پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن ەۋرووداقتىڭ جوعارعى وكىلى كايا كاللاسپەن كەزدەسىپ، ساۋدا، ەنەرگەتيكا، سيفرلاندىرۋ جانە ترانسكاسپيي كولىك ءدالىزىن دامىتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. سونىمەن قاتار، «ورتالىق ازيا – ەۋروپا وداعى» فورماتىنداعى ىنتىماقتاستىققا ەرەكشە ءمان بەرىلدى. كايا كاللاس قازاقستاننىڭ ەۋرووداقپەن سەرىكتەستىك كەلىسىمىنە قول قويعان العاشقى ايماقتىق ەل ەكەنىن اتاپ، بۇل بايلانىستاردىڭ ەرەكشە ماڭىزعا يە ەكەنىن جەتكىزدى. سونداي-اق، ۆيزا راسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ پروسەسىنىڭ باستالعانىن مالىمدەدى. وتاندىق ساراپشىلار بۇل قادام قازاقستاندىقتار ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشاتىنىن ايتىپ جاتىر.
قازاقستاننىڭ وڭىرلىك كوشباسشىلىعى مەن ەو-مەن قارىم-قاتىناسى
ساياسي عىلىمدار دوكتورى جومارت سىمتىكوۆ قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى وڭىرلىك كوشباسشىلىق ءرولى مەن ەو-مەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزىن جان-جاقتى تالقىلاپ بەردى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان – ايماقتاعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا يە ەل، ونىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى ءوڭىردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
«قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى وڭىرلىك كوشباسشىلىق پوزيسياسى مەن ەو ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسى قازىرگى ۋاقىتتا اسا ۇلكەن ستراتەگيالىق مانگە يە. ورتالىق ازيانىڭ گەوگرافيالىق جانە ساياسي جاعدايى ونى ۇلكەن حالىقارالىق كۇشتەردىڭ مۇددەلەر ورتالىعىنا اينالدىرادى، ال قازاقستان وسى ايماقتىڭ نەگىزگى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىعى بولىپ تابىلادى.
وڭىرلىك كوشباسشىلىق بويىنشا قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا يە جانە ونىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى مەن دامۋ ءۇردىسى ايماقتىڭ بولاشاعىن ايقىندايدى. بۇل ەلدىڭ ورتالىق ازياداعى كوشباسشىلىعى حالىقارالىق ارەنادا دا ماڭىزدى، سەبەبى ول ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك، ەنەرگەتيكا، جانە ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرىنە قاتىستى شەشىمدەر قابىلداۋعا ىقپال ەتەدى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ايماقتىق تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ مەن دامۋ جولىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى»، - دەدى ول.
كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات جانە وڭىرلىك ىقپال
قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى ءتۇرلى حالىقارالىق كۇشتەرمەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان. ياعني بۇل ەلدىڭ سىرتقى قاتىناستارىندا ءبىرجاقتى باعىتتى ەمەس، ءارتۇرلى حالىقارالىق قاتىناستاردى تەڭدەستىرە وتىرىپ، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان ستراتەگيا. بۇل ساياساتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قازاقستان ءوز سىرتقى ساياساتىندا كەز كەلگەن كۇشتى تاڭداماي، بارلىق ەلدەرمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا ۇمتىلادى.
جومارت سىمتىكوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالساق، ول بىرنەشە نەگىزگى باعىتتارعا نەگىزدەلگەن.
«بىرىنشىدەن، ءىرى دەرجاۆالارمەن تەڭ قارىم-قاتىناس. قازاقستان رەسەي، جۇڭگو، اقش، ەۋروپالىق وداق ەلدەرى، تۇركيا جانە باسقا دا ايماقتىق دەرجاۆالارمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتقان. بۇل ساياسات ەلدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا بايلانىستى ءتۇرلى كۇشتەر اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. رەسەيمەن تاريحي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستار، قىتايمەن ساۋدا-ەنەرگەتيكالىق ارىپتەستىك ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونىمەن قاتار، قازاقستان اقش جانە ەو-مەن دەموكراتيا مەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا دا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدا.
ەكىنشىدەن، وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق پەن قاۋىپسىزدىك. قازاقستان ورتالىق ازياداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىقپالىن ارتتىرۋعا ۇمتىلىپ، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋدە بەلسەندى ءرول اتقارادى. ول ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى ارىپتەستىكتى نىعايتۋ ءۇشىن «ورتالىق ازيا ءسامميتى» سياقتى پلاتفورمالاردى قولدايدى، سونداي-اق وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستانمەن ساۋدا، ينفراقۇرىلىم جانە ەكولوگيا سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدە.
ۇشىنشىدەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بايلانىس. قازاقستان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (شىۇ) مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ (ەاەو) بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە كوپۆەكتورلى ساياساتتى جۇزەگە اسىرادى. شىۇ اياسىندا قاۋىپسىزدىك، تەرروريزممەن كۇرەس، ساۋدا سەكىلدى سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتىپ، ەاەو شەڭبەرىندە ەكونوميكالىق ينتەگراسيانى دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
تورتىنشىدەن، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ. قازاقستان ءۇشىن ورتالىق ازياداعى سۋ ماسەلەسى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە، ويتكەنى ايماقتاعى سۋ رەسۋرستارى بىرنەشە ەلدىڭ شەكاراسىن كەسىپ وتەدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قازاقستان حالىقارالىق دەڭگەيدە باستامالار كوتەرىپ، وڭىرلىك ارىپتەستەرىمەن ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق جولدارىن ىزدەۋدە.
