بۇل جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ساياسي بوياۋىن قالىڭداتىپ جىبەرىپتى.
مۇنى 1986 جىلى "امەريكا داۋىسى" مەن "ازاتتىق" راديوسىنان باقىتجاندى تانىستىرىپ، ولەڭدەرىن وقىعان كانادادا تۇراتىن قازاق اقىنى باقىت كەنجەيەۆ وتكەن كۇزدە الماتىدا كەزدەسۋدە ايتتى.
باقىتجان قاپانيانوۆتىڭ 1986-1988 جىلدارى ادەبيەتتەن شەتتەتىلىپ، قۋعىنعا ۇشىراۋىنا دا وسى ولەڭ سەبەپ بولىپتى. بۇل ولەڭ «پروستور» جۋرنالىنىڭ 1986 جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى نومىرىندە جاريالاندى.
سول كەزدەن باستاپ ماسكەۋدە ورتالىق كوميتەتتەگى ەگور ليگاچيەۆ، يۋريي سكلياروۆتىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ونىڭ كىتاپتارى باسپادان الىنىپ تاستالىپ، ولەڭدەرى ورتەلدى.
ۆالەريي ماريچيەۆتىڭ "پۋست ەتو بۋدەت ناشيم سەكرەتوم" كىتابىندا اقىندى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قۋعىن-سۇرگىنەن قالاي قورعاپ قالعانى، ۆيكتور باديكوۆتىڭ ەستەلىكتەرىندە "پروستور" جۋرنالىنىڭ اقىنعا اراشا تۇسكەنى ايتىلعان.
«ايداۋ مەن قۋعىن-سۇرگىننەن ءوز-اعامىز اراشالاپ الدى. بۇل ەس جيىپ، العا جۇرۋىمە كۇش بەردى. سول كەزدە ماعان قولۇشىن بەرۋ جوعارى لاۋازىمدا جۇرگەن تۇلعا ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەنمەن بىردەي ەدى. مەن مۇنى ۇمىتپايمىن، – دەيدى باقىتجان قاناپيانوۆ.
پوزابىتىي منوي س دەتستۆا يازىك،
پرەسلوۆۋتوە دۆۋيازىچيە،
پري كوتوروم تەريايۋ سۆوي ليك
ي پريوبرەتايۋ دۆۋليچيە.
يا پويمۋ نەيزۆەستنوگو منە
ۋحودياششەگو ابوريگەنا،
نو كوگدا سرەدي نوچي ۆو سنە
پەرەد پرەدكوم سكلونيايۋ كولەنو،
سوزنايۋ، چتو نە ۆەريت ون منە،
كاك پريشەلسۋ يز تياجكوگو پلەنا.
ۋسمەحنەتسيا ون ۆ توي تيشينە:
"تى مەنيا نەدوستوينايا سمەنا".
باقىت كەنجەيەۆتىڭ (تومەندە سۋرەتتە، رەد.) ايتۋىنشا، باقىتجان وسىدان كەيىن وك-تىڭ قارا تىزىمىنە ىلىنگەن اقىنداردىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
ال الەم مۇنى قازاقتىڭ ەمەس، جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ تراگەدياسى دەپ قابىلدادى.
كەيىن باقىت كەنجەيەۆتان وسى تۋرالى پىكىر بەرۋمىزدە وتىنگەن كەزدە قازاق ەكەنىڭ قانمەن بەرىلگەن قاسيەت ەكەنىن، باقىتجاندا بۇل قاسيەت بار ەكەنىن، باقىتجان ورىس تىلىندە جازعانمەن، قازاقتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇراتىنىن ايتىپ بەردى.
«مەن انا ءتىلىم – قازاق ءتىلىن بىلمەيمىن. بۇل مەنىڭ جانىمدى جارالايتىن درامام، تراگەديام. ءبىراق تامىرىممەن بايلانىسىمدى ۇزگەن ەمەسپىن..."، – دەيدى باقىت كەنجەيەۆ.
باقىتجان قاناپيانوۆ بىزگە بولاشاعىنا نۇكتە قويعان جىردىڭ 1985 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جازىلعانىن، وعان مۇرات اۋەزوۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ سياقتى اعا دوستارى باتا بەرىپ، تۇساۋىن كەسكەنىن ايتىپ بەردى.
جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇندەرىندە الەمگە تارالىپ كەتكەن انا ءتىلىمىزدىڭ مۋزاسى اقىننىڭ كوز الدىندا جويىلدى. قولداعىسى – دوستارىنىڭ جانكەشتىلىگىمەن ساقتالىپ قالعان ءۇزىندىسى عانا.
