كەز كەلگەن ەلدىڭ عىلىمي الەۋەتتى باعامداۋدا ساپالى قۇرامعا يە عىلىمي مەكەمەلەر، جوعارعى وقۋ ورىندار، عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىمەن جۇيەلى تۇردە اينالىساتىن جەتەكشى ۇيىمدار جانە بىلىكتى عىلىمي كادرلاردىڭ، سىرت ەلدەردەن عالىمدار تارتۋ ءىسىنىڭ رەتتىلىگى جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ينفراقۇرىلىمداردىڭ (ۇجىمدىق پايدالانۋعا ارنالعان ۇلتتىق زەرتحانالارعا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى) ماڭىزى زور.

 

جاستار عىلىمعا بەت بۇردى

قازاقستاندا ءبىر ميلليون ادامعا شاققاندا 1392 ادامعا تەڭ كەلەدى

عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتتىڭ رەسۋرستىق وزەگىندە «زەرتتەمەلەر مەن ءوندىرىس» جاتاتىنى ءسوزسىز. بۇل رەتتە ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىم باسشىلىققا الىپ، تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق زەرتتەمەلەر مەن عىلىمي-تەحنيكالىق ءونىمدى ءوندىرىستىڭ ءتۇرلى سالاسىنا ەنگىزۋدىڭ ءمانى زور. ال عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتتىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – بىلىكتى مامان. ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن مامانسىز دامىعان عىلىمي الەۋەتتى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ەلىمىزدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق سالاسىندا بىلىكتى ماماندار نەگىزگى الەۋەتتى كۇش بولىپ سانالادى. 1991-2013 جىلدار ارالاعىندا عىلىم سالاسىن قارجىلاندىرۋدىڭ دەڭگەيى ءتيىستى دەڭگەيدە بولماعاندىقتان عىلىمي زەرتتەمەلەردى ىسكە اسىراتىن عالىمداردىڭ سانى 1،7 ەسەگە (40،9 مىڭ ادامنان 23،7 ادامعا) تومەندەدى. وسىلايشا قازاق عىلىم ۇلكەن سىناقتى باستان وتكەردى.

جالپى العاندا 2000 جىلدار مەن 2013 جىلدار ارالىعىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارمەن (عزتكج) اينالىسقان قىزمەتكەرلەردىڭ سانى 8،9 مىڭ ادامعا ارتىپ، 60،6%-دى قۇراسا، ءدال وسى كەزەڭدە زەرتتەۋشى-مامانداردىڭ سانى 8،2 مىڭ ادامعا ۇلعايىپ، 90،9%-عا جەتكەنىن بايقايمىز. ال تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلەسى 0،5 مىڭ ادامعا كوبەيىپ، 12،0%-عا ارتقان. بۇگىندە قازاقستانداعى عزتكج جۇمىسپەن اينالىسۋشىلاردى 1 ميلليون ادامعا شاققاندا 1392 ادامعا تەڭ كەلەدى. بۇل باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن كورسەتكىش. ايتالىق، 1 ميلليون ادامعا شاققاندا عزتكج اينالىساتىن مامانداردىڭ سانى فينليانديادا 7832، يسلانديادا 6807، شۆەسيادا 5416، جاپونيادا 5287، اقش-تا 4605، نورۆەگيادا 4587، اۆستراليادا 3759، كانادادا 3597، فرانسيادا 3213 ادامدى قۇرايدى. بۇگىندە ەلىمىزدەگى عزتكج جۇمىسپەن اينالىساتىن قىزمەتكەرلەردىڭ 49،9%-ى جوعارعى كاسىبي ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا، 23،3%-ى مەملەكەتتىك سەكتوردا، 21،1%-ى كاسىپكەرلىك جانە 5،6%-ى كوممەرسيالىق ەمەس سالالاردا جۇمىس ىستەيدى. دامىعان ەلدەردىڭ ىس-تاجىريبەسىنە نازار اۋداراتىن بولساق، عىلىمي ورتانى دامىتۋدا مەملەكەتتىڭ قولداۋىنىڭ ماڭىزى زور ەكەنى بىردەن بايقالادى. سوندىقتان عىلىم سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ماڭى زور. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك قولداۋىنا سۇيەنىپ عزتكج اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ سانى 78 جەتكەن.

