بۇل ماقالادا XVIII عاسىردا قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەگەن دۇشپانمەن سوعىسقان باتىرلار تۋرالى شەجىرەلىك تاريحي دەرەكتەر سالىستىرمالى تالداۋعا الىنعان. ماقالادا قازاقستاننىڭ شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس جانە وڭتۇستىك ولكەلەرىندە 1760-1780 جىلدارداعى اسكەري-ساياسي وقيعالار قاراستىرىلادى.

كىلت سوزدەر: قازاق، تاريح، باتىرلار، شەجىرە، حان ابىلاي، جەتىسۋ ولكەسى

قازاقستاننىڭ بۇگىنگى دامۋىنداعى وقيعالار جاڭعىرۋ ۇدەرىسىمەن بايلانىستى. الەمنىڭ جاھاندانۋ قۇبىلىستارى ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ جيناقى، ىنتىماقتى، ۇيىمشىل بولۋدى تالاپ ەتەدى. جارىققا شىققان ەلباسى ن.ءا.نازارباۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاملىق ماقالاسى ەلىمىزدىڭ الداعى دامۋ قادامدارىن ايقىنداپ بەردى. ەلباسى: ەلىمىز جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باستى، كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە دەگەن پايىم جاساپ، الەمدەگى وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىندى جاساۋ قاجەت، قوعامدىق سانا جاڭعىرۋىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ كەرەك، سونىڭ مىندەتىن اتقاراتىن مەملەكەت جۇرگىزەتىن شارالار – قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى، - دەپ، ءوزىنىڭ كەشەندى وي-پىكىرلەرىن بۇل ماقالادا ايقىن ءبىلدىردى، بولاشاقتا ناتيجەلى، قارقىندى دامۋ ءۇشىن باعدار بەردى [1].

كەلەلى ويلار ايتىلعان سول ماقالادا، ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ مەن ساياسي رەفورمالاردى جالعاستىراتىن رۋحاني جاڭعىرۋ بولماق، ول تەك بۇگىن عانا باستالعان جۇمىس ەمەس، 1998 جىلدى «ۇلت تاريحى مەن بىرلىك» جىلى ەتىپ جاريالاۋ، 2004 جىلى «مادەني مۇرا»، 2013 جىلى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ جۇزەگە اسىرۋىمەن جالعاسىپ كەلەتىنىن اتاپ ءوتتى. ۇلت رەتىندە جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودتى ساقتاي ءبىلۋ. ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، جورالعىلارىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكا، تاريح جانە ادەبيەت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋح بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس. ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى، ويتكەنى، كەز كەلگەن حالىق انشەيىن بىرىگە سالعان قاۋىم ەمەس، شىن مانىندە ۇلت ەتەتىن مادەني-گەنەتيكالىق كود نەگىزىندە ەل بولىپ تۇتاسقان تۋرالى ماڭىزدى تۇجىرىم سول ماقالادا ايتالدى. ۇلتتىق كود دەگەنىمىز – ۇلتتىڭ مادەني سيمولدارىنىڭ جيىنتىعى دەپ ءتۇسىنۋمىز كەرەك.

مەملەكەت تاريح، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، مادەنيەتتانۋ جانە فيلولوگيا عىلىمدارى بويىنشا ستۋدەنتتەرگە تولىققاندى ءبىلىم بەرۋگە قاجەتتى بارلىق جاعدايدى جاساۋعا ءتيىس، - دەپ مىندەت قويعان ەلباسى، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: ءبىز تاريحتىڭ اششى دا تۇششى ساباعىن ءوزىمىز ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى، ۇلتتىق دامۋدىڭ كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى، ەندى بوتەننىڭ بىزگە تاريح تۋرالى وزدەرىنىڭ سۋبەكتيۆتى پايىمدارىن تىقپالاۋعا قاقىسى جوق، - دەگەن ويلارىن ايتا كەلە، قازاق حالقىنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ەرتە زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك ءدىڭى – ءتول تاريحىمىزعا، بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋعا ۇمتىلۋ، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ قاجەت، تۋعان جەرگە، ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن قاراۋ قاجەت، - دەگەن اسا ءماندى تۇجىرىمدار جاسادى. ارينە، ەندى ءوز تاعدىرىمىز ءوز قالىمىزدا، بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگەن بەرگە سىيى، ءوز الدىنا دەربەس ەل بولۋىمىزدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلادى.

راسىندا، تاريح تاعىلىمى قاي زاماندا بولماسىن ۇلت ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى. قازاق حالقىنىڭ كورگەن قاسىرەتى، زوبالاڭ، زۇلماتى حح عاسىردا ادام ايتقىسىز بولدى. حVII-XVIII عاسىرلاردا دا قازاق حالقىنىڭ باسىنان نەبىر قيىن، اۋىر كۇندەر وتكەن. ۇدايى جان-جاقتان جاۋگەرشىلىككە ۇشىراپ، قىرعىندالىپ وتىرعان كوشپەلى ەلدى كوشپەلى تۇرمىسقا ماجبۇرلەگەن ءبىر جاعىنان

مال شارۋاشىلىعىنىڭ تالابى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، عاسىرلار بويى ءارالۋان سىرتقى جاۋلاردىڭ وتىرىقشىلىققا ىرىق بەرمەۋى دە جانە بار. وتىرىقشى بولىپ بايىز تابا الماعان قازاق حالقىنىڭ قازىرگى قۇرامىنداعى رۋلار ەۋرازيانىڭ ۇلانعايىر دالاسىندا مول، جيناما-جايلى بولۋىنا قاراي ءبىر ءوڭىردى قىستاپ، قىسقى تەبىنى تاۋسىلىپ، وتى ازايعان سوڭ ەرتە كوكتەم مەن قار سۋىنان باستاپ كوكتەۋگە، ودان كۇن ۇزاپ، كۇن جىلىنعان سايىن قىستاۋدان تاياۋ كوكتەۋدەن ۇزاپ ارعى جول جايىلىمىن جايلاۋىنا جىلجىپ، مالىن قومداندىرىپ، كۇز تۇسە كوكتەمنەن بەرى وتكەن ماۋسىمدىق ورىستەردى قايتا باسىپ، كۇزەۋدەن ىقتىرماعا، ودان قىستاۋىنا قار بەكي عانا كەلىپ ورالىپ وتىرعان.

تاريح دەرەك كوزدەرىنىڭ ماڭىزدىسى – حالىق جادىسى. ونى شەجىرە دەپ اتايمىز. شەجىرە قازاقتىڭ رۋحاني قازىنالارىن ساقتاپ جەتكىزدى. شەجىرەلەردىڭ ءبىر قاباتىن ۇلكەن رۋحاني مۇرا جيىنتىعى قۇرايدى. مۇنداعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى وي-ساناسى، مىنەز-قۇلقىنىڭ ۇلگىلەرى بيلەر سوزىندە، شەشەندىك ءسوز بەن باسقا دا حالىق دانالىلى نۇسقالارىندا جينالعان، قازاقتىڭ ءاڭىز-اپسانالارىنان قۇرالعان. شەجىرەنىڭ مازمۇنىنداعى وسى قۇرىلىمدار - باسقا قاباتتار ىشىندە - اتا جۇرت، جەر-انا، جەر-ۇيىق سياقتى اسىل ۇعىمدارعا قاتىستى قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحي گەوگرافياسى مەن توپونيميكاسى تۋرالى تۇسىنىك بەرەتىن ءبىر توپ ءتول دەرەكتەمەلىك ۇلگىلەر. جەر – حالىقتىڭ باستى بايلىعى، بابالاردىڭ مۇراسى، اماناتى. جەر قورعاۋ جولىندا تالاي باتىرلار جەر جاستانعان. قازاق حالقى تاريحتا زوبالاڭ، زۇلمات، قۋعىن-

سۇرگىن، قىرعىن مەن اشارشىلىق كورگەن بولسا، سونىڭ استارىندا ۇلتتىڭ ومىرشەندىگى ءۇشىن، جەرى قازىنالى، باي بولعانى ءۇشىن بولدى. جەردى ساقتاۋ امالى قاي زاماندا بولماسىن، ەلشىلىك، مامىلەگەرلىك، وعان كونبەسە جانكەشتىلىك، باتىرلىق، ەرلىك جولىمەن ىسكە اسقان.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى سوعىس ونەرى ەلدى قورعاۋ ماقساتىندا جاساق قۇرىپ، اسكەري قۇرىلىم ۇيىمداستىرۋ، قارۋلانۋ، قارۋ تۇرلەرىن يگەرۋ، سەمسەرلەسۋ، نايزالاسۋ، جورىققا شىعۋ، شەپ قۇرۋ، سوعىس سالۋ، شاقايسقا ءتۇسۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ەجەلدەگى ساقا، عۇن، تۇرىك داۋىرىنەن جالعاسىن تاپقان. كەشەگى ابىلايدىڭ زامانىندا دا سولاي بولعان. XVIII عاسىرداعى جاۋگەرشىلىك زاماندا قازاقتا ەرجۇرەك نەبىر مىقتى ەرلەر بولسا، سونىڭ ىشىندە قانجىعالى بوگەنباي، ەر جانىبەك، ءجادiك جانتاي، كوكجارلىدان كوكجال باراق، مۇرىنتايدان بي بورانباي، شانشىقۇلدان بەردiقوجا، بايعانادان باتىر شورەك، ەر قاساباي، توعاس قوساي، ەر داۋلەتباي، قاز داۋىستى قازىبەك، ءۇيسiننەن رايىمبەك، قاپتاعايدان قارا شوقاي، كوكجال باراق، شىنقوجا، بەردىقوجا، جانە تاعى باسقا كوپتەگەن باتىرلار بار ەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە بەردىقوجا باتىر قازاق-جوڭعار اراسىنداعى سوعىستىڭ شەشۋشى كەزەڭىنە اينالعان 1750-1760-شى جىلدارداعى شايقاستاردا باتىرلىعىمەن ەرەكشە تانىلىپ، اسىرەسە ابىلاي حاننىڭ 1765-1779 جىلدارداعى قازاقتىڭ قالماقتان بوساتىپ العان جەرىن يەلەنىپ الۋدى مۇرات قىلعان قىرعىزدارعا قارسى جورىقتاردا ماڭىزدى ءرول اتقارعان [2]. بۇل باتىرلار تۋرالى تاريحي مالىمەتتەر كەلتىرگەن تاريحشىلار – ش. ءۋاليحانوۆ [3]، م.-

ج. كوپەي ۇلى [4]، ق. حاليد [5]، ورىس زەرتتەۋشىلەرى، سونىڭ ىشىندە كاپيتان ي.گ. اندرەيەۆ (1744-1824) جازبالارى نەگىزگى تاريحي دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى [6]. ش.ش. ءۋاليحانوۆ جازىپ قالدىرعان، "قازاق شەجىرەسى"، "قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ شەجىرەسى"، "ابىلاي"، "قىرعىز رۋلارى"، "ۇلى ءجۇز تۋرالى"، "وڭتۇستىك سىبىردەگى تايپالار"، "ۇلى ءجۇزدىڭ ءاڭىز-اپسانالارى"، "XVIII ع. باتىرلار جىرى"، "شونا باتىر تۋرالى اڭىز" اتتى ايگىلى ەڭبەكتەرى بار.

م.-ج. كوپەي ۇلى «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىندە بەردىقوجا باتىردىڭ قازاسى تۋرالى ءبىرقاتار دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. دۇشپان قولىندا قالىپ، ءوزىن جاۋ ولتىرەرىن بىلگەن سوڭ، جولداسىنا: «جاۋ جەرىندە قالدىم عوي، مەنىڭ سۇيەگىمدى الىپ كەتە الماسسىڭدار، ءبىر بارماعىمدى كەسىپ الىپ، ماڭايلاس جەرگە كومىڭدەر دە، سوعان تام سالىپ، “بەردىقوجا تامى” اتاڭدار. مەنى ەسىنە العاندار دۇعا قىلىپ وتەر»، – دەپتى. سودان بۇل تامدى جۇرت بىردە «بەردىقوجا تامى»، بىردە «بارماق بەيىت» دەپ اتايتىن كورىنەدى. قازاق تاريحىنان كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى جيناپ، حاتقا تۇسىرگەن تاريحشى م.-ج.كوپەي ۇلى جازبالارىندا: «ابىلاي حاننىڭ زامانىنداعى قازاق جۇرتىنان شىققان باتىرلار – قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، كوكجارلى كوكجال باراق، شانىشقىلى بەردىقوجا، سىرىم مالايسارى، ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ەر ولجاباي، بالتاكەرەي تۇرسىنباي، تاراقتى بايعوزى، مالاي جادىگەردەن جاۋعاش، بيعاش، ءبورى توندى بورتە اتتى ءبورىباس ورمانشى، اقسارى، شوتانا، قوزعان

بەكشە مەرگەن، قاراۋىلشىسى التەكە جيدەباي، ۋاق بايان باتىر. بۇل ايتىلعان باتىرلاردىڭ ءبارى دە بۇزاۋ جارىپ باتىر اتانعان ەمەس، جالعىز ءجۇرىپ قالماقتىڭ قامالىن بۇزعان باتىرلار. التىن قاقپالى قورعاندى بۇزاتۇعىن جولدا سىرىم مالايسارى دا بار ەدى، شانىشقىلى بەردىقوجا دا بار ەدى»، – دەپ شەجىرەگە جازعان. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى «ابىلاي زامانىنداعى ەڭ اتاقتى، سەنىمدى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعان» دەپ سيپاتتايتىن بەردىقوجا سول سوعىستا ويراتتاردىڭ بىرنەشە باتىرىن جەكپە-جەكتە جەر جاستاندىرىپ، اسكەرىن شابۋىلعا شەبەر ۇيىمداستىرا بىلگەندىگى حالىقتىڭ جىر-داستاندارىندا ايتىلادى. «ابىلايحان بەردىقوجا باتىرسىز كەڭەس وتكىزبەگەن، جورىققا دا شىقپاعان» – دەپ، دەرەك كوزدەرى سىر شەرتەدى. ۇلى جۇزدە ونى تولە بيدەن كەيىنگى ءىرى ساياساتكەر، داڭقتى قولباسشى، شەبەر ديپلومات رەتىندە ۇلىقتاعان. كوكباي اقىن جاناتاي ۇلى (1861-1925) «ابىلاي حان» داستانىندا:

كەرەيدەن جولداس قىلدى جانىبەكتى،

شەتىنەن وسالى جوق ءبارى مىقتى.

ول قولدا كۇشى باسىم ەش ادام جوق،

تاس جۇرەك بوتاقارا تىنىبەكتەن.

نە قىلسا تۇرادى ەكەن حانعا قاراپ،

اڭ اۋلاپ كەتەدى ەكەن تاراپ-تاراپ.

شانىشقىلى بەردىقوجا تاعى دا بار،

قالماعان حان ارتىنان كوكجال باراق، – دەپ جىرلاعان.

ويشىل تاريحشى م.-ج. كوپەي ۇلى بەردىقوجا باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى: «داعاندەلى وزەنىنىڭ جاعاسىنا تام سالىنىپتى، شوشاق مولا بۇل كۇنگە دەيىن قۇلاماي تۇر. داعاندەلى وزەنى قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ شەتىندە، كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋلارىنان كورىنىپ تۇرادى»، – دەپ جازعان.

1781 جىلى ابىلاي حان قايتىس بولادى. حان دۇنيەدەن وزعان سوڭ، قىرعىز ءوش الۋعا كىرىسىپ، قازاقتىڭ مالىن ايداپ اكەتىپ، ادامىن ولتىرگەن. ىلە بويىنداعى قىرعىزدار ءادىل سۇلتاننىڭ يەلىگىندە تۇرعان قازاق جەرىنە قايتادان كوز الارتىپ، جەرىن، مالىن تارتىپ الىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتادى. وسى كەزدە اياگوز ماڭىندا وتىرعان بەردىقوجا باتىر قولىنا قارۋ الىپ، قايتادان اتقا قونادى. 1785 جىلى بەردىقوجا باتىر بەس ءجۇز جىگىت ەرتىپ جورىق جاساپ، قىرعىزدى بارىپ شاپقان، كوپتەگەن قىرعىزدى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. وشتەسكەن قىرعىزدار باتىردى قولعا ءتۇسىرىپ، كەگىن الۋدى ويلاس-تىرىپ، اقىرى دەگەنىنە جەتەدى. اراعا جانسىز جىبەرىپ، سونىڭ كومەگىمەن شاعىن قولمەن قاپىسىز جاتقان باتىردى شابادى. 1786 جىلى قىرعىزدار بەردىقوجا باتىردىڭ اۋىلىنا ءتيىسىپ، ءوزىن قولعا ءتۇسىرىپ، قول-اياعىن بايلاپ ەلدەرىنە الىپ كەتكەن. جول-جونەكەي بەردىقوجا ءوزىن وڭگەرىپ بارا جاتقان ادامدى مەرت ەتكەن. بۇل قىلىعى ءۇشىن ونىڭ باسىن، اياق-قولىن كەسىپ، قارىنىن قىرناپ، الگىنىڭ ءبارىن سوندا تىققان، – دەپ جازۋشى ءا. كەكىلبايەۆ «تالايعى تاراز» كىتابىندا كورسەتكەن. “قىرعىز شەجىرەسى” اتتى 2007 جىلى جارىققا شىققان كىتاپتا بەردىقوجا باتىردىڭ ەسەنقۇل باستاعان كوپ قولمەن شايقاسىپ، قازا تاپقانى جازىلعان.

رەسەي وفيسەرى، كاپيتان ي.گ. اندرەيەۆتىڭ «ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ سيپاتتاماسى» اتتى ەڭبەگىندە بەردىقوجا تۋرالى جازۋىنا قاراعاندا، بەردىقوجا باستاعان شانىشقىلى اۋىلى مالعا باي، جىلقىسى كوپ، ۇزىن سانى ءۇش ءجۇز شاڭىراق بولىپتى. بەردىقوجا باتىر از عانا قولمەن قىرعىزعا شايقاسقا اتتانادى. ىلە وزەنىنە كەلىپ، قىرعىزعا تاياۋ ايالدايدى. قازاق قولى ارتتا قالعان جاساقتى كۇتىپ اتتارىن وتقا جىبەرەدى. وسى كەزدە قىرعىزدىڭ جاساعى، شامامەن 80 ادام، ولار دا اتتانىسقا شىققان ەكەن، قوس تىگىپ بەيقام جاتقان قازاقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. بەردىقوجانىڭ باسىن شاۋىپ، دالاعا تاستاپ كەتەدى. مۇنداي سۇمدىقتى كورگەن قازاقتىڭ ارتىنان كەلگەن جاساعى قىرعىزداردى قۋا جونەلىپ، ۇرىستا جەڭىپ، ەسەنگەلدى ماناپتىڭ ۇلىن تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، باتىردىڭ سۇيەگىن ەلىنە الىپ قايتادى. بەردىقوجا باتىر XVIII عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى 100-دەن استام شايقاسقا قول باستاپ كىرىپ، جەڭىسكە جەتكەنى ايتىلادى. سونىڭ ىشىندە 1723-1725 جىلدارى قازاق جەرىنىڭ شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس ولكەلەرىن، تارباعاتاي مەن جەتىسۋدى، سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى جەرلەردى جاۋدان بوساتۋدا، 1726 جىلى شۇبار تەڭىزى ماڭىنداعى شايقاستا، 1729 جىلعى مامىر، ماۋسىم ايلارىندا اڭىراقاي شايقاسىندا، بەردىقوجا باستاعان قازاق قولى جاۋدى تالقانداعان. 1723 جىلى قازاق ەلىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان اۋىر كەزەڭدە باتىرلار رۋلاستارىنان جاساق قۇرىپ، ەل مەن جەردى قورعاۋعا اتتانادى. سول كەزدە حان ورداسى – تۇركىستاندى قورعاۋعا شىققان ەلشىبەك باتىر، ءمۇيىزدى وتەگەن باتىر، تىلەۋكە باتىر، بوگەنباي باتىر، قابانباي باتىر، باراق باتىر، مالايسارى باتىر، ەر جانىبەك باتىر، سامەن باتىردىڭ قاتارىنا تاشكەنتتەن قويگەلدى مەن بەردىقوجا باتىرلار جاساق قۇرىپ، قاتار سوعىسادى. 1723-1725 جىلدار ارالىعىندا قازاق جەرىنىڭ جەتىسۋدان سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى جەردى باسىپ العان جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە بەردىقوجانىڭ جاساقتارى ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. 1726 جىلى ورداباسى تاۋىنداعى جيىندا تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي حالىققا جاۋعا قارسى ۇران سالعاندا، باس قولباسشى بولىپ ءابىلقايىر سۇلتان سايلانىپ، شايقاستا قويگەلدى، بەردىقوجا باتىرلار ءوز جاساقتارىمەن شۇبار تەڭىزى ماڭىندا قالماقتارمەن شايقاسىپ، جەڭىسكە جەتەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى:

تاۋىنىڭ ارقار دەگەن اتى قۇلجا،

جىگىتتەر، اتقا تۇيە تەگىن ولجا

حان ابىلاي اتتاندى دەگەندى ەستىپ،

كەلىپتى شانىشقىلىدان بەردىقوجا! –دەگەن.

تاشكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى ب. تۇردىبەك قىزى اتالارىنان ەستىگەن ەسكىلىكتى اڭگىمەلەرىنەن ايتقان دەرەگى بويىنشا، بەردىقوجا باتىر حان ابىلايدىڭ شاقىرتۋىمەن جاۋعا قارسى مايدانعا اتتانعاندا، ەلىمەن قوشتاسىپ، بەس تۋ بيە سويىپ ارۋاقتارعا اس بەرگەن ەكەن. شامامەن، بۇل مىڭ-مىڭ جارىم ادام شاقىرىپ بەرىلگەن اسقا ۇقسايدى. بەردىقوجا باتىردىڭ ابىلايدىڭ تۋى استىنان تابىلۋى – حVIII عاسىردىڭ 50-جىلدارى دەپ شامالاۋعا بولادى. ابىلاي حاننىڭ ەپتى ساياساتى مەن 

كورەگەندىگى، ەڭ باستىسى، جەڭىستى جورىقتار ناتيجەسىندە ءدۇربىت-ويرات ءبىرجولا تالقاندالدى. ىزىنشە، قازاق ورداسى ابىرويمەن اياقتاعان ءشۇرشىت-قازاق سوعىسى باستالدى. بەردىقوجا باتىردىڭ بۇل ۇرىستارعا دا قاتىسقان بولۋى ءتيىس. اسىرەسە، حان ابىلايدىڭ 1766-1768 جىلدارداعى قوقانعا قارسى جۇرگىزگەن، تاشكەنتتى قايتارىپ الاتىن جورىقتارىندا جۇرگەنى انىق.

1750 جىلدارى قازاق باتىرلارى جەرىن باسىپ العان قالماققا قارسى ازات ەتۋ سوعىسىنا كىرىسەدى. قانگەلدى باتىر باستاعان جاساقتار قالماقتى ىلەدەن باستاپ شەلەك پەن شارىن وزەندەرىنىڭ ارعى بەتىنە قۋىپ شىعادى. ال، شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر باستاعان جاساق، ىشىندە ءمۇيىزدى وتەگەن، شانىشقىلى بەردىقوجا باتىرلار، ءۇشالماتى، ءۇشقوڭىر جانە قوردايدان ارعى جەرلەردى ازات ەتۋگە كۇش سالادى. باتىرلار جاۋعا قارسى قاي كەزدە دە ءتاستۇيىن بولىپ، جۇمىلا بىرىگىپ قيمىلداعاندا، البان رايىمبەك باتىر باستاعان قول جوڭعاردى كەگەن، نارىنقول، سۇمبەگە دەيىن ىعىستىرعان. بۇل تۋرالى، «قابانباي – حالىق باتىرى» جىرىندا:

قابانباي، ەر بوگەنباي باتىستا ەدى،

ولار دا قالماقپەنەن اتىستا ەدى.

شايقاسىپ جەتىسۋدا جاتىر ەدى،

ايقاسى بارلىعىنىڭ قاتىستى ەدى.

قازىبەك، بەردىقوجا، رايىمبەك،

وسىلاردىڭ بارلىعى ءار تۇستا ەدى، – دەگەن تولعاۋ باتىرلاردىڭ جانكەشتىلىگىن سۋرەتتەيدى. 1752 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ جانە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى بىرىگىپ، شىمكەنت، سايرام جانە سىر بويىنداعى باسقا دا قالالاردى

جاۋدان تازارتىپ، تاشكەنتكە تولە ءبيدىڭ بيلىك باسىنا كەلۋىنە كومەكتەسەدى. وسى ۇرىستا دا بەردىقوجا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بەردىقوجا باتىردىڭ جاۋدىڭ زۇلىمدىعى وتكەن 1750-1752 جىلداردا كەسكىلەسكەن ۇرىستاردا دا جان اياماي شايقاسقانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەرى بار. سين يمپەرياسى 1755-1758 جىلدارى قالعان جوڭعاردى جويىپ جىبەرگەننەن كەيىن، قازاق دالاسىندا ازداپ تىنىشتىق ورنايدى، ءبىراق ىرگەدەگى قازاق اۋىلدارىنا قىرعىزداردىڭ شاپقىنشىلىعى كۇشەيە تۇسەدى. زەرتتەۋشى ءۇ. بۇركىتبايەۆا بۇنىڭ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «قازاق جەرى قالماقتان بوساعان سوڭ، سول جەرگە قىرعىزدارمەن جەر داۋى باستالادى، قىرعىزدار قالماقتار قازاق تاراپىنان سۇرىلگەن cوڭ، ىلەنىڭ باسىن، ءۇشارالدى بەر دەگەنىنە قازاق كونبەگەن، قازاق: «ول ءبىزدىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءۇيسىن جەرى»، - دەپ كەلىسپەگەن [2]. سودان كەيىن قا-زاقپەن سوعىسۋعا قاپقا دەگەن جەردە قول جيناعان. سادىر سول جەردە قازاقتى شاۋىپ، شىمكەنتكە ىعىستىرادى. ىلەنىڭ باسىنداعى قازاققا دا تيىسە باستايدى. شۋ مەن تالاس، قاراتاۋ مەن جەتىسۋدىڭ كوپ بولىگىن قىرعىز شاۋىپ، حالىققا ويسىراتا قىرعىن اكەلەدى» دەپ جازعان.

حVIII عاسىرداعى قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى وسى قاقتىعىستار قالاي تۋىنداپ، قالاي اياقتالعانى تۋرالى ىزدەنىس جاساعان م. ابدىكىم ۇلى تاريحتان ءبىراز تىڭ دەرەكتەر كەلتىرگەن [7]. 1749 جىلىڭ كوكتەمىندە بەردىقوجا باتىر اسكەر باستاپ، شىمكەنت، سايرام جاقتاعى قالماقتى قۋۋعا اتتانادى. وسىنى پايدالانعان ادىعىن-تاعايلار شاتقالداعى دۋلات، سىرگەلى، قاڭلى-شانىشقىلى اۋىلدارىن شابادى. قىرعىزدىڭ سارىباعىش، سولتى، ساياق، بۇعى سياقتى رۋلارى ىستىقكول جاعاسىنداعى اعايىندارىمەن ءسوز بايلاسىپ، جەتىسۋ، تالاستاعى قالماقپەن ءتىل تابىسىپ، الاتاۋدىڭ قازاققا قاراعان بەتىن، شۋدىڭ ورتا تۇسىن، اۋليەاتا، ءۇشالماتى، ءۇشارال جەرىن، ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى سارىتاۋقۇم جايلاۋىنا ورنىعىپ الماقشى بولادى. قىرعىزدىڭ ارون باتىرى شۋدىڭ تومەنگى تۇسىنا، ال قوشوي ۇلى جامانسارت شۋدىڭ جوعارعى تۇسىنا جايعاسىپ، سۋسامىر مەن تالاس بويىنداعى ۇلكەن قاقپا ولكەسىن ساياق رۋىنىڭ باسشىسى ارزىمات سادىر وزىنشە ەنشىلەپ، بۇعى تىناي بي، سادىق بي، ساياق قاشىكە، اتاكە، بەردىكە باتىرلار تورايعىر اسۋى ەتەگىنە ورنالاسادى. قۇسشى، سارى، جۇڭگو رۋلارى – تالاستىڭ ورتا تۇسىنا، شىعىسى – مەركەدەن ءۇش الماتى، ىستىق اتاعا، سولتۇستىگى سارىتاۋقۇمعا دەيىن ورىن تەبەدى. بىرەر اي وتكەننەن كەيىن قاستەك، سامسى، اۋليەاتا، تۇيمەكەنت، قۇراعاتى، شوقپار، قۇلان توڭىرەگىن باسىپ الادى. قازىرگى اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس تۇرعىسىندا، الماتى وبلىسىنىڭ باتىس اۋداندارىن، جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق، قۇلان، مەركى، شۋ، قورداي اۋداندارىنىڭ شىعىس، وڭتۇستىك جاعىنا تۇتاستاي يەمدەنە باستايدى.

بۇنداي باسقىنشىلىق ارەكەتتەر قىرعىز بيلەرى مەن باتىرلارىنىڭ ءوزارا كەلىسۋىمەن ىسكە اسادى. قازاق جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرۋىنە بايلانىستى قازاقتىڭ مال جايىلاتىن ءورىسى ازايادى. قالماقتان ازەر قۇتىلىپ، سوعىستان شىعىن كورگەن قازاق، بىردەن باس كوتەرە قويمايدى. سولتى، سارىباعىش، ساياق، سارىنىڭ باسبۇزارلارى قازاقتىڭ مالىن ايداپ اكەتىپ، ەلدى

مەكەنىنەن قۋىپ، تىنىشتىق بەرمەگەن. «بۇلارىڭ قالاي؟» – دەگەن قازاققا، ولار: «سەندەر ىلەنى، ءۇشارالدى بوساتىپ، ارقاعا كوشىڭدەر! تالاستان شىمكەنتكە دەيىنگى ارادان ءوزىڭ كەتپەسەڭ، كۇشپەن كەتىرەمىز» - دەپ قوقان-لوققى جاسايدى. قازاقتار: «بۇل ولكە ەجەلدەن بەرى ءۇيسىن جەرى، وسى ءوڭىردى كەشە قالماق باسىپ العاندا ءۇنىڭ شىقپاعان ەدى، سوندا نەگە اتتاندامادىڭ؟» – دەيدى. سودان ەكى جاق سويىلداسىپ، ادام شىعىنى بولادى. قازاقتىڭ كونبەيتىنىن ۇققان سادىر مەن ەسەنقۇل، قىرعىزدىڭ باتىرلارىن جيناپ الىپ، قازاقتى شىمكەنتتەن اسىرماقشى بولادى. كوپ قولمەن جورىققا اتتانىپ، جولدا ءبارىن جاپىرىپ-قىرىپ، دەگەنىنە جەتكەندەي بولادى. قاراتاۋدىڭ شايانعا اساتىن بەلى ۇستىنەن شەكارا بەلگىسى رەتىندە قورعان سالدىرىپ، «قىرعىز سادىر قامالى» دەپ اتايدى. قازاققا «ەندى جەتىسۋدان قاراتاۋدىڭ وسى شەگىنە دەيىن، جانە شىمكەنتكە دەيىنگى جەردەن دامەلەنبە!» - دەيدى. سادىر ءوزىن «قىرعىزدىڭ حانىمىن» دەپ جار سالادى. بۇل وقيعا قازاقتىڭ قالماقتى جەتىسۋ، اياكوزدەن قۋىپ جاتقان 1749 جىلدىڭ جازىندا بولعان ەكەن.

1752 جىلى تولە بي بالقاش جاقتان بەردىقوجا باتىردى الدىرتىپ، تالاستان ارىز ايتىپ كەلگەن كەلگەن قازاقتاردى ەرتىپ الىپ، قاراتاۋدا وتىرعان ابىلاي حانعا بارادى. ابىلاي بۇل كەزدە ورتا جۇزگە حان، ءبىراق ءسوزى ءبۇتىن الاشقا ءجۇرىپ تۇرعان كەزى. بۇلاردىڭ ارىزىن تىڭداپ، حان ابىلاي: «قالماقتان جاڭا قۇتىلىپ وتىرعاندا، قىرعىزعا قارسى سوعىسايىق دەپ وتىرسىڭدار. قوقان، جۇڭگو، ورىس ۇشەۋىنىڭ ءبىرى الدا-جالدا بىزگە قول سالسا، بۇرىننان ءبىر تۇقىمدى بوز ءۇيلىنىڭ بالاسى ەدىك، ءبىر كومەگى تيەر ەدى»،– دەيدى. تولە بي ابىلاي حاننىڭ بۇل سوزىنە كونەدى. بەردىقوجا باتىر جاپەك باتىرمەن بىرگە كوكجال باراق سۇلتانعا بارىپ، باراق باتىر بەردىقوجا باتىرعا ارعىن مەن نايماننان قاتارىندا ءتورت مىڭ ساربازى بار قول بەرەدى. ابىلايدىڭ بۇل ءسوزىن قىرعىز شەجىرەسى سويلەتىپ تۇر، شىندىعىن ءبىر اللا بىلەدى.

1754 جىلى بەردىقوجا باتىر مەن جاپەك باتىر قاراماعىنداعى مىڭ قارالى قولدى ولارعا قوسىپ، ەسەنقۇلعا قارسى اتتانادى. بۇل حاباردى شولعىنشى ارقىلى ءبىلىپ وتىرعان قىرعىزدىڭ باس ءبيى ەسەنقۇل قاشىكە، كەبەك، بولەكباي بيلەردى شاقىرىپ، قازاقتاردىڭ قول قۇرىپ جاتقانىن ايتادى. كوكجال باراق پەن بەردىقوجا باستاعان قول سول كەزدە قاستەكتەن اسىپ، بورالدايداعى قاشىكە باتىردىڭ اۋىلىن شابادى. سولتى مەن سارىباعىش اتقا قونىپ، قارسى اتوي سالادى. شۋ بويىنان كوپ اسكەرمەن كومەككە كەلگەن سادىر ەسەنقۇلعا قوسىلادى. كۇندىزگى سوعىستا ەكى تاراپ تا جەڭىسكە جەتە المايدى. ءبىراق تىڭ كۇشپەن تولىققان ەسەنقۇلدىڭ قولى قازاقتى قاپىدا شابادى. شايقاستا باراق، جاپەك، قاۋمەن، جايساڭ باتىرلار شەيىت بولادى. قىرىلعان قازاقتىڭ باسىن كەسىپ الىپ، سادىر كاللامۇنارا تۇرعىزادى، «كوكجال باراقتى الدىم، جالعىز كوزدى قاراقتى الدىم» دەپ ماقتانادى. قاراق دەپ قابانبايدىڭ ءىنىسى قاراقۇرساقتى ايتقان ەكەن. ءبىر جىلدان كەيىن سادىر سوزاق پەن شولاققورعانداعى قازاق اۋىلدارىن شاپقان، كەلەس، قازىعۇرتتاعى ەلدى شاپقان، تۇتقىن الىپ، مال ايداپ كەتەدى. سادىر بۇل ايماقتاردى شاۋىپ جاتقاندا بەردىقوجا باتىردىڭ قولىنان اجال تاپقان باياعى شونىق باتىردىڭ بالاسى ەرەجەپ شىمعان تاۋىنان التى جۇزدەي الامانىمەن ءتۇسىپ، شىرشىق پەن قارجانتاۋ بوكتەرىندەگى جۇرتتى شاپقان. ەسەنقۇل ىلە بويىنداعى قازاقتى قۋىپ، وزەننىڭ وڭ جاعىنا اسىرىپ جىبەرەدى ەكەن.

1759 جىلى حانبابا مەن ابىلپەيىز شاتقال مەن فەرعانا شەگىندەگى قىرعىزدى شابادى. قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى وسى شيەلەنىسكە 1760 جىلى جۇڭگو ۇكىمەتى ارالاسىپ، «تاتۋ تۇرىڭدار» دەپ ەلشى جىبەرەدى. 1764 جىلعا قاراي قىتايمەن شەكارالاس ءوڭىردى جايلاعان نايمان مەن ءۇيسىن اۋىلدارى ءۇش رەت قىرعىزدىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعان. ابىلمامبەت حاننىڭ ۇيعارىمىمەن ابىلاي حان تويتارىس بەرۋ ءۇشىن جورىكقا دايىندالادى. قىرعىزدار سين ۇكىمەتىنەن ابىلاي حاننىڭ شابۋىلىنان قۇتقارۋدى وتىنەدى. جۇڭگو ابىلايعا ەلشى جىبەرىپ، كەشىرۋدى ءوتىنىپ، بۇدان بىلاي قىرعىز قاتىگەزدىككە بارمايتىندارىنا سەندىرىپ، شابىستى توقتاتادى.

1765 جىلى قىرعىزدار قوقاننىڭ بيلەۋشىسى ەلدانا بيمەن بىرىگىپ، تولە ءبيدىڭ كەنجە ۇلى قوجامجار باسقارىپ تۇرعان تاشكەنتتى قازاقتاردان تارتىپ الماق بولادى. مۇنى ەستىگەن ابىلاي حان تۇركىستاننىڭ بەگى بالدىبەك تورەگە قوجامجارعا اسكەري كومەك بەرۋىنە بۇيرىق بەرەدى. بالدىبەك ابىلاي حاننىڭ حاتىن جىرتىپ، تۇركىستان قازاق بيلەۋشىلەرىنە باعىنبايتىن دەربەس ۋالايات ەكەنىن مالىمدەيدى. ابىلاي حان تۇركىستانعا اتتانىپ، بالدىبەكتى تاۋبەسىنە كەلتىرەدى [7]. 1766 جىلى ابىلاي حان تاشكەنت اينالاسىنداعى ەلدانا بەك پەن قىرعىزدار قولىن شابۋعا شەرۋ تارتادى. مۇندا قوقان مەن قىرعىز بىرىگىپ، تاشكەنت تۇبىندەگى پىسكەنت قورعانىنا اسكەرىن تىققان ەكەن. ابىلاي قورعاننان جان بالاسىن شىعارماي، ءبىر جارىم ايعا قورعاندى قورشايدى. مۇشكىل حالگە تۇسكەن قوقان-قىرعىزدار ابىلاي حانمەن كەلىسىمگە كەلىپ، فەرعاناعا شەگىنەدى. ابىلاي حان وسى كەزدە ابىلپەيىز سۇلتاندى تالاستاعى قارابوتا ءبيدىڭ قول استىنداعى قىرعىزدىڭ جۇڭگو رۋىن شاۋىپ كەلۋگە جۇمسايدى. قوقان-قىرعىز قولى پىسكەنتتەن كەتكەن سوڭ، ابىلاي شىمعانداعى قىرعىزداردى جۋاسىتىپ، قارابوتا ءبيدى تۇتقىنعا الىپ وتىرعان ابىلپەيىزگە كەلەدى. ابىلاي حان «بۇدان بىلاي تاتۋ بولايىق» دەپ كەلىسىم جاساپ، قارابوتا ءبيدى بوساتادى، ونىڭ ءبىر ۇلىن توعىز اداممەن قوسا اماناتقا الىپ، كەرى قايتادى [2].

1771 جىلى ەدىلدەگى تورعاۋىتتار قىتايدىڭ قىرعىنىنان بوس قالعان ويرات جۇرتىنا ورالىپ قايتا قونىستانۋ ءۇشىن شىعىسقا بەت الىپ، قازاق جەرىن كەسىپ وتپەكشى بولادى. «شاڭدى جورىققا» شىققان ەدىل قالماقتارى قازاق جەرىمەن تىنىش وتپەي، جولدا كەزدەسكەن ەلدى جاپىرىپ جۇرەدى. كىرىپتار كۇيدە كەلە جاتسا دا، جول-جونەكەي سوعىس سالىپ، قىرعىن ۇيىمداستىرىپ جىلجىعان. قالماقتىڭ بۇل قىلىعىن ەستىگەن قازاق باتىرلارى دەرەۋ بالقاش بويىنا جينالىپ، جاۋدى قارسى الادى. مۇندا دا ۇلكەن ۇرىس بولىپ، ول بىرنەشە ايعا سوزىلادى. قازاق ساربازدارى وسى سوعىستا جۇرگەندە، قىرعىزدار وڭتۇستىكتىڭ ءبىراز جەرىنە تاعى ىلاڭ سالادى. ەسەنقۇل باتىر ارقارلىداعى بوتپاي رۋىنىڭ اۋىلدارىن تالقانداپ، جىلقىلارىن ايداپ بارا جاتقاندا، مال مەن جان ءۇشىن ارپالىسىپ، شايقاسقا تۇسكەن سامەن باتىردىڭ ۇلى ەرگەنىش پەن قىزى ماقپالدى جانە بىرنەشە ادامدى ءولتىرىپ كەتەدى.

قىرعىزدىڭ قازاققا جاساعان شابۋىلدارى بىرنەشە رەت قايتالانعان، قابانباي باتىردىڭ تۋىسىنىڭ اۋىلىن دا تالقانداعان. بۇل تۋرالى مىناداي دەرەك بار: «ۇزاق جىلدىق جوڭعارعا قارسى سوعىس ءورتi باسەڭدەپ، ەل iشiندە بiر مەزگiل تىنىشتىق ورناعان كۇندەردiڭ بiرiندە قابانبايدىڭ اتالاس تۋىسى قاراقۇرساق اۋىلى قىرعىزدار جاعىنان قاتتى قىرعىنعا ۇشىرايدى. سودان قابانباي الگi اۋىلعا كەلسە، بۇكiل ەل تۇگەل قىرعىنعا ۇشىراعان بولىپ تەك بiر عانا بالانىڭ قارا وشاقتىڭ استىندا امان قالعاندىعىن تاۋىپ الادى. ءۇستi-باسى قاپ-قارا بالانىڭ ءتۇرiنە قاراپ، قايران ارىسىم-اي، سەنەن دە بiر تۇقىم قالعان ەكەن عوي دەپ بايبiشەسiنە تابىس ەتiپ باعىپ ءوسiرەدi. كەيiن وسى اۋىلدى قارا قۇرساقتىڭ اۋىلى دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن. قابانباي مۇنداي جان ءتۇرشiگەرلiك جاعدايعا قاتتى اشۋلانىپ، «بۇل قىرعىزدىڭ بiزگە نە قىلعانى، ءورiستە مالىمىز، توسكەيدە باسىمىز قوسىلىپ جۇرگەن حالىق ەدىك، قابانباي قارتايدى دەپ بiزدi باسىنعانى ما؟ مەن بۇل قىرعىزدان كەك الماي قويمايمىن»، - دەپ قاتتى نازالانىپ قارسى جورىققا شىعادى. قابانبايدىڭ مۇنداي كۇيدە بولعانىن قازاق باتىرلارى تۇتاس ەستiپ، تۇگەلى قاسىنا جينالادى. ابىلايدىڭ ءوزi دە كەلiپ قابانبايدىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ جالپى قيمىلعا جەتەكشiلiك ەتەدi. سونداعى جينالعان باتىرلاردى بىلاي دەپ ايتادى: قانجىعالى

بوگەنباي، ەر جانىبەك، ءجادiك جانتاي، كوكجارلىدان كوكجال باراق، مۇرىنتايدان بي بورانباي، شانشىقۇلدان بەردiقوجا، بايعانادان باتىر شورەك، ەر قاساباي، توعاس قوساي، ەر داۋلەتباي، قاز داۋىستى قازىبەك، ءۇيسiننەن رايىمبەك، قاپتاعايدان قارا شوقاي، تەنتەك ماتاي، تەرiستاڭبالىدان جالعىز قاراق، جانە باسقا دا كوپتەگەن باتىرلار بولعان. دەمەك سول ءداۋiردەگi قازاق باتىرلارى نەگiزiنەن تۇتاس جينالعان ەكەن. سونىمەن ولار تۇگەل باس قوسىپ دايىندىقتارىن كورiپ جولعا شىعىپ بۇگiنگi تارباعاتايدىڭ بارلىق، قىزىلتۇز ءوڭiرلەرiن باسىپ ءوتiپ ىلەنiڭ تەكەستەگi اتتىڭ تاۋى دەگەن جەرگە كەلiپ توقتايدى (قازاق شەجىرە دەرەكتەرى).

1773 جىلى ابىلاي قىرعىزعا ەكiنشi جورىعىن باستايدى. بۇل جولى دا شۋ-تالاس بويىنداعى قىرعىزداردى شاۋىپ، تىنىشتاندىرىپ قايتادى. ءبىراق ەكi ەل اراسىنداعى ەسكi داۋ باسىلماي، بەس-التى جىل ىشىندە بارىمتا مەن كەزەك-كەزەك شابۋىل ۇدەي تۇسەدi. قازاق جاعىنان بەردiقوجا باستاعان باتىرلار رەتi كەلسە قىرعىز ايىلدارىنىڭ توپالاڭىن شىعارادى [7]. قىرعىز جاقتان سادىر، ۇسەن، تەكە ءتارiزدi قول باستاعان باتىرلار قاراتاۋ، شىمكەنت، بيلiكول، ءۇشالماتى ءوڭiرiندەگi ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رۋلارىن قان قاقساتادى. ءاسiرەسە، سادىر بiر شاپقان اۋىل-شاھارلاردى ءۇش-تورت مارتە شاۋىپ، شىمكەنت، سوزاق، شولاققورعان قالالارىن قيراتادى. بۇل تۋرالى قىرعىزداردىڭ «الىمبەك شەجىرەسىندە» جازىلعان. سادىردىڭ: «كوكجارلى باراقتى الدىم، جالعىز كوزدى قاراقتى الدىم»، دەپ ماقتانعان ءسوزىن شەجىرەدە ايتىپ كەتكەن. بۇل وقيعالار قىرعىزدىڭ

«الىمبەك شەجىرەسىندە» ايتىلعان بولسا، قازاقتا «جالاڭاش بابا» اڭگىمەسىندە باياندالادى. قازاق حاندىعى داۋىرىندە، حان ابىلايدىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى – جالاڭاش بابا ەسىمدى اۋليە. جالاڭاش بابا تۋرالى العاشقى دەرەكتەردىڭ ءبىرىن قالدىرعان قازاقتىڭ قالامگەرى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «جالاڭاش بابا» ماقالاسىندا قازاق-قىرعىز اراسىندا بولعان قاندى شايقاس وقيعالارىن بايانداعان [8].

سول زاماندا ەكى ەلدىڭ بىر-بىرىنە جاۋلىعى اسقىنىپ تۇرعان. قازاقتىڭ باتىرلارى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شانىشقىلى بەردىقوجا، تۇما شىنقوجا، كوكجال باراق سىندى ەردىڭ اسىلدارى بولعان. ءبىر جولى كوكجال باراق پەن تۇما شىنقوجا ەكەۋى مىڭ اسكەرمەن بارىپ، الاتاۋداعى قىرعىزدى شابادى: قۇل الىپ، كۇڭ الىپ، مول ولجامەن قايتادى. ءبىراق وسى كەزدە قىرعىز دا اقسۋ، شىمكەنت ماڭايىنداعى قوڭىراتتى شابۋعا دايىندالىپ جاتقان ەكەن. ولار الاتاۋدى قازاق اسكەرى شاپتى دەگەندى ەستىپ، ارتىنان قۋادى. اقىرى، شۋ وزەنى بويىندا قۋىپ جەتىپ، قازاق اسكەرىن تۇگەل قىرىپ، باسىن الىپتى. سوندا قولباسى كوكجال باراق پەن تۇما شىنقوجا باتىرلار جاۋ قولىنان قازا تابادى. سوندا، قىرعىزدىڭ ءنادىر بالا مەن سادىر بالا دەگەن باتىرلارى: «كوكجارلى كوكجال باراقتى الدىم، جالعىز كوزدى قاراقتى الدىم» - دەپ ماقتانىپ، قازاق اسكەرىن تالقان قىلعانىمەن قويماي، اقسۋ، شىمكەنتتەگى قوڭىراتتى شاۋىپتى. كەتەرىندە قىرعىزدار شۋ وزەنى جاعاسىنا ءبىر باس، ءبىر شىمنان قالاپ، ولىكتەن مۇنارا تۇرعىزىپ كەتىپتى. قازاق باتىرلارى زىعىردانى قايناپ، ابىلايعا ۇرىس باستاۋ ءۇشىن كەلىسىم بەرۋىن وتىنەدى. قورا-لاس جاۋعاش باتىردى باسشى ەتىپ حانعا جىبەرەدى. كوكجال باراق، شاپىراشتى قاۋمەن، جاپەك، بوتباي جايسان با-تىرلاردىڭ قىرعىز قولىنان ولگەنىن ايتىپ، اتىس-شابىستى توقتاتۋىن سۇرايدى. ەل اراسىنداعى داۋ مەن بارىمتاعا ارالاسقىسى كەلمەي حان كونبەي وتىرىپ الادى. رۋباسىلار اقىلداسىپ، اقىرى بۇقار جىراۋدى ورتاعا سالادى. بۇقار جىراۋدىڭ ايتقانى:

ەي، ابىلاي حانىم،

قىرعىز كوكجارلى باراقتى الدى،

سارت پەك قازاقتى الدى،

شولاققورعان، سوزاقتى الدى،

سەنى الماعىنا از-اق قالدى»، – دەپ سالماق سالا، جان باتىرا جىر توگەدى [2].

اسىرەسە، شايىتتەردى قورلاپ، ولگەن ادامنىڭ باسىن جيناپ، كاللامۇنارا تۇرعىزعانى تۋرالى حابار ابىلايعا جەتكەن سوڭ حان قاھارىنا ءمىنىپ، قىرعىزدان ءوش الۋعا اتتانباق بولادى. ابىلايدىڭ ءۇش اۋليەسىنىڭ ءبىرى جالاڭاش بابا ەكەن، جۇرت ونى جالاڭاش اۋليە، نەمەسە جالاڭاياق ازدەر دەپ تە اتاعان. جالاڭاش اۋليەنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – قويلىباي. سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون ءۇش جاسىنان باستاپ اۋليە اتانعان. ۇرىستا جارالى بولعان ابىلاي حاننىڭ اسكەرلەرىن ەمدەپ-جازاتىن بولعان. ءوزى ءۇش اعايىندى بولعان، ءبىرىنشى اعاسى تۇگەل، ەكىنشى اعاسى كۇشمان باتىر ەكەن. قوبىز تارتىپ، حالىق ەمشىسى بولعان كىسىلەرگە اقىلىن ايتىپ، ۇعىندىرىپ جۇرگەن. 71 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. كورىپكەل رەتىندە ابىلايعا قىزمەت ەتكەن، جوڭعارمەن جاۋگەرشىلىكتە الداعى كۇندى بولجاپ، جاۋعا شابار ءساتتى ءدال بەلگىلەي بىلگەن دەگەن دەرەكتەر بار. ابىلاي حان وسى اۋليەنىڭ باتاسىن الماي جورىققا اتتانبايدى ەكەن. بۇل جولى دا جورىققا شىعار الدىندا حان باتاگوي دانانى ىزدەتەدى. ءبىراق ول قاشىپ كەتكەن بولىپ شىعادى. اقىرى ول ەرتىستىڭ جاعاسىندا ءبىر جالعىز اعاش تۇبىندە وتىرعان جەرىنەن تابىلادى. ونىڭ قاشىپ كەتۋىنىڭ سىرىن سۇراعاندا: «كاپىرگە اتار جالعىز وعىم بار ەدى، مۇسىلمانعا اتپايىن دەپ ەدىم» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ونىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەن ابىلاي: «مۇسىلمان مۇسىلماننىڭ ەتىن يتكە جەگىزىپ، باسىنان كەلتە مۇنارا تۇرعىزىپ، وسىنشا قورلاي ما ەكەن؟ جۇرمەسەڭ قۇداي الدىندا دوستىق حاقىمدى كەشپەيمىن»، - دەپ، جورىققا بىرگە بارۋعا كوندىرىپتى. وسىلاي «سۇمبىلە تۋىپ سۇمپيىپ، ات سەمىرىپ كۇمپيگەن» شاقتا (ياعني، تامىز ايىندا) الاتاۋدىڭ باسىنداعى جايلاۋىنان قىرعىزداردىڭ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءساتىن اڭدىپ، ابىلاي باستاعان باتىرلار ماناعى مۇنارانىڭ باسىنا كەلىپ توقتاپتى. ابىلاي حان ادام باسىنان تۇرعىزىلعان مۇنارانى كورىپ، قايعىدان كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، موينىنا كىسەسىن سالىپ، ازا تۇتىپتى. استىنداعى بوز جورعاسىن باۋىزداتىپ، ەتىن تاراتىپتى.

قازاقتىڭ تاريحي دەرەكتەرى مەن قىرعىز شەجىرەسىنىڭ مالىمەتتەرى اراسىندا وسى ۋاقىتتا بولعان تاريحي وقيعالار تۋرالى ايتۋىندا ايىرماشىلىق بار. قىرعىز شەجىرەسىنىڭ دەرەگى بويىنشا، ابىلاي حان ءۇش ءجۇزدiڭ يگi جاقسىلارىنىڭ الدىنا شىعىپ: «راس، سەندەر ايتقان سادىردىڭ قىلىعى ايىپ، تىنىش جاتقان ەلگە ءبۇلiك سالعان. بiزدiڭ باتىرلاردiكi دە ايىپ – جورتۋىل جاساپ، وزدەرi بارعان. مەن «قوي» دەگەنiممەن، ءبارiبiر قويمايسىڭدار. مەن قىرعىز دەپ اتتانبايمىن، سادىر دەپ اتتانامىن! اتتانعاندا ءۇش ۇيدەن ءبىر ادام، ەكى ادامعا ءۇش ات الىڭدار. ەكى ادام ءبىر بيەنىڭ ءسۇتىن ءىشسىن. ات باسىنا ءبىر شىدەر، ءبىر ارقان الىڭدار»، – دەيدi ەكەن.

1779 جىلى قىرعىزدىڭ ەسەنقۇل بي، جايىل، كەبەك، سادىر قاتارلى باتىرلارمەن كەلiسە وتىرىپ، جامانسارتتىڭ ءسوز بiلەتiن جيىرما بiر جاسار ۇلى تiلەۋبەردiنi باس قىلىپ، تاشكەنتكە قىرىق ەلشi جiبەرەدi. ەلشiلەردiڭ بiر توبى ابىلاي حانعا: “سادىر مەنi “حان” دەپ تانىسىن دەپ ايتتى”، – دەيدi. ابىلاي ۇندەمەي قويادى. سودان ەكi جاقتىڭ ءسوز ۇستاعاندارى “شاتاقتىڭ باسى سەندەردەن باستالعان” دەپ بiر-بiرiن ايىپتاپ ۇزاق سويلەيدi. بiر كەزدە ۇندەمەي تۇرعان تiلەۋبەردi سويلەيدi. ول شاتاقتىڭ باسى نەدەن باستالعانىن ايتىپ، سودان قازاق پەن قىرعىز ەجەلدەن دوس، باۋىرلاس حالىق ەكەنiن ايتا كەلiپ: «قۇدايدىڭ جەرiنە تالاسىپ، بiر-بiرiمiزدi قىرا بەرەمiز بە؟!» – دەيدi. ونىڭ ءسوزi ويىنان شىققانىنا رازى بولعان ابىلاي حان: “سەندەر سادىرعا ايتىڭدار. بۇدان بىلاي ەلدi شاپپاسىن. ءوزiنiڭ جەرiنە كەتسiن دە، تىنىشتالسىن”، – دەيدi [16]. بۇل تىلەۋبەردى قىرعىز قازاققا اق ۇيلىگە كىسى بەرگەندە، حان ابىلايدىڭ قولىندا ءبىراز جىل اماناتتا بولعان. تىلەۋبەردى ەلىنە ورالعاندا، قاسىنداعى ءبىرشاما قىرعىزدار ءبىز ەندى قازاققا باۋىر باسىپ قالدىق دەپ ءوز ەركىمەن قازاق ىشىندە قالىپ قويعان.

قىرعىز ەلشiلەرi وسى ءسوزدi قۇپ كورiپ، وزدەرiنiڭ باس بيلەرى ەسەنقۇل مەن جايىلعا ابىلاي حاننىڭ سالەمiن جەتكiزەدi. ەسەنقۇل “ەندiگارi قازاققا تيiسپەسiن” دەپ كەبەكتi سادىرعا جۇمسايدى. سادىر ءوزiن حانمىن دەپ كەكiرەيiپ تۇرعان كەزi ەكەن، جاڭاعى ءسوزدi ەستiگەندە: “مەنi حان دەپ تانىماعان ابىلايعا كورەسiنi كورسەتەم”، – دەپ شاپتىعادى. سودان ابىلاي قىرعىزدارعا قاراي امالسىزدان اتتانادى. سول جورىقتا ابىلاي حان تاراقتى بايعوزى باتىر، شانىشقىلى بەردiقوجا باتىر، قورالاس جاۋعاش باتىر، تۇيتە جارىلقاپ باتىر سياقتى باتىرلار باستاعان بەس-التى مىڭ قولدى باستاپ، سارىسۋ بويىمەن كەلەدi دە، تاشكەنت، تۇركىستان، شىمكەنت جاقتاعى قازاقتىڭ جەرىن باسقىنشى قىرعىزدان بوساتادى. سوزاق، شولاققورعان، سايرام، شىمكەنت، كەلەس توڭىرەگىندەگى كەيبىر جەرلەردi يەمدەنگەن قىرعىزدى قۋىپ، تاشكەنتكە جەتەدi. تاشكەنتتە جاتىپ، اراداعى شاتاقتى بەيبiت جولمەن شەشۋدi ويلاپ، شۋ، تالاس، اقسۋ، قوراعاتى باسىنداعى قىرعىزعا ەلشi جiبەرەدi. تاراقتى بايعوزى باتىر اۋليەاتا جەرىن جاۋدان بوساتادى.

ابىلاي حان قىرعىز شەبىنە كەلگەندە اراداعى شاتاقتى تاعى دا بەيبىت جولمەن شەشۋدى ويلاپ: «ءالى دە بولسا جاۋلاسپايىق، ەلدەسەيىك!» دەپ، سادىردى كەلىسىمگە شاقىرىپ، مەجەلى ۋاقىتقا دەيىن امالداپ، تىنىستاي تۇرۋ ءۇشىن قورالاس ەر جاۋعاشتى ەلشىلىككە جۇمسايدى. قىرعىزدار جاعى حان ابىلايدىڭ: «ەلدەسەيىك، شۋ-تالاستى بىرگە جايلايىق» دەگەن سوزىنە بىتىمگە كەلمەيدى، سادىر كەلىسسوزگە كونبەيدى. ابىلاي وعان ەكىنشى مارتە ەلشى جۇمسايدى. سادىر بۇل جولى دا قيسىق سويلەپ،

ابىلايدىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتادى. ءبىراق، ەر جاۋعاش كەتكەن سوڭ قىرعىزدىڭ تورەسى اتەكە: «بىتىمگە كەلسەك كەلەيىك، سۇيەنگەن ءپىرى كۇشتى ەكەن» دەسە دە، باتىر ءنادىر بالا بولماپتى. وعان اتەكە وكپەلەپ، ەكى مىڭ اسكەرىمەن ءبولىنىپ، ەلىنە قايتىپ كەتىپتى. وسى كەزدە ساسكە دە بولىپتى. جالاڭاش بابا ءبىر ۋىس توپىراقتى جاۋعا قاراي شاشىپ جىبەرىپ، «ال ەندى شابىڭدار» دەپتى. اقىرى بۇل شايقاستا قىرعىز اسكەرى ويسىراي جەڭىلىپ، قىرعىنعا ۇشىراپتى.

