيمىن.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى، 1995ج. 30 تامىز.
2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسى، 1997ج. 16 شىلدە.
3. كومەنتاريي ك ۋگولوۆنومۋ كودەكسۋ رك/وتۆ.رەد.: بورچاشۆيلي ي.ش.، راحيمجانوۆا گ.ك.- كاراگاندا، رگك پو “پوليگرافيا”،1999ج.
4. اعىبايەۆ ا.ن. قىلمىستىق قۇقىق. جالپى ءبولىم.وقۋلىق. الماتى:جەتى جارعى، 2001ج.
5. قايىرجانوۆ ە. ق ر قىلمىستىق قۇقىعى.(جالپى ءبولىم)، الماتى،2003ج.
6. ناۋموۆ ا.ۆ. ق ر قىلمىستىق قۇقىعى، استانا، 2001ج.
7. اسكەروۆ ە. “ينستيتۋت وسۆوبوجدەنيا وت ۋگولوۆنوگو ناكازانيا ۆ ۋگولوۆنوم زاكونوداتەلستۆە زارۋبەجنىح ستران”، // ۋگولوۆنوە پراۆو، №4، 2005ج.،8-10-ب.
8. الاۋحانوۆ ە. “قىلمىس جانە قىلمىستىق ارەكەت”، // زاڭ، №8،2005ج.، 30-33-ب.
9. ءابىلقاسىموۆ ە. “جابىرلەنۋشىمەن تاتۋلاسۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋدىڭ باستاپقى نەگىزدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى”، // زاڭ جانە زامان، №8، 2004ج.، 44-46-ب.
10. بۇعىباي د. “قىلمىستىق جاۋپتىلىقتان بوساتۋ تۇسىنىگى”، // زاڭ، №3، 2004ج.، 58-64-ب.
11. پارادينوۆا ا. “جازانى وتەۋدەن مەرزىمىنەن بۇرىن شارتتى تۇردە بوساتۋ”، // زاڭ، №12، 2002ج.، 49-51-ب.
12. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون جىلدىعىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى. // زاڭ، №3، 2002ج.، 18-24-ب.
13. “ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 67 بابىن قولدانۋ جونىندەگى سوت پراكتيكاسى تۋرالى ” ق ر جوعارعى سوتىنىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىسى، №4، 21 ماۋسىم 2001ج.
14. “راقىمشىلىق نەمەسە كەشىرىم جاساۋ اكتىسى نەگىزىندە قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان جانە جازادان بوساتۋتۋرالى ەرەجە”، 7مامىر 1996ج.
15. “اۋرۋعا شالدىعۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق جازادان بوساتۋ تۋرالى” ق ر جوعارعى سوتىنىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىسى.
16. “قىلمىستىق جازا تاعايىنداعان كەزدە سوتتاردىڭ زاڭدىلىقتى ساقتاۋى تۋرالى” ق ر جوعارعى سوتى پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسى، 30ءساۋىر 1999ج.
17. “جازانى وتەۋدەن مەرزىمىنەن بۇرىن شارتتى تۇردە بوساتۋ جانە جازانىڭ وتەلمەگەن بولىگىن نەعۇرلىم جەڭىل جازا تۇرىنە اۋىستىرۋ تۋرالى ” ق ر جوعارعى سوتىنىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىسى،
13 جەلتوقسان 2001ج.

تولىعىراق: https://alashainasy.kz/referat/takyiryibyi-kyilmyistyik-jauaptyilyik-jane-onyin-negzder-62930/
ماتەريالدى قالاي بولسىن قولدانۋ تەك قانا Alashainasy.kz سىلتەمەسىمەن بىرگە رۇقسات ەتىلەدى