قازىرگى كەزدە توپىراقتى مۇنايدان تازارتاتىن تاسىلدەر جەتەرلىك. ولاردىڭ كوپشىلىگى قىمبات، كۇردەلى پروسەستەرگە نەگىزدەلگەن ءارى جۇمىس بارىسىندا قولدانىلاتىن رەاگەنتتەر قولجەتىمسىز. سول سەبەپتى ارزان، ءتيىمدى تازارتۋ ادىستەرى قوعام تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋعىزۋدا. ونىڭ ءبىرى – سوربسيالىق ءادىس. سوندىقتان قازۇۋ عالىمدارى كوكسۋ كەن ورنىنىڭ شۋنگيت جىنىستارى نەگىزىندە سوربەنتتەر ازىرلەپ شىعاردى. جوبا جەتەكشىسى – حيميالىق فيزيكا جانە ماتەريالتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى ەردوس وڭعاربايەۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى – مۇناي قالدىقتارىمەن لاستانعان جەردى سوڭعى ساتىسىندا تازارتا الۋىندا. ياعني بۇل ءادىس توپىراقتاعى مۇناي مولشەرى 5-10 پايىزدان اسپايتىن جاعدايدا قولدانىلادى. ءارى ەكىنشى رەت لاستانۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، پروسەستى باسقارۋعا جول اشادى.
شۋنگيت دەگەنىمىز – تابيعي مينەرال نەمەسە پايدالى قازبا، ەلىمىزدىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىندا وندىرىلەدى. رەسەيدە كارەليا اۋماعىندا وندىرىلەدى. كارەليا كەن ورنىنىڭ شۋنگيتىنەن جاسالعان سوربەنتتەر كومىردەن 1،5-2 ەسە ارزان جانە سۇزگىش ەلەمەنت، كاتاليزاتور، بيولوگيالىق زالالسىزداندىرعىش رەتىندە ءتيىمدى. اعىن سۋلاردى مۇنايدان تازارتۋ ءۇشىن ونەركاسىپتىك جاعدايدا جۇزەگە اسىرىلعان سىناق بارىسىندا وسىنداي قورىتىندى جاسالعان. الماتى وبلىسىنداعى كوكسۋ كەن ورنىنداعى شۋنگيت جىنىستارىنىڭ قورى 620 ملن توننا دەپ باعالانادى.
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، شۋنگيتتىڭ ەرەكشەلىگى – قۇرامىندا كومىرتەك جانە كرەمنيي وكسيدى بار، بۇل زاتتار ونىڭ سوربسيالىق قاسيەتتەرىنىڭ جوعارى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
– ادەتتە بىزگە تانىس سوربەنت – بەلسەندىرىلگەن كومىر تەك كومىرتەكتەن عانا تۇراتىن بولسا، شۋنگيت قۇرامىندا كرەمنيي جانە باسقا ەلەمەنتتەردىڭ وكسيدتەرى مەن قوسىلىستارى بار. فاكۋلتەت عالىمدارى بۇعان دەيىن شۋنگيت نەگىزىندە سۋدى ءارتۇرلى زياندى زاتتاردان تازارتاتىن سۇزگىش ماتەريالدار ازىرلەپ، وندىرىسكە شىعارعانى بارىمىزگە بەلگىلى. ءبىزدىڭ جوبانىڭ جاڭالىعى – شۋنگيت نەگىزىندەگى سوربەنتكە ميكروورگانيزمدەر شتامدارىن يمموبيليزاسيالاپ، العاش رەت توپىراقتى توگىلگەن مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنەن تازارتۋعا پايدالانۋ، – دەيدى ە.وڭعاربايەۆ.