«1986 جىلدىڭ اياعى بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتتى. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆتى تۇتقىنداۋعا رۇحسات بەرەتىن قۇجات جوباسىنىڭ دايىندالىپ قويعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيدى. ونى قۋعىن-سۇرگىننەن ديمەكەڭ قۇتقارىپ قالدى.
جالعىز جاندى اللاعا امانات ەتۋدەن باسقا امال بولمادى. ەشكىمگە وكپەلەمەدىم. ءبىراق ەكى جىل بويى مەن باستان كەشكەندەردى، ادەبيەتتەن شەتتەتىلگەندەگى كوڭىل-كۇيىمدى جاۋىما دا تىلەمەيمىن. ەكى جىل ماعان عاسىردان دا ۇزاق ۋاقىت بولدى، – دەيدى باقىتجان قاناپيانوۆ.
اقىننىڭ ايتۋىنشا، «جەلتوقساننىڭ باتىرىمىن» دەپ ەسەپتەيتىندەر كوبەيىپ كەتكەنىن، باتىر سانايتىنداردىڭ كوپتىگىنەن قايسىسىنىڭ شىن باتىر ەكەنىن اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتكەنىمىزدى ايتىپ بەردى.
«حح عاسىر قازاقتىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنىڭ بارىنشا ۇيىمداسقان، ساياسيلانعان فورماسىمەن باستالدى. قىلىش پەن سەمسەر وتكەن عاسىردىڭ ەنشىسىندە قالدى. ءارىسى – الاش، بەرىسى – جەلتوقسان قوزعالىسى 1930-1990 جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق باعىتتاعى يدەيانىڭ جاڭعىرىعى – دەيدى باقىتجان.
جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇندەرى وزىمەن بايلانىستى بولعان وقيعالار ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىندا.
«مەنىڭ ءۇيىم تولەبايەۆ كوشەسىندە ەدى. جەلتوقسان وقيعاسى بولىپ جاتقان كەز. كەشكىسىن ءبىزدىڭ جاقتى بەتكە الىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ورىمدەي ەكى بوزبالاسىن توقتاتىپ، ۇيگە الىپ كەلدىم. سوڭىندا قۋعىن بارى تۇسىنىكتى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ ولار "اعا، ءبىزدىڭ نە كىنامىز بار. ءبىز كونستيتۋسيالىق قۇقىمىزدى پايدالاندىق" دەيدى. بالالاردى سول كۇنى ۇيدە تۇنەتىپ، ەرتەڭىنە پاتەرلەرىنە دەيىن جەتكىزىپ سالدىم»، – دەيدى ول.
اقىننىڭ دوسى مۇرات اۋەزوۆتىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدەرى "اقىننىڭ دوسىمىن" دەگەندەردىڭ ءبىرازىنىڭ كوزقاراسى بىرەر كۇننىڭ ىشىندە 180 گرادۋسقا وزگەرىپ شىعا كەلگەن.
بۇل سىناق ونىڭ دوستارىنىڭ قاتارىن سيرەتىپ جىبەرگەن.
«باقىت كەنجەيەۆ وقىعان ولەڭدى راديودان تىڭداي المادىق. نايزاعايدىڭ جالىن قولمەن ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس قوي. سول سياقتى ءوتتى دە كەتتى. تەك ادەمى اسەر قالدى. قايتالاپ تىڭداۋعا نەمەسە ءۇن تاسپاعا باسىپ الۋعا مۇمكىندىك شەكتەۋلى. ءبىراق جاستارعا رۋح بەرگەنىنە سەنەمىن، – دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.
1986-1988 جىلدارى ورىس ءتىلدى قازاق اقىنى باقىتجان قاناپيانوۆتىڭ الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى تانىمالدىلىعى "ەسەلەنىپ" كەتتى.
شەتەلدىك باسپالاردان كىتابىن شىعارۋعا ۇسىنىستار ءتۇستى. ءتىپتى ساياسي باسپانا، ازاماتتىق ۇسىنعاندارى دا بولىپتى. مۇنىڭ الدىندا دوسى باقىت كەنجەيەۆ ماسكەۋ، ودان ءارى اقش-قا بارىپ تۇراقتاعان.
اقىننىڭ "وبراتنايا پەرسپەكتيۆا" دەگەن ولەڭدەر جيناعىن فرانسۋز تىلىنە اۋدارعان اقىن تەرري مارينياك "جان-باقىت" دەگەن ات بەرگەن. ءاتى-جونىنىڭ وزگەرۋىمەن تەگىن جوعالتىپ الاتىندار بارلىق ەلدە بار.
"بۇل ەسىم ءسىزدى قازاقتىڭ ورتاسىنان الىستاتىپ جىبەرگەن جوق پا؟" دەگەن ساۋالعا تومەندەگى جاۋاپتى الدىق.
«باقىتجان تۇركى-قازاق تەرمينىندە "باقىتتى جان" دەگەندى بىلدىرەدى. "جان باقىت" تا "باقىتتى جاننان" الىستاپ كەتكەن جوق. ەسىمىم قىرىق تىلگە اۋدارىلسا دا باقىتجان بولىپ قالامىن، – دەيدى ول.
باقىتجان بىزبەن اڭگىمەسىندە اقش-قا، باتىس ەلدەرىنە دەگەن ىقىلاسىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ايتتى اقش الەمنىڭ 20 شاقتى ەلىنىڭ پوەززياسىنا عانا ەمەس، ۇلكەن دوستىققا جول اشتى. ءۇش كىتابى جارىققا شىقتى.
«ءبىراق ازاماتتىعىمدى اۋىستىرۋدى باسىما قارا بۇلت ۇيىرىلگەن كۇندەرى دە ويلاعان جوقپىن. بۇل – جالاڭ پافوس ەمەس، شىن ءسوزىم. شىعارمالارىم اقش، انگليا، كانادا، مالايزيا، جۇڭگو ءتارىزدى 20 مەملەكەتتە باسىلدى. 20 ەلدە وقىرمانىم بار.
ءتۇپ-تامىرىمنىڭ شىڭعىس حانعا بارىپ تىرەلەتىنىن، چينگيزيد ەكەنىمدى ۇمىتقان ەمەسپىن. بابام شىڭعىس حان كوزى تىرىسىندە تابانى تيگەن ەلدىڭ بوساعاسىندا ەمەس، تورىندە وتىردى. مەن دە قازاقتىڭ، قازاقستاننىڭ باقىتجانى بولىپ، ورتالارىڭىزدا جۇرە بەرەيىن، – دەيدى.
باقىتجاننان «امەريكا داۋىسى»" مەن "ازاتتىقتا" وقىلعان ولەڭنىڭ اۋديونۇسقاسى قايدا؟» دەگەن سۇراعىمىزعا جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى. ال ونىڭ دوسى مۇرات اۋەزوۆ باسقاشا ويلايدى.
ساعات اشىمبايەۆتىڭ الاڭعا شىققان جاستاردىڭ بەينەسى جازىلعان تاسپانى ساقتاپ قالعان جانكەشتىلىگىن تاريح ۇمىتپايدى. سول تاسپا ءقازىر ۇلتتىق تەلەارنانىڭ التىن قورىندا تۇر.
جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە باقىتجاننىڭ باقىت كەنجەيەۆ وقىعان جىرلارىنىڭ ورنى بولەك. بۇل – تاريح. مۇنى ۋاقىت وزدىرماي ەلگە الدىرىپ، قايتا وڭدەۋ كەرەك. ەل ىشىندە جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەرەكتەر رەسەي ارحيۆتەرىندە ساقتاۋلى دەگەن ءسوز بار. ەندى سوزساق، ونى قالىپقا كەلتىرۋ قيىن بولادى، – دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.
م. اۋەزوۆ ايتىپ وتكەندەي، بۇل ماسەلەنى مينيسترلىك دەڭگەيىندە شەشۋگە بولادى. جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە العان كەزدەرى تەلەارنالار تاڭعى جۇمىسىن سول ولەڭدەردىڭ باقىت پەن باقىتجاننىڭ بەينەسىندە، قازاقشا اۋدارماسىمەن باستاۋدى مىندەتتەۋ كەرەك. كەلەر ۇرپاق 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تاريحي ءمانىن، قازاق بالاسىنىڭ نە ءۇشىن الاڭعا شىققانىن سول كەزدە عانا سەزە الادى قازاق تاريحىنا قاتىستى تاسپادا ساقتالعان ءسوز – تاريح ءۇنسىز قالعاندا سويلەيتىن دەرەك» دەيدى – دەيدى مۇرات اۋەزوۆ.
راۋان بايزاحوۆ
