الايدا وتپەلى كەزەڭنىڭ كاتاكليزمدەرى ايماقتاعى دەموكراتياعا دەگەن كوزقاراستى كۇرت وزگەرتتى.
دەموكراتيانىڭ دوگمالارىمەن بەتپە-بەت كەلگەن ايماق ەلدەرى باتىس پەن اقش-تىڭ قۇندىلىقتارىن قابىلداۋعا ءازىر بولمادى. ءقازىر. ءقازىر ورتا ازياداعى دەموكراتيانىڭ اتى بولعانمەن، زاتى جوق.
ايماقتاعى ءسوز بوستاندىعى جانە ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن سۇزە زەرتتەگەن Human Rights Watch (نRW) وكىلدەرى وسىنداي ۇيعارىمعا كەلىپتى.
«Dalanews.kz» قور ماماندارىنىڭ ادام قۇقىعىنا قاتىستى بايانداماسىن شولىپ شىعىپ، نRWء-دىڭ ورتا ازياعا قاتىستى كوزقاراسىن ورتاعا سالۋدى ءجون كوردى.
«ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارى ادام قۇقىقتارىنىڭ تاپتالماۋىنا باستى نازار اۋدارۋى ءتيىس. ادام قۇقىعىن قورعاۋ ادام كاپيتالىنا كوڭىل ءبولۋدى بىلدىرەدى. 70 ملن-نان اسا ادام تۇراتىن ايماق ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىمەن ساباقتاسىپ جاتىر»، – دەيدى قور وكىلدەرى.
قوردىڭ ورتا ازيا بويىنشا جاۋاپتى مامانى حيۋ ۋيليامسوننىڭ ايتۋىنشا، ايماق ەلدەرى باسشىلارى «تۇنشىققان» جۇرتتى بۋىندىرا بەرۋدى دوعارىپ، بەلسەندىلەردىڭ جانايقايىنا قۇلاق تۇرگەنى ءجون.
«ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى توقتاتىپ، ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋ – ورتا ازيا ءۇشىن دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن قابىلداۋدىڭ العاشقى العىشارتى. وزبەكستان وسى تۇرعىدا وزگەرىپ جاتىر. بيلىككە ميرزيايەۆ كەلگەلى ەلدەگى ادام قۇقىعىنىڭ احۋالى جاقسارىپ، تۇزەلىپ كەلەدى.
بۇل ۇردىستەن قىرعىزستان دا قالىس قالعان جوق. اتامبايەۆتىڭ تۇسىندا ءسوز بوستاندىعىن «تۇساۋلاۋ» قالىپتى قۇبىلىس ەدى، بيلىككە جانىبەكوۆ كەلگەلى تاۋەلسىز باق-قا قىرعيداي تيەتىن وقيعالار سيرەۋدە.
ايماقتاعى وزگە ەلدەردە وزگەرىس جوق. كەرىسىنشە، جىل وتكەن سايىن ادام قۇقىعى اياققا تاپتالاتىن، ءسوز بوستاندىعى ساقتالمايتىن نەبىر سوراقى جاعدايدىڭ كۋاسى بولۋدامىز» دەيدى ول.
نRW وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ايماقتاعى ادام قۇقىعى مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ احۋالىن جاقسارتۋدا ورتا ازيا باسشىلارىنىڭ ەرىك-جىگەرى ۇلكەن ءرول وينايدى. بۇل رەتتە قور ماماندارى ايماقتاعى ءاربىر ەلگە جەكە-جەكە توقتالىپتى.
قازاقستان
دەموكراتيا ءۇشىن بيلىك سىناۋ قالىپتى، قاجەتتى ءۇردىس. مۇنىڭ ءتۇسىنۋ وڭاي بولعانمان، قابىلداۋ قيىنعا سوعىپ تۇر.
ايتالىق، قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى جوق، ميتينگتەرگە رۇقسات ەتىلمەگەن. تاۋەلسىز قاۋىمداستىقتار ساياساتقا قويىن-قولتىق ارالاسىپ، سايلاۋعا قاتىسا المايدى. تاۋەلسىز كاسىپوداقتار جوقتىڭ قاسى. 2014 جىلى كاسىپوداقتار تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، ولاردىڭ كەڭ تىنىستاۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەدى دەگەن ۇكىمەتتىڭ ۋادەسى ءسوز جۇزىندە قالدى.
كاسىپوداقتاردىڭ ەكى كوشباسشىسى ەركىندىككە شىققانمەن، جالعان جالا جابىلعان بىرەۋى ءالى دە اباقتىدا. ماكس بوقايەۆتىڭ الداعى ۋاقىتتا ەركىندىككە شىعار-شىقپاسى بەلگىسىز. ەلدەگى وپپوزيسيالىق قوزعالىستى سوت «ەكسترەميستىك» دەپ ساراپتاپ تىيىم سالعان، قوزعالىس مۇشەلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان.
قىرعىزستان
قىرعىزستانداعى ادام قۇقىنىڭ احۋالىنا قۇقىققورعاۋشى ءازىمجان اسقاروۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان قىلمىستىق ءىس پەن ادىلەتسىز ۇكىم قارا داق ءتۇسىرىپ تۇر. اسقاروۆ ءومىر بويعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان.
قىرعىزستانداعى تاۋەلسىز ب ا ق قازاقستانعا قاراعاندا الدەقايدا ەركىن، ولاردى «تۇنشىقتىرۋ» ينسيدەنتتەرى سيرەك تىركەلەدى، دەگەنمەن ايەل قۇقىعىن قورعاۋ، ايەلدى زورلىق-زومبىلىقتان اراشالاۋعا كەلگەندە جاعا ۇستارار جاعدايعا كۋامىز.