بۇگىندە قازاقستانداعى عزتكج جۇمىسپەن اينالىسۋشىلاردى 1 ميلليون ادامعا شاققاندا 1392 ادامعا تەڭ كەلەدى. بۇل باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن كورسەتكىش. ايتالىق، 1 ميلليون ادامعا شاققاندا عزتكج اينالىساتىن مامانداردىڭ سانى فينليانديادا 7832، يسلانديادا 6807، شۆەسيادا 5416، جاپونيادا 5287، اقش-تا 4605، نورۆەگيادا 4587، اۆستراليادا 3759، كانادادا 3597، فرانسيادا 3213 ادامدى قۇرايدى.

قازىرگى تاڭدا كوپشىلىگىمىز قازاق عىلىمى قارتايىپ بارا جاتىر دەپ ءجيى ايتامىز. ءبىراق سوڭعى ۋاقىتتارى جاستاردىڭ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتقانىن بايقاۋعا بولادى. «ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى» اق عزتكج اينالىسۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ساراپقا سالىنعاندا 35 جاستاعى عالىمداردىڭ سانى 36،2%-عا جەتكەنىن انىقتاعان. وسى ءبىر مالىمەتتەن-اق جاستاردىڭ عىلىمعا بەت بۇرا باستاعانىن اڭعاراماز. ال 65 جاستان اسقان عزتكج اينالىسۋشىلاردىڭ ۇلەسى – 8،1%-دى قۇراعان. تاعى ءبىر قىزىقتى مالىمەت. 2013 جىلى ەلىمىز بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋشىلاردىڭ اراسىندا ايەلدەردىڭ ۇلەسى 51،7%-دى قۇراپ، ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىندا گەندەرلىك تەڭدىك ساقتالعان.

 

PhD دوكتورلار تاپشى

عىلىمي كادرلار دايارلاۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ دامىعان ەلدەردە دە  وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى زاماناۋي سالالارعا نەگىزدەلگەندىكتەن ديپلومنان كەيىن عىلىممەن اينالىسۋ ءىسىنىڭ تالابى زور بولىپ تۇر. شەتەلدەردە عىلىمي كادرلاردىڭ ءبىلىمىن ءوز سالاسىندا عانا ەمەس، وزگە عىلىم سالالارىندا پايدالانۋى ايتارلىقتاي ءوسىپ كەلەدى. وسى جايتتى ەسەپكە الا وتىرىپ دوكتورانتۋرا بىتىرگەن مامانداردىڭ باسقا سالانى تاڭداۋى قاتەلىك دەپ قابىلداۋ ورىنسىز. قايتا كەرىسىنشە كاسىبي تۇرعىدان ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، «ءبىر ماماندىق – مانساپتار جيىنتىعى» قاعيداسىن قالىپتاستىرۋدىڭ الىعىشارتى دەپ قاراستىرعان ءجون.