بەسىنشىدەن، ەكونوميكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق ديپلوماتيا. قازاقستان ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن الەمدىك نارىققا شىعارۋ ءۇشىن كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانادى. ەنەرگەتيكالىق سالادا جۇڭگو، رەسەي، ەۋروپا ەلدەرى جانە اقش-پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى دامىتىپ، ورتالىق ازيانىڭ باستى كولىك-لوگيستيكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق حابىنا اينالۋدى كوزدەيدى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ مەن حالىقارالىق ارىپتەستىكتى كەڭەيتۋگە باعىتتالعان»، - دەدى ساراپشى.
ىنتىماقتاستىقتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى
ايتا كەتەلىك، ەو قازاقستاندى ەكونوميكالىق دامۋ مەن دەموكراتيالىق رەفورمالار باعىتىنداعى ماڭىزدى سەرىكتەس رەتىندە قاراستىرادى. ساۋدا، ينۆەستيسيا، ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامىپ كەلەدى. قازاقستان ءۇشىن ەو-مەن ارىپتەستىك – ساۋدا، تەحنولوگيا جانە ەكولوگيا سالالارىندا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشۋعا جول. سونىمەن قاتار، رەسەيمەن تاريحي بايلانىستار، قىتايمەن ساۋدا-ەنەرگەتيكالىق سەرىكتەستىك، ەو جانە اقش-پەن دەموكراتيالىق رەفورمالار، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بويىنشا ىنتىماقتاستىق، شىۇ جانە ەاەو اياسىندا ينتەگراسيانى نىعايتۋ، سونداي-اق كولىك-ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ قازاقستاننىڭ وڭىرلىك حاب رەتىندەگى ءرولىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.
ساياساتتانۋشى قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ارىپتەستىكتىڭ بىرنەشە ماڭىزدى اسپەكتىلەرىن اتاپ ءوتتى.
«ەڭ ءبىرىنشىسى، ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستار، بۇل جەردە قازاقستان ەو-نىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى سەرىكتەسى بولىپ تابىلادى، ال ەو - قازاقستان ەكونوميكاسىنا نەگىزگى ينۆەستور.
ەكىنشىدەن، قۇقىقتىق رەفورمالار، دەمەك ەو قازاقستاننىڭ زاڭنامالىق وزگەرىستەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، دەموكراتيالىق ستاندارتتاردى دامىتۋعا ىقپال ەتەدى. ۇشىنشىدەن، ەنەرگەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق ارىپتەستىك بويىنشا قازاقستان «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ بويىنشا ەو-مەن ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدا. تورتىنشىدەن، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ارىپتەستىك، ەو قازاقستانعا تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە ەسىرتكى ساۋداسىنا قارسى كۇرەستە قولداۋ كورسەتەدى. بەسىنشىدەن، ءبىلىم جانە مادەني بايلانىستار، ماسەلەن Erasmus+ باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر مەن عالىمداردىڭ حالىقارالىق تاجىريبە الماسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى.
سونىمەن قاتار، ساراپشى قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق (ەو) اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ جانە مادەني بايلانىستارعا توقتالدى.
«قازاقستان ورتالىق ازياداعى مادەني ديالوگتى دامىتۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ەلدىڭ كوپەتنيكالىق قوعامى مەن ءدىني توزىمدىلىگى ءوڭىردىڭ مادەني بىرىگۋىنە ىقپال ەتەدى. قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتىپ، ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە جانە ينتەگراسيالىق پروسەستەردى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋدا. وسى باعىتتا قازاقستان مەن ەو اراسىندا مادەني جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ، ەو قازاقستاننىڭ مادەني الۋان تۇرلىلىگىنە قولداۋ كورسەتەدى. ەو قازاقستانعا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قولداۋ كورسەتىپ، قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر مەن عالىمدارعا Erasmus+ باعدارلاماسى ارقىلى حالىقارالىق ءبىلىم الماسۋ مۇمكىندىگىن ۇسىنادى. بۇل ەكىجاقتى عىلىمي بايلانىستى نىعايتىپ، ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى»، - دەپ ايتتى.
جومارت سىمتىكوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ارىپتەستىك – كوپقىرلى ءارى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ىنتىماقتاستىق ۇلگىسى.
«قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ارىپتەستىك – كوپقىرلى ءارى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ىنتىماقتاستىق ۇلگىسى. ساياسي جانە قۇقىقتىق رەفورمالاردا ەو قازاقستانعا قولداۋ كورسەتىپ، ادام قۇقىقتارى مەن دەموكراتيانى قورعاۋ باعىتىندا سەرىكتەس بولىپ وتىر. تاراپتار ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ جانە دەموكراتيالىق ستاندارتتاردى ەنگىزۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىس جۇرگىزۋدە. ەنەرگەتيكالىق جانە كليماتتىق ساياساتتا دا ىنتىماقتاستىق نىعايۋدا. ەو قازاقستاننىڭ مۇناي، گاز جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن يگەرۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ينۆەستيسيالار مەن تەحنولوگيالىق قولداۋ كورسەتۋدە. قازاقستان ءوز كەزەگىندە ەنەرگەتيكالىق سەكتورىن ءارتاراپتاندىرىپ، جاسىل ەكونوميكاعا كوشۋگە نيەتتى. بۇل سەرىكتەستىك ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق جانە مادەني مۇددەلەردى قامتي وتىرىپ دامىپ كەلەدى. قازاقستان ءۇشىن ەو-مەن ىنتىماقتاستىق ەكونوميكالىق ءوسىم مەن دەموكراتيالىق رەفورمالارعا سەرپىن بەرسە، ەو قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى نەگىزگى سەرىكتەسى رەتىندە باعالايدى»، – دەپ تۇيىندەدى ساياساتتانۋشى.