ەكولوگياعا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردەن وركەنيەتتىڭ «قولتاڭباسىن» بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە ونەركاسىپ ورلەي تۇسكەن سايىن قورشاعان ورتاداعى تابيعي پروسەستەردىڭ كەرى كەتىپ جاتقانىن كورەمىز. مۇنايدى ءوندىرۋ، جيناۋ، تاسىمالداۋ، ساقتاۋ جانە دايىنداۋ، ۇڭعىمالاردى جوندەۋ كەزىندە قارا التىننىڭ توپىراققا تارالۋى ەكولوگيالىق ماسەلەگە اينالدى. مۇناي – تابيعاتتى لاستاۋشى ەڭ ءقاۋىپتى زاتتاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى ول توپىراقتاعى تىرشىلىك ەتەتىن اعزالار مەن وسىمدىكتەردىڭ دامۋىنا تەرىس اسەر ەتەدى.
سوڭعى جىلدارى ونەركاسىپ تابيعي سوربەنتتەردى كەڭىنەن پايدالانىپ كەلەدى. وعان اسەر ەتۋشى ەڭ باستى فاكتور – سوربەنتتەردىڭ تابيعاتتا كەڭ تارالۋى. سول سەبەپتى وزىندىك قۇنى دا تومەن. سونىمەن قاتار ولاردىڭ سوربسيالىق قاسيەتتەرى جوعارى جانە قولدانۋ تەحنولوگياسى قاراپايىم. بۇل مينەرالدار مەن تابيعي شيكىزاتتاردى ونەركاسىپتىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا پايدالانۋعا بولادى.
شۋنگيت سۋدى مۇناي مەن اۋىر مەتالداردىڭ تۇزدارىنان تازارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى ونىڭ نەگىزى شۋنگيتتىك كومىرتەكتەن قۇرالعان. شۋنگيتتىك كومىرتەكتىڭ قۇرىلىمى فۋللەرەنگە ۇقساس، ياعني رەتتەلگەن قۇرىلىمى بار، سونداي-اق قۇرامىندا اليۋموسيليكاتتار، سىلتىلىك مەتالداردىڭ وكسيدتەرى، سيرەك مەتالداردىڭ ىزدىك مولشەرى بار.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، قازىرگى تاڭدا توپىراقتى، سۋدى مۇنايدان تازارتاتىن ادىستەر جەتەرلىك. سالىستىرۋ ماقساتىندا سولاردىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالا كەتسەك. ماسەلەن، قۇرامى 1/3 جانە 3/5 قاتىناستاعى گلاۋكونيت جانە بەنتونيت سازدارىنىڭ سۋسپەنزياسىنان، بايىتىلعان گلاۋكونيت جانە فۋللەرەندى شۋنگيتتەن تۇراتىن سوربەنت بار. ونىڭ مۇناي سىيىمدىلىعى تومەن بولعاندىقتان، تيىمدىلىگى جەتكىلىكتى ەمەس جانە ابوريگەندى مۇناي توتىقتىرۋشى ميكروورگانيزمدەردىڭ سانىن كوبەيتپەيدى.
كەلەسى ءبىر سوربەنت تۇرلەرىن الۋ ءۇشىن شۋنگيت پەن گيدروليزدەنگەن ليگنيننەن تۇراتىن قوسپانى 100°س-قا دەيىن قىزدىرادى جانە ارگون نەمەسە ازوت ورتاسىندا تەمپەراتۋرانى 700°س-قا دەيىن جوعارىلاتىپ، كاربونيزاسيالايدى. ال شۋنگيت پەن كۇرىش قاۋىزىنان تۇراتىن سوربەنتتى الۋ ءۇشىن قوسپانى 150°C-قا دەيىن قىزدىرادى، 150-200°C-تا دەگيدراتاسيا، ارگون نەمەسە ازوت ورتاسىندا 200-400°C-تا كاربونيزاسيا جۇرگىزەدى. بۇل سوربەنتتەردىڭ كەمشىلىگى مىنادا – باستاپقى كەزەڭدە شيكىزاتتى بىرنەشە ساتىدا وڭدەيدى جانە جوعارى تەمپەراتۋرانى پايدالانادى.
