“قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارىنا ەلىمىزگە بەلگىلى ساراپشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار جاۋاپ بەرىپ، ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
كامال الپەيىسوۆا، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا ساراپشىلىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى:
"وتباسى قۇندىلىعى جويىلعان جوق"
"وتباسى ينستيتۋتى ەڭ ەجەلگى قۇرىلىمنىڭ ءبىرى، بىلە بىلسەك. ادامزاتتىڭ ءوزى وسى وتباسى ينستيتۋتىنان ءوتۋ ارقىلى قالىپتاسقان. جالپى وتباسى دەگەنىمىز نە، ونىڭ قۇندىلىعى نەدە، ونىڭ داستۇرلەرى قانداي؟ مىنە، وسى باعىتتا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ەلىمىزدە وتباسى ۇلگىسىن جەتكىزۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر.
ءيا، داعدارىس بار. ازىرگى كۇنى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە وتباسىلىق داعدارىس بايقالىپ وتىر. ونى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇنى شەتەلدىڭ كينولارىنان دا بايقاۋعا بولادى. باتىستا، اقش-تا وتباسىن قاجەتسىنبەيتىن ەركىن قارىم-قاتىناستار ورنىققان. مۇنىڭ شالىعى بىزگە دە جەتۋى مۇمكىن. جەتتى دە. ايتالىق، اجىراسۋدىڭ كوپتىگى دابىل قاقتىرۋدا. بۇل كورسەتكىش بويىنشا ءبىزدىڭ ەل تمد بويىنشا تومەنگى ورىندا. بۇعانشۇكىرشىلىك ەتىپ وتىرا بەرمەۋ كەرەك، وتباسى ينستيتۋتىن ساقتاۋ ءۇشىن شەتەلگە ەلىكتەمەي، ءوز ەلىمىزدىڭ، حالقىمىزىڭ قۇندىلىقتارىن ءسىڭىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت
ال بۇل ءۇشىن نە ىستەءلۋى كەرەك؟ ءبىرىنشىسى، اكە مەن شەشەنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقسى بولعانى ءجون. بالا اكە-شەشەسىنە قاراپ وسەدى. اكە-شەشەسى تاتۋ بولسا، وسكەن سوڭ بالانىڭ بويىندا وتباسىن قۇرۋعا دەگەن ىنتا مول بولادى.
ال ەگەر كۇندى ىدىس-اياق سىنىپ، ايعاي-شۋدان ارىلماسا مۇنداي بالانىڭ سانا-سەزىمىندە وتباسى جامان ۇعىم رەتىندە قالىپتاسادى.
بۇل رەتتە ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ قۇرىلعان دۇرىس باستاما بولدى. ءقازىر كوميسسيانىڭ ەلىمىزدەگى 14 وبلىستا جانە استانا، الماتى قالالارىندا وكىلدىكتەرى بار. ۇلتتىق كوميسسيانىڭ 2020 جىلعا دەيىن وتباسىلىق ساياساتتى دامىتۋ، ۇرپاققا ۇلگىلى تاربيە بەرۋ جونىندەگى جوسپارى بەكىتىلىپ، وڭىرلەرگە تاراتىلعان. سونى نەگىزگە الىپ، وبلىستار ءوزىنىڭ وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءىس-شارالار جوسپارىن جاسادى.
«ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ۇلتتىق وتباسىنى ناسيحاتتاۋ جونىندەگى ۇلكەن ءىس-شاراسى – «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى. بايقاۋعا قاتىسۋعا تىلەك بىلدىرگەن وتباسىلاردىڭ سانى ءقازىر ەكى ەسە ءوستى. وسىنىڭ ءوزى رەسپۋبليكادا وتباسىعا دەگەن كوزقاراستىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. مۇنىڭ بارلىعى ەلىمىزدە وتباسى قۇندىلىعىنىڭ جويىلماعانىن كورسەتەدى.
ەدۋارد پولەتايەۆ، ساياساتتانۋشى:
"وتباسى ينستيتۋتىن جەتىلدىرۋ باعىتىندا ىرگەلى ىستەر اتقارىلۋدا"
بۇعان دالەل بولاتىن مىسالدار دا جەتكىلىكتى. اتاپ ايتار بولسام، 2013 جىلدان باستاپ قىركۇيەك ايىنىڭ ءار جەكسەنبىسىندە قازاقستاندا وتباسى كۇنى وتكىزىلەدى.
ال بىلتىرعى جىلدىڭ اقپان ايىندا قازاقستاندا بالا قۇقىعى بويىنشا وكىلەتتى ينستيتۋت قۇرىلىپ، ءدال سول جىلدىڭ اياعىندا قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياساتقا قاتىستى تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
بۇل عانا ەمەس. كۇللى تمد كەڭىستىگى بويىنشا بيىلعى جىل وتباسى جىلى دەپ اتالىپ وتىر. بۇل باستاما ءوز كەزەگىندە دوستاستىق ەلدەرى اراسىنداعى ارىپتەستىككە بايلانىستى ودان ارمەن ارتتىرا تۇسەرىنە سەنىمىم مول.
جالپى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتباسىلىق قۇندىلىقتار ماسەلەسى ەشقاشان دا نازاردان قالىس قالعان ەمەس. ءتىپتى اۋمالى-توكپەلى 90-شى جىلداردىڭ وزىندە ءبىرقاتار ماڭىزى جوبالار جاسالىندى.
اتاپ ايتار بولسام 1995 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنا وتباسى، ايەلدەر جانە دەموگرافيالىق ساياسات ماسەلەسى بويىنشا كەڭەس قۇرىلدى.
1998 جىلى بۇل ۇيىم رەسمي تۇردە قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى وتباسى جانە ايەلدەر ءىسى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسياسى بولىپ وزگەردى. تيىسىنشە، ونىڭ شەكاراسى كەڭەيدى، قۇقىقتىق قۇزىرەتى ءوستى.
سونىمەن قاتار وتباسى قۇندىلىعىن ارتتىراتىن بايقاۋلار دا تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ وتىرادى. ايتالىق، «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋىنا قاتىساتىن جانۇيالاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلە جاتىر. دەمەك، وسى بايقاۋ ارقىلى جاس وتباسى ءوزىن-وزىن تاربيەلەپ جاتىر، الدىنداعى اعا-اپا بۋىننان ۇلگى الىپ جاتىر دەۋگە ابدەن نەگىز بار.
جۇلدىز وماربەكوۆا، «نۇر وتان» پارتياسى الماتى قالاسى بويىنشا فيليالىنىڭ ءتوراعاسى، «باۋىرجان» قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى:
«قازاقستاندا 400 مىڭنان اسا جالعىزباستى انا بار»
عاسىرلاردان بەرى وتباسى ءاربىر قوعامنىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان سالتتارى مەن ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ ساقتاۋشىسى بولىپ وتىر. سوندىقتان وتباسىنى قولداۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياسات جۇيەلى ءارى جاۋاپتى بولۋى ءتيىس.
«مەملەكەتتىك وتباسى قۇندىلىعىن ارتتىرۋدا اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى وتە كوپ. بۇگىن بولماسا دا، الداعى ۋاقىتتا بۇل جۇمىس ءوز ناتيجەسىن بەرۋى كەرەك.
2012 جىلى قازاقستاندا 47 598 اجىراسۋ تىركەلگەن. 2013 جىلى — 51 305، 2014 جىلى — 54 438، 2015 — 53 007 اجىراسۋ جاعدايى تىركەلىپتى. بۇل دەگەنىمىز ەلىمىزدەگى ءاربىر ءتورتىنشى وتباسى اقىر اياعى اجىراسىپ تىنادى دەگەن ءسوز. مىنە، ءبىز ماسەلەنى رەتكە كەلتىرۋىمىز قاجەت.
قازاقستانداعى وتباسىلىق قۇندىلىق ماسەلەسى تۋرالى ايتقاندا الدىمەن اجىراسۋ كورسەتكىشىن ازايتقانىمىز ءجون. سەبەبى، تالقاندالعان وتباسىنىڭ ارتىندا بالا قالادى. اينالىپ كەلگەندە، بۇل جاعدايدا بالا باعۋدىڭ بار ماشاقاتى اناسىنىڭ موينىنا تۇسەدى.
قازىرگى كۇنى قازاقستاندا 400 مىڭنان اسا جالعىزباستى انا بار. ال جالعىزباستى اكەلەردىڭ سانى 60 مىڭ.
مەملەكەت وتباسى ينستيتۋتتارىن قۇرۋدا، وتباسى قۇندىلىقتارىنا قاتىستى ءتۇرلى بايقاۋلار وتكىزۋدە.
وسىعان بايلانىستى شامامەن 10 جىل بۇرىن مەن دە زەرتتەۋ ۇيىمداستىرعانمىن. اجىراسۋ تۋرالى شەشىمگە كەلگەن ءۇش مىڭ جۇپتىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەنمىن. سول كەزدە «نە سەبەپتى اجىراسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىڭىزدار؟» دەگەن سۇراعىما كوپشىلىگى «مىنەز-قۇلقىمىز ساي كەلمەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ەكىنشى ورىندا «اتا-اناسىمەن سىيىسا المادىم، تۋىسقاندارى ارالاسا بەرەدى، دوستارى ناشار» دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى.