2009-2013 جىلدارى 1500 PhD دوكتورى دايىندالادى دەپ جوسپارلانعانىمەن، ءىس جۇزىندە ولاردىڭ سانى 587 بولعان، ياعني جوسپارلانعاننان 2،5 ەسە از. 2013 جىلدىڭ 22 تامىزىنداعى بعم القا جينالىسىندا ەلىمىزدەگى جوو بىتىرگەن 914 دوكتورانتتىڭ 211ء-ى (23،1%) عانا ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىن قورعاعان، تەك 189-ى (20،7%) بەكىتىلگەن، بۇل دوكتورانتۋرا جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى عىلىمي كادرلار الەۋەتىنىڭ باياۋ وسىمىنە دوكتورلىق قورعايتىن عالىمداردىڭ سانىنىڭ ازدىعىنان عانا ەمەس، ولاردىڭ عىلىم سالاسىنان الىستاپ كەتۋى دە  اسەرىن ەتۋدە. سوڭعى ۋاقىتتارى قازاقستاندا عالىمداردىڭ دوكتورلىق PhD ديسسەرتاسيالاردى قورعاۋ دەڭگەيى وتە تومەن بولعانى جاسىرىن ەمەس. 2013 جىلى 2006-2008 جىلدارداعى دەڭگەيگە (249-227 دوكتور) تەڭ بولىپ تۇر. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى 2011-2013 جىلاردى جىل سايىن PhD دەسسەرتاسيالاردى قورعايتىن دوكتورلاردىڭ سانىن 500 دەيىن ارتتىرۋدى جوسپارلاعان ەدى. ءبىراق PhD دوكتور اتانعان عالىمداردىڭ سانى ءالى دە تومەن. 2013 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي PhD دارەجەسىن يەمدەنۋشىلەردىڭ سانى 686 دوكتوردى قۇراعان. ق ر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 223 دوكتور، ياعني 32،5% ادام عىلىممەن شۇعىلدانعان، اتاپ ايتقاندا 6 جىل ىشىندە بىلىكتىلىگى جوعارى كادر دايىنداۋدىڭ جاڭا جۇيەسىنىڭ جۇمىسقا ارالاسۋى نەمەسە جالپى PhD دوكتورى دارەجەسىن العان مامانداردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى عىلىمنان تىس سالالاردا جۇمىس ىستەگەن.

2009-2013 جىلدارى 1500 PhD دوكتورى دايىندالادى دەپ جوسپارلانعانىمەن، ءىس جۇزىندە ولاردىڭ سانى 587 بولعان، ياعني جوسپارلانعاننان 2،5 ەسە از. 2013 جىلدىڭ 22 تامىزىنداعى بعم القا جينالىسىندا ەلىمىزدەگى جوو بىتىرگەن 914 دوكتورانتتىڭ 211ء-ى (23،1%) عانا ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىن قورعاعان، تەك 189-ى (20،7%) بەكىتىلگەن، بۇل دوكتورانتۋرا جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. جاعدايدىڭ بۇلايشا قۇلدىراۋىنا دوكتورانتاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن باسقارۋداعى مەنەدجمەنتتىڭ السىزسىگى،  ءىس-ساپارلار مەرزىمىنىڭ قىسقا بولۋى، قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى كوپتەگەن دوكتورانتتار بىلىمدەرى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيتىنىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.

وسى مالىمەتتەردىڭ بارلىعى PhD دوكتورانتۋراسى شەڭبەرىندەگى دايىندالىپ جاتقان جوعارى بىلىكتى كادرلاردىڭ ساپاسىن كولەڭكە تۇسىرەتىنى انىق. الدىڭعى جۇيەمەن سالىستىرعانداعى (جىل سايىن 1500-عا جۋىق) دايىندالىپ جاتقان جوعارى بىلىكتى كادرلار سانىنىڭ ءبىرشاما قىسقارۋى، عىلىم مەن ەكونوميكا دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارىن بىلىكتى كادرمەن قامتاماسىز ەتۋدە الداعى جىلدارى دوكتورلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تۋىنداۋى مۇمكىن.  قازىرگى تاڭدا  مەديسينا سالاسى بويىنشا جوو PhD دوكتورلارىن دايىنداۋ ءىسى قاجەتتىلىگى 10-12%-عا جۋىقتاپ قالعان. وسىدان-اق، بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ءتيىمدى باعىتتا جۇرگىزۋدىڭ كەزى كەلگەنىن اڭعارامىز.

نۇرلان جۇماقانوۆ، «ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى.