ەندەشە، ءبىز دە كوپ سوزباي، بىردەن «وربۇلاق شايقاسى» تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، ءوز ويىمىزدى ءبىلدىرۋدى باستايىق. ماسەلەن، «قازاق حاندىعى» كىتابىنىڭ (الماتى، «ارۋنا Ltd.» 2010) 101-بەتىندەگى «وربۇلاق شايقاسى» ماقالاسىندا «...الەمدىك سوعىس ونەرىنىڭ جىلناماسىنا ەنۋگە لايىق وسى «وربۇلاق شايقاسى» تۋرالى العاش تاريحشى ي.فيشەر «ءسىبىر تاريحى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازعان» دەگەن مالىمەت كەلتىرىلگەن. ول دەرەك كەلەسى 102-103-بەتتەردە جازىلعان مىنا جازبامەن ۇقساس، سوندىقتان وسى نۇسقانى جازىپ وتىرمىن.
«1642 جىلى جاڭگىر سۇلتان قازاق دالاسىنا قايتا ورالادى. جەتى جىلىن تۇتقىندا وتكىزگەن ول قاس جاۋى – جوڭعارلارمەن ىمىراسىز جانعا اينالدى. 1643 جىلدىڭ قىسىندا باتىر قونتايشى ەلۋ مىڭ اسكەرمەن قازاق حاندىعىنا جورىققا شىعىپ، باسقىنشىلار ون مىڭ التايلىق جانە توقماقتىق قىرعىزداردى قولعا ءتۇسىردى. جاڭگىر سۇلتان وربۇلاق ماڭىندا ويراتتاردىڭ جولىن بوگەدى. جىلناماشى وسى جايلى بىلاي جازعان ەكەن: «جاڭگىر اسكەرىنىڭ ءبىر توبىنا جىڭىشكە شاتقالدا ور قازۋعا، ال قالعاندارىنا قالماقتار تار يىندە قۇرىلعان تۇزاققا كەلىپ جەتكەنشە، تاۋدىڭ ارعى بەتىنە جاسىرىنۋدى بۇيىردى. قونتايشى بەكىنىس-تۇزاققا اتوي سالا كەلىپ كىردى. بۇل مەزگىلدە جاڭگىر جاۋعا بۇيىردەن ءتيىپ، جەبەلەر مەن مىلتىقتان اتىلعان وقتاردىڭ استىنا الدى، ون مىڭعا جۋىق جاۋدى جەر جاستاندىردى».
ەندى ءسال كىدىرىس جاساپ، ءدال سول جىلدا قونتايشى ورداسىنا بارعان ورىس ەلشىلەرىنىڭ مىنا ءبىر كونە جازباسىنا دا كوڭىل اۋدارايىق. 1644 جىلى 16 اقپان مەن 9 مامىر ارالىعى. توبىل اسكەرباسى ر.س. كۋراكيننىڭ ءسىبىر بيلەۋشىسىنە قازاق اسكەرى مەن جوڭعارلاردىڭ اسكەري ارەكەتتەرى، تاۋداعى شايقاسى تۋرالى جازباسىندا مىناداي مالىمەتتەرى جوعارىداعى وقيعانى تولىقتىرا تۇسەدى. 1644 جىلدىڭ 12 اقپانىندا توبىل قىزمەتىندەگى گريشكو يلين مەن جۇرت تاتارى كۋچەمبەردەيكە كۋچەيەۆتاردىڭ قونتايشى ورداسىنا بارعاندا ، «دا گريشكا ج ي تاتارين كۋچەمبەردەيكو سكازىۆالي نام، ...چتو سلىشالي دە ونە ۋ نەگو ج كونتايشي ۆ ۋلۋسەح وت ناگايسكيح ي وت كيرگيزسكيح پولونيانيكوۆ، كاك دە ون، كونتايشا، حوديل نا يانگيرا-ساريەۆيچا ي نا يالانتۋشا ۆوينويۋ»، ياعني نوعاي جانە قىرعىز تۇتقىندارىنان «قونتايشىنىڭ قالاي جاڭگىر سۇلتان مەن جالاڭتوسكە قارسى سوعىسۋعا بارعانىن، جاڭگىردىڭ قونتايشىعا قارسى 600 اسكەرمەن قارسى شىققانى، وندا جاڭگىر وقپانا قازدىرىپ وتتى قارۋمەن 300 ادامدى سوندا وتىرعىزىپ، ءوزى 300 جاۋىنگەرمەن تۋ سىرتىنان شابۋىلداپ، سول ەكى ۇرىستا قونتايشىنىڭ 10 مىڭ ادامىن جەر جاستاندىرادى. ءدال سول كەزدە جاڭگىرگە 20 مىڭ قولمەن ءجالاڭتوس كومەككە كەلەدى. قونتايشى امالسىز شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى» – دەگەن دەرەكتەرى جوعارىداعى بەرىلگەن اقپاراتقا دالمە-دال كەلىپ تۇر ەمەس پە؟!
بۇل جازىلىپ وتىرعان مالىمەتتەر ەل شەجىرەسىندەگى ايگىلى «وربۇلاق شايقاسى» تۋرالى جازىلعانداردىڭ ءبىر پاراسى عانا. ۇلتىمىزدىڭ ورلىگىن، ەرلىگىن پاش ەتەتىن ۇلى جەڭىسىن جوققا شىعارۋداعى ماقساتىڭىزدى تۇسىنبەدىك، قابدەش اعا؟
ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، «ول ور اڭ اۋلاۋ ءۇشىن قازىلسا» نەگە – قۇلاندى نەمەسە قۇلانقىرىلعان دەپ اتالمادى؟ سول جەر تۇگىل، جاقىن-جۋىق ماڭايدا ونداي جەر اتاۋى مۇلدەم جوق. كەرىسىنشە، جالاۋلى، قىزىلقيا، وربۇلاق دەپ، سول ءبىر وتتى جىلداردان جەر اتاۋىنىڭ ءوزى حابار بەرىپ تۇر ەمەس پە؟! باسقا-باسقا، تامىرىڭىزداعى جانىڭىزعا قۋات بەرىپ تۇرعان قازاقتىڭ قانى، الاش بالاسىنىڭ ادام ەسىمى مەن جەر اتاۋىن ەشقاشان دا وڭايلىقپەن وزگەرتپەيتىنىن سەزدىرىپ تۇرسا كەرەك. وعان مىسال ساق زامانىنان كەلە جاتقان ادام ەسىمدەرى – تۇمار، بەرگى التىن وردا كەزەڭىندەگى جانىبەك ەسىمدەرىن ەسىڭىزگە تۇسىرسەڭىز دە جەتىپ قالار. ال ونىڭ قاسىندا وربۇلاق دەگەنىڭىز، مۇنداعى حVءىى-شى عاسىر عوي...
1998 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان عالىم ۆ.ز. گالييەۆتىڭ «حان دجانگير ي وربۋلاكسكايا بيتۆا» دەگەن كىتابى شىعىپ، وندا وربۇلاق سوعىسى تۋرالى كارتا-جوباسىمەن بىرگە ق.يسابايەۆ اعامىز كورگەن ارحيۆ ماتەريالى ءتۇپنۇسقا بويىنشا تولىق جاريالاندى. بۇنداعى ارحيۆ قۇجاتىنىڭ ەرەكشەلىگى اتالمىش شايقاستىڭ ءدال 1643 جىلى بولعاندىعىن ناقتىلايتىن تاپتىرماس دەرەك. سونىمەن قاتار ورىس تاريحشىسى ي.يا. زلاتكيننىڭ «جوڭعار حاندىعىنىڭ تاريحى»، ا.ي. ليەۆشيننىڭ «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساسسكيح ورد ي ستەپەي»، وتاندىق عالىمدارىمىز م.تىنىشپايەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ ت.ب. بۇل ءتىزىمدى ءارى قاراي تىزە بەرۋگە بولادى.
مىنە، وسىنشاما كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاندار «وربۇلاق شايقاسى» تاقىرىبىنا كوز مايىن تاۋىسىپ، ىزدەنىپ ءجۇرىپ شىعارمالارىن جازدى. ال ءسىز بولساڭىز ءبىر-اق ساتتە، «وربۇلاق شايقاسى تاريحتا بولماعان!» دەپ جىلدار بويعى ۇلت تاريحىنداعى تامشىدان جينالعان ۇشان-تەڭىز رۋحاني قازىناسىن، ءوز اتا-بابالارىڭىزدىڭ كوزسىز ەرلىگىن قارا بوياۋمەن سىزىپ، تاريح تورىنەن جۇلىپ تاستاماق نيەتتەسىز. قالاي ويلايسىز، تۋعان ەلىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن سىزدەي ابىز اقساقالعا وسىنداي ارەكەت لايىق پا؟! مەن ولاي ويلامايمىن... بابالارىمىزدىڭ «اقبوكەن ءوز قاعىنان جەرىنسە، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى» دەگەن ءتامسىلىن ۇمىتقانىڭىز با، قابەكە!
ويىمدى قورىتا كەلە، ءسوز سوڭىن قازاقتىڭ ەرجۇرەك ايماڭداي وعلانىنىڭ بىرەگەيى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، حالىق قاھارمانى، سول جىلدارداعى ەلىمىزدىڭ قورعانىس ءمينيسترى بولعان ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ قازتاگ تىلشىسىنە بەرگەن: «بۇرىن كوشپەندىلەر حVءىى عاسىردا تەك اشىق دالادا عانا سوعىستى دەپ ەسەپتەلىپ كەلگەن بولاتىن. ال «وربۇلاق شايقاسى» قازاق حالقىنىڭ اسكەري ونەرىنىڭ جاقسى دامىعاندىعىن پاش ەتىپ بەردى. سالقام جاڭگىر ءتارىزدى قولباسشىلار جەڭىس ءۇشىن تەك جاقسى ۇيرەتىلگەن اسكەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جەر جاعدايىنا ساي دۇرىس تاكتيكانى قولدانۋ دا قاجەت ەكەندىگىن جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان سالقام جاڭگىر قولباسشى رەتىندە الدىن الا جوڭعاردىڭ 50 مىڭ اسكەرى قاي باعىتتان كەلەتىندىگىن دۇرىس انىقتاپ، قورعانىس جەلىسىن ءساتتى تاڭداي ءبىلدى. ال وربۇلاقتىڭ جەر جاعدايى ونى جۇرگىزۋ ءۇشىن وتە ىڭعايلى بولاتىن. ءۇش جارىم عاسىردان كەيىن دە قاندى شايقاس ورنىندا قازىلعان وردىڭ ايقىن ىزدەرىنىڭ قالۋ فاكتىسى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ شايقاسقا تۇبەگەيلى دايىندالعاندىعىنا ايعاق» دەگەن تۇسىنىكتەمەسىمەن تۇيىندەيمىن («ەگەمەن قازاقستان»، 01.07.93).
قۇرمەتتى، قابەكە! ءسىز ماقالاڭىزدى جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي فيلوسوفيا مىسالىمەن باستاپ، ارى قاراي قامشى سالعىزباي، مارەگە القىنباي-اق جەتىپسىز. شامالاپ ەكشەپ كورسەم «فيلوسوفيا» ءسوزى كونە گرەكتىڭ، (فيلەو-سۇيۋ، سوفيا-دانالىق)، ياعني دانالىققا دەگەن سۇيىپەنشىلىكتى بىلدىرەتىن ۇعىم ەكەن. شىنى كەرەك، ءسىز سياقتى ەمەس مەن كادىمگىدەي القىنىپ، ءابىرجىپ وتىرمان. سەبەبى بۇل «سەنساسيالىق» قادامىڭىزدى دانالىقتىڭ قاي ساناتىنا جاتقىزارىمدى بىلمەي باسىم قاتىپ وتىر...
قورىتا ايتقاندا اعا، سىزگە جاركەنت جۇرتى رەنجۋلى. مەنىڭ بالا كەزىم، ال اتام رامازان شامامەن ءسىزدىڭ جاسىڭىزدا ەدى. سول ءبىر قاراپايىم قاريا: «بالام، حالىق – تەڭىز، تولقىسا جامان. نازاسىنا قالما، كوپكە توپىراق شاشپا! العىس ال، بالام، العىس ال!» دەگەندى ۇنەمى قۇلاعىما قۇيىپ وتىرۋشى ەدى... مەن دە ءسىزدى جاماندىققا قيمايمىن، سەبەبى تەگىمىز – تۇركى، قانىمىز ءبىر قازاقپىز عوي، اعاسى!...
قالي يبرايىمجانوۆ
جاركەنت قالاسى