مۇنايمەن لاستانعان توپىراقتى تازارتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر مىناداي سوربەنت ءتۇرى ۇسىنىلعان. ونىڭ قۇرامى سەوليت، شۋنگيت جانە كاليي گۋماتىنان تۇرادى. ولاردى بەلگىلى ءبىر رەتپەن توپىراققا ەنگىزەدى: الدىمەن شۋنگيت پەن كاليي گۋماتىن، سوسىن ءبىر اپتادان كەيىن سەوليت، سودان كەيىن ءار ەكى اپتا سايىن وڭدەلگەن توپىراقتى ارالاستىرىپ تۇرادى. پروسەسس بارىسىن وقىپ وتىرىپ-اق بۇل كومپوزيسيانىڭ كەمشىلىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. ويتكەنى توپىراقتى بىرنەشە رەت وڭدەۋ، قوسىمشا رەاگەنتتەر پايدالانۋ ارتىق رەسۋرستى قاجەت ەتپەك.
شۋنگيت جىنىستارىن ەنتەروسوربەنت رەتىندە اعزانى ۋىتتى زاتتار مەن ميكروورگانيزمدەردەن تازارتۋ ماقساتىندا قولدانۋ مۇمكىندىگى بار. مىسالى، بولشەكتەرى 15.0·10-6 م ولشەمدەگى شۋنگيت جىنىسى مەن 50-70 ماسسالىق پايىز كرەمنيي ديوكسيدىنەن تۇراتىن ەنتەروسوربەنتتى كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىراق ونى قولدانۋ ميكروورگانيزمدەردىڭ سوربسياسىنا قالاي اسەر ەتەتىنى تۋرالى مالىمەت جوق. ودان بولەك، ءدال سونداي ولشەمدەگى شۋنگيت جىنىسى مەن 20-50 ماسسالىق پايىز كرەمنيي ديوكسيدىنەن تۇراتىن ەنتەروسوربەنت ميكروورگانيزمدەردىڭ ادسوربسياسىنا اسەر ەتكەنىمەن، جالپى، سوربسيالىق قابىلەتى جەتكىلىكسىز ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.
سونىمەن بىرگە 500-550°س-تا تەرمووڭدەلگەن شۋنگيت تە سوربەنت رەتىندە سۇيىقتىقتاردى تازارتا الادى. ءبىراق ول ءۇشىن شيكىزاتتى جوعارى تەمپەراتۋرادا وڭدەۋ قاجەت.
ال قازۇۋ عالىمدارى وتاندىق كوكسۋ كەن ورنىنىڭ شۋنگيت جىنىستارىن مەحانوحيميالىق جولمەن اكتيۆتەندىرىپ، سوربەنتتەر ازىرلەيدى. ناتيجەسىندە سوربەنتتەر نانوقۇرىلىمعا يە بولىپ، بەتتىك اۋدانى، كەۋەكتىلىگى مەن كەۋەكتەرىنىڭ كولەمى ءوسۋى سەبەپتى سوربسيالىق قاسيەتتەرى جاقسارادى. «وسىلايشا توپىراقتى مۇناي قالدىقتارىنان تازارتۋ بارىسىندا پروسەستىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرا الامىز»، – دەيدى ەردوس قاليموللا ۇلى.
نانوتەحنولوگيا – قاسيەتتەرى ەرەكشە نانوولشەمدى ماتەريالداردى الىپ، ولاردى ءارتۇرلى باعىتتا پايدالانۋ. ماتەريال بولشەكتەرىنىڭ ولشەمى 100 نانومەتردەن كىشى بولعاندا ولاردىڭ فيزيكا-حيميالىق، مەحانيكالىق جانە باسقا دا قاسيەتتەرى ادەتتەگىگە قاراعاندا جاقسارادى. ەردوس وڭعاربايەۆ «بۇل جوبادا شۋنگيت ۇلگىلەرىن وسىنداي نانوولشەمگە كەلتىرگەندە ونىڭ سوربسيالىق قاسيەتتەرى جاقسارادى دەگەن سەنىمدەمىز» دەيدى.
– ازىرشە شۋنگيتتى مەحانوحيميالىق بەلسەندىرۋ ارقىلى ۇساقتاپ، سونداي-اق كۇرىش قاۋىزىمەن كۇيدىرۋ ارقىلى نانوقۇرىلىمدانعان ماتەريالدار الدىق. وسى ماتەريالدارعا مۇنايمەن لاستانعان توپىراقتان ءبولىنىپ الىنعان ميكروورگانيزمدەردىڭ شتامدارىن ورنىقتىرىپ، ولاردىڭ مۇنايدى دەسترۋكسيالاۋ دارەجەسىن انىقتادىق، ونىڭ شاماسى 70-80 پايىزعا جەتتى. بۇل جۇمىس حيميالىق فيزيكا جانە ماتەريالتانۋ كافەدراسى مەن جانۋ پروبلەمالارى ينستيتۋتىنىڭ بازاسىندا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ميكروبيولوگيا كافەدراسىنىڭ عالىمدارىمەن بىرگە جۇزەگە اسىرىلۋدا. جالپى، گرانتتىق جوبا 2020-22 جىلدارى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان. سوندىقتان كەلەسى جىلى شىنايى لاستانعان توپىراق ۇلگىلەرىن تازالاۋ جۇمىستارى قولعا الىناتىن بولادى، – دەيدى عالىم.
ۇسىنىلعان جوبا ابوريگەندى مۇناي توتىقتىرۋشى ميكروورگانيزمدەر ماسساسىنىڭ كوبەيۋىنە جاعداي جاساپ، سايكەسىنشە توپىراقتا مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنىڭ دەسترۋكسياسىن ارتتىراتىن سوربەنت الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىڭ اسەرىنەن توپىراقتا كوبەيە تۇسكەن ميكروورگانيزمدەر مۇناي قۇرامىنداعى كومىرسۋتەكپەن قورەكتەنىپ، ولاردى كومىرقىشقىل گازى مەن سۋعا اينالدىرادى. ال جەر بەتىندەگى سوربەنتتەر ارى قاراي تىڭايتقىش رەتىندە وسىمدىكتەردىڭ وسۋىنە جاعداي جاسايدى. سوندىقتان پايدالانىلعان سوربەنتتەردى قايتا جيناپ الۋ نەمەسە وڭدەۋ قاجەت ەمەس.
كوكسۋ كەن ورنىنىڭ شۋنگيت جىنىستارى نەگىزىندە ازىرلەنگەن سوربەنتتەر توپىراقتاعى مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ دەسترۋكسياسىن ارتتىرادى. ول وتاندىق مۇناي ونەركاسىبى ءۇشىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى.
بۇل جوبانى «كوكسۋ» تاۋ-كەن كومپانياسى قولداپ وتىر. باستى ماقسات – شۋنگيت جىنىستارىن قازاقستاندا قولدانۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ. ءارى بۇل كومپانيا جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەت كومەكتى بەرۋگە دايىن. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ عىلىمي ماڭىزى جوعارى. ويتكەنى سوربەنتتەردىڭ قاسيەتتەرى مەن قۇرىلىمى، مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىنىڭ سوربسياسىنىڭ مەحانيزمى تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر الۋعا ىقپال ەتەدى.
كوكسۋ كەن ورنىنداعى شۋنگيتتەن جاسالعان تابيعي سوربەنت كومىر مەن سيليكاتتى ادسوربەنتتەرگە ءتان قاسيەتتەرگە يە. سول سەبەپتى دە ونىڭ مۇناي سىيىمدىلىعى جوعارى. بوگدە كومىرسۋتەك توتىقتىرۋشى ميكروورگانيزمدەر توپىراققا ەنگىزىلمەگەندىكتەن، ونداعى تابيعي بيوسەنوز سول قالپىندا ساقتالادى. بۇل – مۇنايدى ىدىراتۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسى. مۇنداي سوربەنتتى پايدالانۋ مۇناي قالدىقتارى لاستاعان جەرلەردىڭ پايدالى ميكروبيوتاسىنا ەشقانداي كەرى اسەرىن تيگىزبەيدى.
كاميلا دۇيسەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى
