بۇل — ورىس ءتىلىنىڭ ءورىسى تارىلىپ، قوعامنىڭ وزگەرىسىنە قارسى تۇرا المايتىنىن بىلگەندەگى سوڭعى ىشقىنىستاعى جامان «جانايقاي».
«ءيا، ءبىز «ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر سۇرەمىز دەيمىز»، ءبىراق وي-پىكىرىمىز دە، ماقسات مۇددەمىز دە – ەكى باسقا. بۇل — وتە ءقاۋىپتى قۇبىلىس» — دەپ باعا بەرەدى ءبىزدىڭ مەديا-پورتالعا بولەكتەنگەن قازاقتىڭ بولەكتەۋ جازباسىنا قاتىستى ساياساتتانۋشى دوس كوشىم.
بۇل — ءبىزدىڭ شاتتاناتىن كەزىمىز…
— سوڭعى ۋاقىتتا قازاق ەلىندە تىلدىك بەلگىسىنە قاراي، ەكى ءتۇرلى الەم قالىپتاستى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ گازەت-جۋرنالدارىن وقيدى، تەلەديداردان وزدەرىنىڭ حابارلارىن كورەدى. ەلىمىزدەگى ساياسي-قوعامدىق وقيعالارعا بۇلاردىڭ بەرەتىن باعالارى دا ەكى ءتۇرلى. مەن سوڭعى ءۇش جىلدا 8 وبلىستا ءورىستىلدى اۋديتوريامەن 94 كەزدەسۋ وتكىزدىم. سوندىقتان بۇل — ناقتى ايقىندالعان فاكتى.
بۋلات تارنۋيەۆتىڭ ماقالاسى وسى ماسەلەلەردىڭ تەرەڭگە كەتكەنىنىڭ بەلگىسى، كورسەتكىشى.
ءبىراق وعان رەنجۋدىڭ تۇك قاجەتى جوق. كەرىسىنشە، بۇل شاتتاناتىن كەز. ويتكەنى…
سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى تىلدىك جاعداي وزگەرە باستادى. بۇرىن ورتا مەكتەپتەردە وقيتىن (90-جىلدارى) وقۋشىلاردىڭ 65 پايىزى ورىس تىلىندە وقىسا، بيىلعى 1-سىنىپقا بارعان بالدىرعانداردىڭ 89 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ەسىگىن اشىپتى. دەمەك، ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا 11 پايىز عانا وقۋشى بارعان. وسىلايشا
ورىس ءتىلىنىڭ ءورىسى تارىلىپ، قوعامنىڭ وزگەرىسىنە قارسى تۇرا المايتىنىن بىلگەندە بۋلات تۋرنايەۆ سەكىلدىلەردىڭ وسىلايشا ىشقىنۋى دا زاڭدى قۇبىلىس دەپ بىلەمىن.
بۋلات ءىنىمنىڭ سوزدەرى بازارداعى ايەلدەردىڭ ۇرىسى سياقتى، سوندىقتان ناقتى، دالەلدى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، شامام كەلگەنشە، بۋلاتتىڭ ءاربىر پىكىرىنە ساي ءوزىمنىڭ ويىمدى بىلدىرە كەتسەم دەيمىن.
بولات ءىنىم، قازاق ءۇشىن «شالاقازاق»، «ناعىزقازاق» دەگەن ۇعىم جوق
ال سونداي تەرميندى شىعارعاندار – انا ءتىلىن ۇمىتىپ، ءورىستىلدى بولىپ كەتكەن قازاقتار. سول ارقىلى ولار «قازاقتار بىزدەردى ءبولىپ تاستايدى، كەمسىتەدى» دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋدا. انا تىلىنەن ايرىلۋ – كەز كەلگەن ادام ءۇشىن ۇلكەن كەمشىلىك، ال ءوزىنىڭ وتانىندا وتىرىپ، انا ءتىلىن بىلمەۋ – شىنىندا دا، ۇلتتان بولەكتەنۋ، ال ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەۋ – ناداندىقتىڭ بەلگىسى. الايدا، ول – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كىناسى ەمەس، سول ۋاقىتتاعى اتا-اناڭنىڭ تاڭداۋى – مەن ونى جاقسى بىلەمىن، سول سەبەپتى قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەن نە ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنە الماي جۇرگەن قازاقتارعا تۇسىنىستىكپەن قارايمىن.
ەكىنشىدەن، «ءورىستىلدى، قالادا تۇراتىن شالاقازاقتار تازاقازاقتاردان الدەقايدا اقىلدى… قالالىق جەردەگى قالتالى كاسىپكەردىڭ ءبارى شالاقازاق. بيزنەستەگى بايلاردىڭ اراسىندا «ناعىزقازاقتار» جوق» دەگەن سوزدەرىڭمەن كەلىسە المايمىن. بايلىق – ەشقاشان اقىلدىڭ بەلگىسى بولماعان. ءبىزدىڭ قوعامداعى بايلىق اقىلدى مەن تازا ادامداردىڭ قولىندا دەۋ دە بوس ءسوز.
ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ «بيزنەستە» كوپ بولۋىنىڭ سەبەبى تىم قاراپايىم – ۇلكەن «بيزنەس» ءالى كۇنگە دەيىن ءورىستىلدى، ەكىنشىدەن، ۇلت ماسەلەسىنە باسىن قاتىرعىسى كەلمەيتىن جانداردىڭ، ارينە اقشا جاساۋدان باسقا جولدارى قالمايتىن سياقتى…
قازاقتى نەگە مامبەت دەيسىڭ؟
ال «مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنى ءۇشىن عانا بۇل «مامبەتتەر» بيلىكتەن ورىن الدى» دەگەن پىكىرىڭىز تىپتەن سىن كوتەرمەيدى.
مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ءبىر دە ءبىر ادام جوق. كەرىسىنشە، قازاق ءتىلىن كوگەرتپەي وتىرعان سولار.
ەكىنشىدەن، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى – تالاسسىز مىندەت، قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. ارينە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنى ءۇشىن بيلىكتەن ورىن الادى.
ايتپاقشى، قازاقتى مامبەت دەيسىڭ.
«مامبەت» دەگەندە كوز الدىما اقىلدى دا ءبىلىمدى، ءزىلسىز كۇلكىسى مەن بالالىق اشىقتىعى، دارحان كوڭىلى ارقىلى ناعىز زيالىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن گەرولد بەلگەر ەسىمە تۇسەدى. ساعان ونىڭ «مەن قازاقتىڭ ءبىرىنشى «مامبەتىمىن» دەپ باستالاتىن ماقالاسىن وقۋعا كەڭەس بەرەمىن.
«مامبەت» بولۋ ءۇشىن ونداعان كىتاپ جازىپ، كەم دەگەندە ءۇش ءتىلدى ءوزىڭنىڭ انا تىلىڭدەي ءبىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن اقىل مەن پاراسات، ازاماتتىق ۇستانىم كەرەك. سوندىقتان سەن «مامبەت» بولا المايسىڭ با دەپ قورقامىن. بايقايسىڭ با، ەكى تىلدىك الەم ءبىر ءسوزدىڭ ءوزىن ەكى ءتۇرلى قابىلدايتىن دەڭگەيگە جەتىپتى.
ءبىز ەشكىمگە تيىسپەيمىز!
«قازاقستاننىڭ وسىنشالىقتى قۇلدىراۋىنا ناعىزقازاقتار كىنالى. قازاقستاندى قازىرگى كۇيگە تۇسىرگەن اقىماق ءارى جالقاۋ ناعىزقازاقتار. تەحنيكالىق ءارى عىلىمي تەرميندەردى تۇسىنۋگە جول اشاتىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنبەۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ قانشالىقتى اقىماق ەكەنىن كورسەتەدى» دەگەن پىكىرلەرمەن جارتىلاي كەلىسەمىن.
ەگەر «ناعىزقازاقتار» دەگەنىڭىز ۇلتشىلدار مەن زيالى قاۋىم بولسا، بۇگىنگى ەكونوميكالى-الەۋمەتتىك جاعدايعا ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق. مەنىڭشە، ەلدى وسىنداي جاعدايعا جەتكىزگەندەر – سەنىڭ تۇسىنىگىڭدەگى «شالاقازاقتار» سياقتى.
ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر شەتەل اسادى، قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەردەن مامان شىقپايدى دەۋىن دە كەزەكتى دالەلسىز، بوس سوزدەر (بيىلعى التىن مەدال العانداردىڭ 99 پايىزى قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر).
شەتەلدە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگى – قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر دە، رەسەيدە وقيتىنداردىڭ 99 پايىزى – ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر. رەسەيدىڭ وقۋ ورىندارىن انگليا مەن اقش-تىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىمەن سالىستىرماي-اق قويايىق.
«سوعان قاراماي، بىزگە تيىسەدى» دەگەن سوزىڭە كەلىسە المايمىن. ءبىز ەشكىمگە تيىسپەيمىز.
تۇسىنەمىن، ورىس ءتىلىن عانا بىلەتىن قازاقتار وزدەرىن ىڭعايسىز سەزىنەدى، باسقا قازاقتار وزدەرىنە سىني كوزقاراسپەن قارايدى دەپ ويلايتىن دا بولار.
سوندىقتان «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتار» دەگەندەي، ءبىزدىڭ ايتپاعان سوزدەرىمىزدى ايتتى، ويلاماعان ويىمىزدى ويلادى دەپ تۇسىنەدى. ۇلكەن قاتەلىك.
ايتپاقشى، قازاقتاردىڭ 90 پايىزى ءورىستىلدى ەكەنىن ۇمىتپايىق. سوندىقتان، ەگەر «شالاقازاق» دەگەن ءسوز ورىس ءتىلىن بىلەتىن ادامدارعا ارنالسا، بىزدەر دە سونىڭ ىشىندەمىز. قازاقشا ءبىلىم الىپ، قازاق مەكتەپتەرىن بىتىرگەن جانداردىڭ بارلىعى – ءقوستىلدى (بيلينگۆ) ادامدار، بۇل ءبىزدىڭ سەندەردەن ارتىقشىلىعىمىز.
ءسوز سوڭىندا، وزدەرىن «شالاقازاقتار» دەپ اتايتىن جاندارعا (شالاقازاقتار، ءبىلىپ جۇرىڭدەر، ناعىزقازاقتار ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز ەمەس») ، ونىڭ ىشىندە بۋلات ىنىمە ايتاتىن ءسوزىم بىرەۋ-اق ءبىلىپ جۇرىڭدەر، سەندەر ءبىزدىڭ باۋىرىمىزسىڭدار.
مەندە ساعان دەگەن اياۋشىلىق سەزىمنەن باسقا ەشتەڭە جوق.
دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى
دەرەككوز: kaz.365info.kz