ەكستەرميزممەن كۇرەسۋگە وقتالعان بيلىك اسىرا سىلتەپ جىبەرگەنىن اڭداماي قالدى. ەكسترەميزمنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن جەتە تۇسىنبەگەن كۇش قۇرىلىمدارى مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن مالىمەتتەردى ساقتاعان ازاماتتاردى تىم اۋىر جازالادى. ولارمەن سۇحباتتاسىپ، قول ۇشىن سوزىپ، بەتىن بۇرۋدىڭ ورنىنان بىردەن-اق اباقتىعا جونەلتىپ جىبەردى.
تاجىكستان
تاجىكستانداعى ادام قۇقىعىنىڭ احۋالى ادەتتەگىدەي «تۇراقتى». جىل وتكەن سايىن ءسوز بوستاندىعىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، ادام قۇقىعى اياققا تاپتالعان جاعدايلار جيىلەپ، وپپوزيسيانىڭ اۋزى-مۇرنى وتالىپ، جۇيەنى جەك كورەتىن ساياسي تۇتقىندار تۇرمەگە توعىتىلىپ جاتىر. بۇل تۇرىمەن تاجىكستان كەلە-كەلە سولتۇستىك كورەيانىڭ كۇيىن كەشەدى.
ءدال ءقازىر ساياسي بەلسەندىلىگى ءۇشىن قۋدالانعان 150 تۇتقىن تۇرمەدە وتىر. ولاردىڭ اراسىندا ادۆوكاتتار مەن جۋرناليستەر دە بار. ال ەلدەگى احۋالعا شىداماي، جەر اۋدارعان ساياسي قايراتكەرلەردىڭ تاجىكستاندا قالعان تۋىس-تۋعاندارى الىستاعى اعايىنى ءۇشىن جۇيەنىڭ ازابىن تارتۋدا.
تۇركىمەنستان
بۇل ەل تاجىكستاننىڭ كوشىرمەسى ىسپەتتەس، ءتىپتى كەي كەزدەرى ودان دا اسىپ تۇسۋدە. تۇركىمەنستان الەمدەگى ەڭ جابىق ءالى ەڭ رەپرەسسيۆتى ەلدەردىڭ ءبىرى. بىلتىر بۇل ەل تەرەڭ توقىراۋعا ۇشىراپ، جۇرتتىڭ جەيتىن ازىعى تاقا تاۋسىلعان دەڭگەيگە جەتتى. بيلىك ازىق-تۇلىكتەن تارىلعان تۇرعىندارعا كومەك قولىن سوزعانى بىلاي تۇرسىن، سىرت ەلگە بارىپ ءناپاقا تابۋعا دا رۇقسات ەتپەدى.
اشحابادتىڭ اينالاسىنداعى قالانىڭ كەتەۋىن كەتىرىپ تۇرعان ۇيلەردىڭ ءبىرتالايى تالقاندالىپ، باسپاناسىز قالعان قوجايىندارىنا وتەماقى تولەنگەن جوق. ەلدە ساياسي جانە ءدىني كوزقاراسىن اشىق ايتقان ادامدى ازاپ كۇتىپ ءتۇر. اقپارات اتاۋلى تۇگەلدەي بيلىكتىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ تارالادى.
وزبەكستان
شاۆكات ميرزيايەۆتىڭ ەل باسقارعانىنا ءۇشىنشى جىلعا اياق باستى. وسى ۋاقىتتا ول دەموكراتيانىڭ وتىن مازداتقان ءبىرقاتار ماڭىزدى رەفورمالار جاساپ ۇلگەردى. كوپ جىل كۇننىڭ كوزىن كورمەي اباقتىدا وتىرعان ساياسي تۇتقىندار مەن تانىمال جۋرناليست بوستاندىققا شىقتى. ەلدەگى تاۋەلسىز باق-قا ءبىرشاما ەركىندىك بەرىلدى. ماقتا وندىرىسىندە زاڭسىز جۇمىسقا شەگىلگەن بالا-شاعا مەن مۇعالىمدەردىڭ ماسەلەسى ماي شاممەن قارالىپ، ۇكىمەت بۇدان بىلاي مۇندايدى بولدىرماۋعا ۋادە ەتتى.
دەگەنمەن وزبەكستان ءالى دە اۆتوريتارلى دەگەن اتاۋدان ارىلعان جوق. بيلىك كۇن قۇرعاتپاي قولعا الۋعا ءتيىستى كوپتەگەن ساياسي رەفورمالار ميرزياۆتىڭ تارتپاسىندا جاتىر.
كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ بيلىكتەگى ىقپالى ءالى دە تومەندەگەن جوق، ساياسي پليۋراليزم مەن ءادىل سايلاۋ تۋرالى ايتۋعا ءالى دە ەرتە. ساياسي تۇتقىنداردىڭ ءبىرازى ەركىندىك العانمان، ساياسي قىزمەتى ءۇشىن قۋدالاعانعان مىڭداعان ادام تۇرمە ازابىن تارتۋدا.
P.S. قوردىڭ ورتا ازيا بويىنشا جاۋاپتى مامانى حيۋ ۋيليامسون بۇل ورايدا: «اقش پەن باتىس ورتا ازياعا ناقتى تالاپتار قويۋى كەرەك. ەكونوميكالىق رەفورما ساياسي رەفورما جۇرگىزىلمەي جۇزەگە اسپايدى. ادام قۇقىعى مەن ادام كاپيتالى تىعىز بايلانىستى. ورتا ازيا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى تولىق قابىلداعان كەزدە ايماققا كەلەتىن ينۆەستيسيا بۇگىنگىدەن جۇزدەگەن ەسە ارتىق بولادى» دەيدى ول.
ليايليا بولتايەۆا
