عىلىم ورداسى – قازاق عىلىمىنىڭ التىن دىڭگەگى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني جانە عىلىمي ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى مەكەمە. ول تەك وتكەننىڭ قۇندى مۇراسىن ساقتاپ قويماي، بۇگىنگى عىلىمي جاڭالىقتار مەن بولاشاققا باعىتتالعان ىرگەلى زەرتتەۋلەردىڭ ورتالىعى رەتىندە قىزمەت اتقارادى.
عىلىم ورداسىنىڭ نەگىزى حح عاسىردىڭ ورتاسىندا قالاندى. 1946 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇرىلىپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ اكادەميك قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ تاعايىندالدى. ۇلت عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ق.ساتبايەۆتىڭ باستاماسىمەن ءتۇرلى سالاداعى عىلىمي ينستيتۋتتار مەن زەرتحانالار اشىلىپ، عىلىمي كادرلار دايارلاۋ جۇيەسى قالىپتاستى. قازىرگى عىلىم ورداسى – سول تاريحي كەشەننىڭ زاڭدى جالعاسى. 1948–1957 جىلدارى كەڭەستىك كلاسسيكالىق ساۋلەت ۇلگىسىمەن سالىنعان كەشەن 12 پاۆيلوننان تۇرادى، قۇرامىنا بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ءتورت مۋزەي كىرەدى. مۇندا 377 ورىندىق ۇلكەن كونفەرەنس-زال، 120 ورىندىق شاعىن كونفەرەنس-زال، 267 ورىندىق كونسەرت زالى جانە قىسقى ب ا ق ورنالاسقان.
بۇگىندە عىلىم ورداسى ىرگەلى زەرتتەۋلەرمەن قاتار مادەني-اعارتۋشىلىق باستامالارعا دا باسا نازار اۋدارادى. بۇل – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ عىلىمعا دەگەن قامقورلىعى مەن كەلەشەككە دەگەن سەنىمىنىڭ ايعاعى. مەكەمە تەك عىلىمي ەمەس، سونىمەن قاتار ۇلتتىق رۋحاني، مادەني جانە زياتكەرلىك مۇرانى ساقتاپ، دامىتۋعا ارنالعان. ءبىلىم مەن عىلىمدى ۇيلەستىرە وتىرىپ، مۋزەي جانە كىتاپحانا باعىتىنداعى جوبالار قاتار دامۋدا. تاريحي-مادەني مۇرانى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىندا ءتۇرلى عىلىمي جوبالار ازىرلەنىپ، ولاردى تاجىريبەگە ەنگىزۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار كىتاپتار مەن قۇجاتتاردى جيناقتاۋ، جۇيەلەۋ جانە ولاردى كوپشىلىككە قولجەتىمدى ەتۋ ارقىلى ۇلتتىق عىلىمي اقپارات كەڭىستىگىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىلىپ جاتىر.
عىلىم ورداسى شەتەلدىك جەتەكشى ورتالىقتارمەن – تۇركيا، يران، اقش سەكىلدى ەلدەردىڭ عىلىمي ۇيىمدارىمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتقان. تۇركياداعى يسلام مادەنيەتى مەن ونەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى، يراننىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسى سىندى ۇيىمدارمەن ارىپتەستىك كاسىبي تاجىريبە الماسۋعا جول اشتى. 2023 جىلى ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن رەستاۆراسيا جانە كونسەرۆاسيا ورتالىعى اشىلىپ، سيرەك قۇجاتتاردى ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. روبوت-سكانەرلەر مەن كەڭ فورماتتى قۇرىلعىلاردىڭ كومەگىمەن سيرەك باسىلىمداردى ساپالى ءارى ءقاۋىپسىز سيفرلاندىرۋ ءىسى جۇيەلەندىرىلدى.
2025–2027 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي باعدارلامالار اياسىندا «قازاقستاننىڭ قولجازبا مۇراسى: رەەسترلەۋ، رەستاۆراسيالاۋ، عىلىمي كاتالوگتاۋ، سيفرلاندىرۋ جانە كەشەندى كوديكولوگيالىق زەرتتەۋ» جوباسى ۇسىنىلدى. بۇل جوبا كىتاپحانا قورىنداعى قولجازبالاردىڭ ۇلتتىق رەەسترى مەن عىلىمي سيپاتتاماسىن جاساپ، ساقتاۋ جاعدايىن جاقسارتۋدى كوزدەيدى. سونىمەن قاتار رەستاۆراسيا ورتالىعى قۇرال-جابدىقتارمەن تولىق جابدىقتالىپ، مامانداردى وقىتىپ دايارلايتىن ورتالىققا اينالماق. رەستاۆراسيا جۇمىستارى قازىرگى تاڭدا رەسەي، تۇركيا، يران ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە نەگىزدەلىپ جۇزەگە اسۋدا. بۇل پروسەسس كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرەدى: قۇجات الدىمەن اكتىمەن قابىلدانىپ، فوتوفيكساسيا جاسالادى؛ كەيىن زەرتتەلىپ، شاڭنان تازالانادى؛ پاسپورتى تولتىرىلىپ، نەگىزگى رەستاۆراسيا جۇمىستارى اتقارىلادى؛ سوڭىندا قايتادان فوتوفيكساسيا جاسالىپ، قۇجات ساقتاۋ ورنىنا قايتارىلادى. بۇل ىسپەن 6 مامان اينالىسادى، ونىڭ ىشىندە رەسەيلىك 20 جىلدىق تاجىريبەسى بار ديپلومدى رەستاۆراتور، سەرتيفيكاتتالعان مامان جانە ىشكى دايىندىقتان وتكەن 4 مامان بار. قازىرگى كەزدە مامان تاپشىلىعىن جويۋ ماقساتىندا ارنايى كۋرستار مەن تاعىلىمدامالار ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى.
عىلىم ورداسىنىڭ مۋزەيلەرىندە حالقىمىزدىڭ ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى تاريحىن بەينەلەيتىن قۇندى جادىگەرلەر ساقتالعان. ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادام» كيىمىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن نۇسقاسى (كوشىرمەسى)، بەرەل قورىمىنداعى جەرلەۋ كامەراسىنىڭ رەكونسترۋكسياسى مەن جىلقى بەينەسىنىڭ ماكەتى، وتىرار، تاراز، قۇيرىقتوبە سياقتى قالالاردان تابىلعان ارحەولوگيالىق بۇيىمدار – حالقىمىزدىڭ باي تاريحي مۇراسىن ايعاقتايدى. سونىمەن قاتار مۇراعات قورىندا تاريحي ماڭىزى زور سيرەك قولجازبالار، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جەكە قۇجاتتارى مەن زاتتارى، فوتوسۋرەتتەر مەن باسىلىمدار جيناقتالعان.
اسا ماڭىزدى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – عىلىم ورداسى كىتاپحاناسىندا ساقتالعان، XVIII عاسىردا جازىلعان جانە ۇزىندىعى 3 مەتردەن اساتىن «حاندار شەجىرەسى» قولجازبانىڭ يۋنەسكو-نىڭ «الەم جادى» حالىقارالىق تىزىمىنە ەنۋى. جۋىردا بۇل قۇندى مۇراعا ارنايى سەرتيفيكات بەرىلدى. بۇل – قازاقستاننىڭ رۋحاني قازىناسىنا بەرىلگەن حالىقارالىق باعا.
ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورىن سيفرلاندىرۋ جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. 2022 جىلدان باستاپ كىتاپحانا زاماناۋي، جوعارى جىلدامدىقتى جانە ءتۇرلى فورماتتا سكانەرلەيتىن قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالا باستادى. بۇل سيرەك باسىلىمداردى ساپالى ءارى ءقاۋىپسىز تۇردە سيفرلاۋعا مۇمكىندىك بەردى. اتاپ ايتقاندا، اۆستراليالىق تەحنولوگيا نەگىزىندە جاسالعان جوعارى ءونىمدى سكان-روبوت ىسكە قوسىلدى. بۇل قۇرىلعى سيرەك كىتاپتاردى مەحانيكالىق زاقىم كەلتىرمەي جىلدام ءارى ساپالى وڭدەۋگە جاعداي جاسايدى.
سيفرلانعان ماتەريالدار ارنايى سەرۆەردە ۇزاق مەرزىمگە ساقتالىپ، «مەگا پرو» ەلەكتروندى كاتالوگى ارقىلى وقىرماندارعا قولجەتىمدى ەتىلۋدە. قازىرگى تاڭدا كىتاپحانا قورىندا 5،8 ميلليونعا جۋىق كىتاپ جيناقتالعان. 2013–2025 جىلدار ارالىعىندا 24 149 قۇجات سيفرلىق فورماتقا كوشىرىلىپ، ولاردىڭ مۇقاباسى مەن العاشقى 7–10 بەتى ەلەكتروندى نۇسقاعا ەنگىزىلدى. وسى قۇجاتتاردىڭ قاتارىندا 9 786 سيرەك كىتاپ پەن 5 552 قولجازبا بار. سونىمەن قاتار ديسسەرتاسيالار، اۆتورەفەراتتار، مەرزىمدى باسىلىمدار، عىلىمي-بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەر مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرقاتار جۋرنالدارى دا سيفرلىق فورماتتا ۇسىنىلىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، جاقىن ارادا جاڭا كەيىپتە ەسىگىن قايتا اشپاق. بۇل وزگەرىستەر وقىرماندارعا قولايلى جاعداي تۋعىزىپ قانا قويماي، كىتاپ قورىن جاڭا فورماتتا ۇسىنۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى.
جاڭعىرتۋ جۇمىستارى اياسىندا عىلىم ورداسىنىڭ سىرتقى قاسبەتى مەن شاتىرى تولىق جوندەلىپ، ىشكى كەڭىستىكتەر زاماناۋي تالاپتارعا ساي قايتا جابدىقتالدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، جاڭا تەحنولوگيالىق شەشىمدەر ەنگىزىلدى: كونفەرەنس-زالدار، كورمە الاڭدارى مەن كىتاپحانا وقىرمان زالدارى جاڭارتىلىپ، زاماناۋي سيپاتقا يە بولدى. سونداي-اق ەنەرگيا ۇنەمدەۋ جۇيەلەرى، ءورت قاۋىپسىزدىگى مەن بەينەباقىلاۋ ينفراقۇرىلىمى دا جاڭعىرتىلىپ، عيماراتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تيىمدىلىگى ارتتى.
وردامىزدىڭ الداعى جوسپارىنا كەلەتىن بولساق، باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ اياسىندا ءۇش جوبا، سونداي-اق 2025–2027 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلامالار بويىنشا گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا ءبىر جوبا ءوتىنىمى دايىندالۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستانداعى ارحەوگرافيالىق زەرتتەۋلەردىڭ تاريحي دامۋى مەن قازىرگى جاعدايىن تالداۋ، قازاقستاننىڭ قولجازبا مۇراسىن رەەسترلەۋ، رەستاۆراسيالاۋ، عىلىمي كاتالوگتاۋ جانە سيفرلاندىرۋ جۇمىستارى بار. سونىمەن قاتار پالەونتولوگيا، زوولوگيا، ارحەولوگيا جانە ارحەوگرافيا قورلارىن ءپانارالىق زەرتتەۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇدان بولەك، ماملۇك-قىپشاق جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى تۇركىلەردىڭ جىلقىعا قاتىستى مادەنيەتىن زەرتتەيتىن جوبا دا كوزدەلۋدە.
عىلىم ورداسى – قازاق عىلىمىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ۇلتتىق مادەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ التىن قازىعى بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ باي تاريحى مەن بۇگىنگى قارقىندى دامۋى ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتىن ارتتىرىپ، كەلەشەك ۇرپاققا مول مۇرا قالدىرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى ميسسيانى جالعاستىرۋدا. وسىلايشا، عىلىم ورداسى – عاسىرلىق تاريح پەن زاماناۋي جاڭعىرۋدىڭ توعىسقان تۇسى. ول ۇلتتىڭ عىلىمي جادىن ساقتاپ قانا قويماي، جاڭا بۋىنعا باعىت بەرەتىن تىرەككە اينالىپ وتىر. رۋحاني مۇرا مەن ىرگەلى عىلىمدى ۇشتاستىرا وتىرىپ، بۇل مەكەمە كەلەشەككە بەت العان قازاقستاننىڭ دامۋىنا بەرىك نەگىز قالاۋدا.
ۇلار مۇقاجانوۆ،
«عىلىم ورداسى» شجق رمك باس ديرەكتورى