كەلەسى ءبىر دەرەكتە اتەكە جىرىقتىڭ وپات بولۋ تاريحى بىلاي باياندالادى: «بۇل جەردە بiلiپ الۋعا تيiستi بiر ۇعىم بۇل ايتىپ جۇرگەن قىرعىز اتەكە جىرىق بۇگiنگi ارامىزداعى قىرعىز با؟ جوق، بۇرىنعى جوڭعار iشiندە سiڭiستi بولىپ كەتكەن جوڭعار قىرعىزدارى ما؟ ول جاعى بەلگiسiز. بۇگiن دە قالماق قىرعىز دەگەن قىرعىزدار بار، اتەكە بالكiم وسى قىرعىزداردىڭ باتىرى بولۋى مۇمكiن. ايتەۋiر، اتەكە سول ءداۋiردەگi ايتۋلى باتىرلاردىڭ بiرi بولعاندىعى شىندىق. كەزiندە قازاق كiشi ءجۇزiنiڭ iشiندە ەسiمi بۇكiل ەلگە جايىلعان ءتۇر تۇلعاسى وزگەشە، ءداۋ دەنەلi، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان ءارi باتىر قوڭىرباي ەسiمدi ادام وتكەن ەكەن. بۇل ادامنىڭ ەرلiكتەرi "قوڭىرباي باتىر"، "قوڭىرباي باتىردىڭ اتەكە جىرىقتى جەڭۋi"، "قوڭىرباي باتىر مەن اتەكە جىرىقتىڭ سايىسى" دەپ باياندالادى. بۇدان باسقا دا اتەكە جانە ونىڭ ەرلiكتەرi جايىندا كەزiكتiرۋگە بولادى. اتەكە قول باستاپ وسى اراعا كەلگەن سوڭ، قابانبايدىڭ جاساۋىلدارىنا جولىعىپ قازاق باتىرلارىمەن ءوزiنiڭ جەكپە-جەككە شىعاتىندىعىن جاريالايدى. سودان قازاق جاساۋىلدارى iشiنەن الدىمەن داۋلەتباي باتىر، ودان باراق باتىر سىندى قازاقتىڭ تانىمالى ءۇش باتىرى جەكپە-جەككە شىعادى، بiراق ونىڭ بارلىعى اتەكەدەن جەڭiلiپ قايتادى. نامىسقا شىداماعان قابانباي سوڭىندا ءوزi شىعىپ اتەكەنi جەڭiپ، ونى ءولتiرiپ، ونىڭ بارلىق مال-مۇلكiن ولجالاپ باتىرلاعا ۇلەستiرiپ بەرەدi ەكەن. سونىمەن، قىرعىزبەن ارادا تۋىنداعان جانجالدى سوزبەن شەشۋ مۇمكىن ەمەسىنە كوز جەتكىزگەن ابىلاي حان ۇرىسقا دايىندالادى. حان ابىلاي شۋدىڭ بويىنا تۇسكەن ەل بولسا ءبىلىپ قايت دەپ جىبەرگەن ەلۋ كىسى شولعىنشىلارى ءبىر تايپا ەلدى شاۋىپ، ءبىراز ادامدى قولعا ءتۇسىرىپ اكەلەدى. ابىلاي سونىڭ ىشىنەن ەكەۋىن سول كەزدەگى قىرعىزدىڭ تورەسى اتەكەگە جىبەرىپ، ولارعا مىنا ءسوزدى ايتۋدى تاپسىرادى: «ونىڭ ءبىر جىلعى ءتولىن مەن الدىم، مەنىڭ ءبىر جىلعى ءتولىمدى ول الدى. قۇمار تارقاپ، كەك بىتەتىن بولمادى. ءۇش كۇنگە شەيىن وسى كاللا-مۇنارانىڭ تۇبىندە توسامىن، كەلىپ نە مەنىڭ قانىما ءبىرجولا ول تويىپ كەتسىن، نە ونىڭ قانىنا مەن تويىپ كەتەيىن». ءۇشىنشى كۇنى ءنادىر بالا، سادىر بالا باستاعان اتەكەنىڭ قولى كەلىپ جەتەدى. كەلە وق جاۋدىرىپ، ابىلايدىڭ اسكەرىن شاتىرلارعا قۋىپ تىعادى. وسى كەزدە حان جالاڭاش بابابان اقىل سۇرايدى. جالاڭاش اۋليە: «ساسكە كوتەرىلگەنشە ول اتسا دا سەن اتپا. ول شاپسا دا سەن شاپپا. سەنىڭ وعىڭ ولارعا ساسكە كوتەرىلگەن سوڭ داريدى. وسى كۇنگى ساعات ولارعا اۋىپ تۇر. قىرىلعانىڭ قىرىل دا، قالعانىڭ ورىنىڭدا تۇرا بەر»، - دەيدى [8].

سادىردىڭ باسشىلىعىنا سۇيەنگەن قىرعىزدار جەتىسۋدى، شۋ مەن تالاستى جانە تاعى باسقا ايماقتاردى

باسىپ العاندا، حان ابىلاي قول استىنداعى التى مىڭ اسكەرiن ءۇش قاناتقا ءبولىپ، بەردiقوجا باتىر باستاعان قولدى سادىر وتىرعان تالاسقا جiبەرەدi. ەكiنشi قولدى قوراعاتىنىڭ باسىنداعى سولتىلارعا جiبەرەدi. ءۇشiنشi قولدى ابىلايدىڭ ءوزi باستاپ، جاۋعاش، جارىلقاپ باتىرلارمەن بiرگە اۋليەاتاعا كەلەدi. بەردiقوجا باتىر سادىردى باسىپ الادى. ابىلاي حان اۋليەاتانى باعىندىرىپ، سولتىعا قاراي اتتانادى. سولتىلار قوراعاتىنىڭ بەلiنە بەكiنiپ الىپ، موماقان، جايىل، كەبەك بي، ۇسەن، تەكە، يتەكە باتىرلارى قازاققا قاتتى قارسىلىق كورسەتەدi. ابىلاي حان كەلگەسiن قازاق جەڭiپ، قارسىلاس جاقتىڭ باستى ادامدارىن تۇتقىنعا الادى. ابىلاي حان تورت-بەس مىڭ ادام قول جيناپ ۇرىسقا كىرىسكەندە، ءۇش قانات اسكەردى شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر، تاراقتى بايعوزى باتىر، جارىلعاپ، جاۋعاش باتىرلار باسقارادى. سوندا قىرعىزدىڭ كوپ باتىرلارى مەن ساربازدارى قولعا ءتۇسىپ، شايقاستا شەيىت بولعان قىرعىزدىڭ سۇيەكتەرى جايىل مولاسىنا جەرلەنىپ، قورىم «جايىلىم مازارى» دەپ اتالعان. «جايىل قىرعىنى» دەپ اتالعان بۇل شايقاستا قابانباي باتىردىڭ سەرىگى بولعان شىنقوجا باتىر بازارقۇل ۇلى (1706-1770) قازا تابادى.

قازاق-قىرعىز اراسىندا بولعان بۇل شايقاستا تۇما شىنقوجا باتىر قورشاۋدا قالىپ، ءوزىنىڭ بارماعىن قىلىشپەن شاۋىپ ورايدى دا، ساۋ قالعان باتىرلارعا قازاق جەرىندە كومۋگە امانات رەتىندە تاپسىرادى، ءوزى شايقاستا شەيىت بولعان. دەنەسى قاي جەردە جەرلەنگەنى بەلگىسىز، ال بارماعى قازىرگى اياگوز اۋدانىنداعى شىنقوجا ەسىمىمەن اتالعان اۋىلدا، نارىن وزەنىنىڭ بويىنداعى

توبەگە كومىلگەن. باتىرلار ءوز بارماعىن قىلىشپەن شاۋىپ، وسىلايشا اماناتتاعانى، سول شايقاس اۋىر بولعانىن كورسەتەدى. بەردىقوجا باتىر قانىپەزەر سادىردى اتتان ءتۇسىرىپ، جاۋلاسقان قىرعىزداردى اياۋسىز قىرىپ-جويادى. ونىمەن قاناتتاس سوعىسقان باتىرلار قىرعىزدى الاتاۋ اسىرىپ تاستايدى. «جايىل قىرعىنى» شايقاسىندا قارعىز وسىلاي جەڭىلىس تابادى. سوعىستىڭ سۇراپىل بولعانى سونشا، قازاق پەن قىرعىز اراسىندا «جايىل قىرعىنى» دەگەن اتپەن ساقتالعان. شايقاستا مىڭداعان ادام ءولىپ، قولعا تۇسكەن سادىر، جايىل، ۇسەن، تەكە، جانە تاعى باسقا بiرقاتار قارعىزدىڭ باتىرى مەن بيلەرiن ابىلاي حان دارعا اسادى. قىرعىزدىڭ جاسى ۇلكەن كورنەكتi ادامى جايىل بي بولعان. ولاردى جەرلەنگەن مولا «جايىل مازارى» دەپ اتالدى. تۇتقىنعا تۇسكەن كوپ قىرعىزداردى حان ابىلاي قازاق رۋلارىنا ءسىڭىستىرىپ جىبەرەدى.

1780 جىلى قىرعىز-قازاق شايقاسى اياقتالعان سوڭ، ەكى ەلدىڭ ءوزارا شەكارا ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەدى. ەكى جاق ورتاق كەلىسىمگە كەلەدى. ابىلاي حاننىڭ قىرعىزدارمەن اراداعى ءبىتىمى بويىنشا قازاقتار – الاتاۋدان ىلەگە دەيىن، قىرعىزدار – ىستىقكولدەن شۋعا دەيىنگى جەردى الاتىن بولادى. وسىدان كەيىن قىرعىزدار ىلە بويىن قالدىرىپ، كوشىپ كەتەدى. شىنىشىلى بەردىقوجا باتىر باستاعان ءبىر قاۋىم ەل شىرشىقتان جەتىسۋعا، اياگوز بويىنا وتۋىنە وسى جورىق سەبەپشى بولعان. بالقاش كولىنىڭ شىعىس جاعىن قىستاپ، جاز ايلارىندا جيدەسۋ ماڭايىن جايلاعان. ال كەيىن، 1911 جىلى لەپسى ويازىنىڭ جەرىنە ستاتيستيكالىق زەرتتەۋ

جۇرگىزگەن ورىس وفيسەرى ءارى عالىمى پ. رۋميانسيەۆ كەلتىرگەن دەرەكتە: «جىلدى تاۋ (جىلاندى تاۋ) جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىن اينالسا، «بەردىقوجا قونىسى» دەپ اتالاتىن شاتقال بار»، دەپ جازىلعان.

بەردىقوجا باتىر ايتىلىپ وتىرعان سول حان ابىلايدىڭ زامانىندا قالماققا قارسى اياگوز، بۇلانتى، بىلەۋتى جانە سارىسۋ وزەنى بويىنداعى، ىلە باسىنداعى تالقى، ەبى، ەمبى، الاكول، التايداعى ۇلاناسۋ، قاندىسۋ، ايدىنسۋ، شار، شورعا ۇرىستارىندا، قوزىماڭىراق، قويماڭىراق، ءاقشاۋلى، يتىشپەس كولدەرى ماڭىندا، اڭىراقايداعى شايقاستارىندا قازاقتىڭ جاساقتارىنا باسشىلىق ەتكەن. بەردىقوجا باتىر تۋرالى مالىمەت «جالاڭاش بابا» ماقالاسىندا كوكجال باراق پەن قاراكەرەيدىڭ تۇما اتاسىنان شىققان شىنقوجا باتىرمەن قاتار اتالادى. ەكى مىڭ قولدى باستاپ، الاتاۋداعى قىرعىز اۋىلدارىن شاۋىپ، كوپ ولجاعا قارىق بولعان. بۇل شاپقىنشىلىق قازاق پەن قىرعىز اراسىندا ۇلكەن داۋعا اينالعان. سوندا حان ابىلاي: «قورداي، شۋ بويى مەن تالاس ايماعىن قورعاپ، تىنىشتىقتى ورناتاتىن بەردىقوجا بار عوي»، – دەپ، وعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، قىرعىزدارمەن كەلىسسوزدەرگە ارالاسپاعان. وسى وقيعا بەردىقوجانىڭ تەك باتىر عانا ەمەس، ەلشى دە، جاۋشى دا، ءارى قولباسشى بولعانىن كورسەتەدى. بەردىقوجا باتىردىڭ ايتقان ويلارى دۇشپانمەن ۇرىستاردا قۇندى كەڭەس رەتىندە باعالانعان. سول باتىرلاردىڭ جەڭىستەرىنىڭ سىرى اۋەلى ساربازدار مەن قولباسشىلاردىڭ سوعىس ءتاسىلىن دۇرىس تاڭداۋى، ەرەكشە ەرلىكپەن شايقاسۋى، سونداي-اق،

شايقاس وتەتىن جەردى، ونى باستاۋعا ۋاقىتتى ءدال بىلگەن ابىزدىڭ كەڭەسىندە جاتىر.

بەردىقوجا باتىردىڭ سۇيەگى 2011 جىلى قابىردەن قىزىپ الىنىپ، وسى زامانعى زەرتحانادا ءبىر جىل بويى زەرتتەلىپ، انتروپولوگيالىق رەكونسترۋكسيا جۇرگىزگەن رەسەيلىك عالىم ت.س.بالۋيەۆا: «بەردىقوجا اۋىر جاراقات سالدارىنان قايتىس بولعان. زيراتتا جاتقان سۇيەكتىڭ باسى، ەكى قولى، اياعى دەنەسىنەن بولىنگەنى انىق بايقالادى. سۇيەك وتكىر قىلىشپەن شابىلعان [9]. يىعى مەن باسىندا اۋىر سوققىنىڭ ءىزى ساقتالعان» - دەپ سيپاتتاعان. عالىمدار باتىردى ازاپتاپ، قيناپ بارىپ ولتىرىلگەن دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. انتروپولوگ عالىم ت.س. بالۋيەۆانىڭ سيپاتتاۋىنشا بەردىقوجا باتىردىڭ بويى 177 سانتيمەتر بولعان جانە ءوزى قۇرالىپتاس زامانداستارىنان دەنەلى كەلگەن، كەڭ يىقتى، جاۋرىندى، دەنەسىندە ارتىق ەتى جوق، بۇلشىق ەتتەرى شيىرشىق اتقان، جاستايىنان ساداق پەن سۋىق قارۋدى مەيلىنشە شەبەر مەڭگەرگەن. مويىنى جۋان ءارى ۇزىن كەلگەن. ماڭدايى كەڭ، باس سۇيەگى تاستاي قاتتى، كوزى وتكىر، شاشى قالىڭ بولعان ەكەن. جاۋلار قىلىشپەن شاۋىپ كەسكىلەپ ولتىرگەن [10]. ايبىندى قولباسشى، جەكپە-جەكتە جاۋ تۇسىرگەن جاۋجۇرەك بەردىقوجا اتاقتى قابانباي باتىر قاتارلى ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى بۇلانتى، بىلەۋتى جانە سارىسۋ بويىنداعى يتىشپەس، الاكول ماڭىنداعى اڭىراقاي شايقاسىندا، ىلە باسىنداعى تالقى، ەبى، الاكول، التايداعى ۇلانسۋ، مامىرسۋ، شار، شارعا شايقاستارىندا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن. قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، ەر جانىبەك، كوكجارلى كوكجال باراق سىندى ايگىلى باتىرلار قاتارلى قازاقتىڭ جەرىن باسىپ العان قالماققا، شۇرشىتكە بۇيىدەي تيگەن، قىرعىزعا ەسە بەرمەگەن.

 

الپىسبەس ماحسات الپىسبەس ۇلى

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى (E-mail: alpysbes_ma@enu.kz)

XVIII عاسىردا قازاق جەرى مەن ەلىن قورعاعان باتىرلاردىڭ

شەجىرەلىك تاريحىنان (قازاق-قىرعىز قارىم قاتىناستارى)

ادەبيەتتەر مەن دەرەك كوزدەرى:

1. نازاربايەۆ ن.ءا. بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ // ەگەمەندى قازاقستان. - 12 ءساۋىر. – 2017.

2. شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر / قۇراست. قاسىمبەكوۆ ب.، ءقىدىرالى د. – استانا: فوليانت، 2009. -288ب.

3. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوچينەنيا ۆ 5-تي توماح. – الماتى، 1985.

4. كوپەيەۆ م.-ج. قازاق شەجىرەسى. – الماتى: جالىن، 1993.

5. حاليد ق. تارۋاريح حامسا شارقي. – الماتى: قازاقستان، 1992.

6. اندرەيەۆ ي.گ. وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز-كايساكوۆ. – الماتى، 1998.

7. ابدىكىم ۇلى م. ايىرقالپاقتىلاردى اعايىن دەسەك تە... // تۇركىستان. 19 اقپان 2014.

8. تورايعىروۆ س. جالاڭاش بابا / قۇربان قاجى اۋزىنان وقشاۋ ءسوز// قازاق. 1916.

9. دوبروۆولسكايا م.ۆ.، مەدنيكوۆا م.ب.، بەردىكوجا باتىر: يستوريا جيزني ي سمەرتي پو داننىم فيزيچەسكوي انتروپولوگيي (ەكسپەرتيزا وستانكوۆ بەردىكوجي باتىرا). – ۆ كن: ناسلەديە ل.ن. گۋميليەۆا ي سوۆرەمەننايا ەۆرازييسكايا ينتەگراسيا: ترۋدى ءىح ەۆرازييسكوگو

ناۋچنوگو فورۋما / پود رەد. ە.ب. سىدىكوۆا. – استانا: يزداتەلستۆو ەنۋ يم. ل.ن. گۋميليەۆا، 2012. – 735 س. – س.378-386.

10. بالۋيەۆا ت.س.، ۆەسەلوۆسكايا ە.ۆ. رەكونسترۋكسيا وبليكا ناسيونالنوگو گەرويا-ۆوينا بەردىكوجا باتىرا. – ۆ كن: ناسلەديە ل.ن. گۋميليەۆا ي سوۆرەمەننايا ەۆرازييسكايا ينتەگراسيا: ترۋدى ءىح ەۆرازييسكوگو ناۋچنوگو فورۋما / پود رەد. ە.ب. سىدىكوۆا. – استانا: يزداتەلستۆو ەنۋ يم. ل.ن. گۋميليەۆا، 2012. – 735 س. – س.386-401.

اۆتور تۋرالى مالىمەت:

الپىسبەس ماحسات الپىسبەس ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى (alpysbes_ma@enu.kz)

سۆەدەنيا وب اۆتورە:

الپىسبەس ماحسات الپىسبەسۋلى، دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسور ەنۋ يم. ل.ن.گۋميليەۆا (alpysbes_ma@enu.kz)

About the author:

Alpysbes Makhsat Alpysbesuly، Doctor of History، Professor of ENU. L.N. Gumiliev (alpysbes_ma@enu.kz)

م.ا.الپىسبەس

شەجيرە كازاحوۆ و باتىراح –

زاششيتنيكاح كازاحسكوي زەملي ي گوسۋدارستۆا ۆ XVIII ۆەكە

ۆ داننوي ستاتە پرەدستاۆلەن اناليز ي سۆود يستوچنيكوۆىح داننىح وب يستوريچەسكوي رولي باتىروۆ ۆ وسۆوبوجدەنيي كازاحسكيح زەمەل وت وككۋپاسيي ي بوربى پروتيۆ پوپىتوك زاحۆاتا كازاحسكيح زەمەل. ۆ ستاتە راسسماتريۆاەتسيا ۆوەننو-پوليتيچەسكيە سوبىتيا 1760-80-ح گگ. ۆ ۆوستوچنىح، يۋگو-ۆوستوچنىح ي يۋجنىح پرەدەلاح گرانيس كازاحستانا.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: كازاح، باتىرى، ۆوەننايا يستوريا، شەجيرە، جەتىسۋ

M.A.Alpysbes

The Kazakz’s Shezhyre about batyrs –

the defenders of the Land and the State of Kazakh in the XVIII century

This article presents an analysis of and a set of source data on the historical rule of the batyrs for the liberation of the Kazakh lands from occupation and against attempts to capture the Kazakh lands. The article deals with the military and political events of 1760-80-ies. in the eastern، southeastern and southern limits of the borders of Kazakhstan.

Keywords: Kazakh، batyr، military history، shezhire، Zhetysu

References

1. Berdìķoža // Ķazaķ u̇lttyķ ènciklopediâsy. – Almaty، 1999. – 2ت. -286ب.

2. Šanyšķyly Berdìķoža batyr / Ķu̇rast. Ķasymbekov B.، Ķydyra`lì D. – Astana: Foliant، 2009. -288ب.

3. Valihanov Č.Č. Sočineniâ v 5-تي tomah. – Almaty، 1985.

4. Kôpeev M.-ج. Ķazaķ šežìresì. – Almaty: Žalyn، 1993.

5. Halid Ķ. Taruarih hamsa šarķi. – Almaty: Ķazaķstan، 1992.

6. Andreev I.G. Opisanie Srednej Ordy kirgiz-كaisakov. – Almaty، 1998.

7. ا`bdìkìmu̇ly M. Ajyrķalpaķtylardy aġajyn desek te... // Tùrkìstan. 19 aķpan 2014.

8. Torajġyrov S. Žalaņaš baba / Ķu̇rban ķažy auzynan oķšau sôz// Ķazaķ. 1916.

9. Dobrovolʹskaâ M.V.، Mednikova M.B.، Berdykoža batyr: istoriâ žizni i smerti po dannym fizičeskoj antropologii (èkspertiza ostankov Berdykoži batyra). – V kn: Nasledie L.N. Gumileva i sovremennaâ Evrazijskaâ integraciâ: Trudy ÌH Evrazijskogo naučnogo foruma / Red. E.B. Sydykova. – Astana: Izdatelʹstvo ENU im. L.N. Gumileva، 2012. – 735 s. – S.378-386.

10. Balueva T.S.، Veselovskaâ E.V. Rekonstrukciâ oblika nacionalʹnogo geroâ-ۆوينا Berdykoža batyra. – V kn: Nasledie L.N. Gumileva i sovremennaâ Evrazijskaâ integraciâ: Trudy ÌH Evrazijskogo naučnogo foruma / Pod red. E.B. Sydykova. – Astana: Izdatelʹstvo ENU im. L.N. Gumileva، 2012. – 735 s. – S.386-401.