ال ءۇشىنشى ورىندا تۇرمىستىق پروبلەمالار تۇردى.
ەۆگەنيي پاستۋحوۆ، تۇڭعىش پرەزيدەنت قورى-ۇلت كوشباسشىسى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ عالىم حاتشىسى:
«بۇل مەملەكەتتىك مۇددە بولۋى ءتيىس»
قازىرگى تاڭداعى باستى ماقسات – جاستاردىڭ ساناسىنا وتباسى تۋرالى قۇندىلىقتاردى، ونىڭ ءقادىرى مەن قاسيەتى تۋرالى ماعىنالى دۇنيەلەردى كوبىرەك ءسىڭىرۋ. ءيا، بۇل باعىتتا مەملەكەت تاراپىنان اۋقىمدى ىستەر اتقىرىلىپ جاتىر.
جالپى وتباسى، ونىڭ پروبەلمالارى مەن قۇندىلىعى تۋرالى ايتقاندا ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ءۇڭىلۋ كەرەك سياقتى. نەكە قۇرۋداعى ماقسات نە؟ بۇل بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتى تابۋ جانە وعان جەتۋ بولىپ تابىلادى عوي؟!
ايتالىق، نەكە قۇرۋ ارقىلى بالالى بولاسىز، الدىڭىزدان اقشا تابۋ ماسەلەسى، وتباسىن اسىراۋ، قۇداي قوسقان قوساعىڭمەن ءتىل تابىسۋ پروبلەمالارى شىعادى. انىعىندا، بۇلار دا قۇندىلىقتار. وسى قۇندىلىقتاردىڭ ءقادىرى كەتكەندە وتباسىنىڭ شاڭىراعى قۇلايدى.
عىلىمدا «دۇرىس نەكە» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ سىزدەرگە مىناداي ساۋال قويايىن: «حريستياندىق مادەنيەتتەگى مەملەكەتتەردە ەكى ايەل الۋ دەرەكتەرى بولدى ما؟ بولعان. ايتالىق، 1650 جىلى 30 جىلعا سوزىلعان سوعىستان كەيىن گەرمانيا 5 ملن. ادامىنان ايىرىلادى. مىنە، سول تۇستاعى نەمىس بيلىگى ەر-ازاماتتارعا 10 جىل بويىنا ەكى ايەل الۋىنا رۇقسات بەرەدى.
بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ ارينە، حالىق سانىن، ادام كاپيتالىن كوبەيتۋ ءۇشىن. بۇل جالقى ەمەس، جالپىنىڭ – مەملەكەتتىڭ مۇددەسى بولدى.
ال ءقازىر؟ ءيا، ءقازىر باسقا زامان. باسقا ءداۋىر. ءبىراق وتباسى قۇندىلىعى دەگەن تۇسىنىكتى ىرگەلى ينتستيتۋتقا اينالدىرۋ ءالى دە وزەكتى.
ايتايىن دەگەنىم نەكە، وتباسىلىق قۇندىلىعى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ ءوزى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى دۇنيە. بۇل مورال ماسەلەسى. ال مورال ماسەلەسىنە كەز-كەلگەن مەملەكەتتە سول ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى اسەر ەتەدى.
ءزامىر قاراجانوۆ، ساياساتتانۋشى:
«دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ بىردەن ءبىر تەتىگى – وتباسى»
قازىرگى تاڭدا ءبىز ۋربانيزاسيا ماسەلەسىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. بۇل ءوز كەزەگىندە وتباسى قۇندىلىقتارىنا وتە ۇلكەن اسەرىن تيگىزۋدە.
مەنىڭ ويىمشا مەملەكەت الداعى ۋاقىتتا وتباسى قۇندىلىعىن ناسيحاتتايتىن جاڭا تەتىكتەر ويلاپ تاپقانى ءجون سياقتى. ايتالىق، قازاقستاندا وتباسىمەن بىرگە دەمالاتىن ساۋدا ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىن نەگە قۇرماسقا؟
مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ الماتىدا وتكەن ۋنيۆەرسيادا ويىندارى ەلىمىزدە وتباسىلىق دەمالىسقا دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. سايىپ كەلگەندە، بۇل ءاربىر وتباسىلى ادامنىڭ الدىنان شىعاتىن ساۋال. وتباسىڭمەن بىرگە قايدا بارىپ دەمالۋعا بولادى؟ سايىپ كەلگەندە، وتباسىلاردى قولدايتىن الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم جاسالعان دەگەن ۇسىنىس بار.
وتباسى قۇندىلىعى دەگەن نە؟ جالپى بۇل ۇعىم، بۇل تۇسىنىك دەموگرافيا ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتىر. بۇل رەتتە سىزدەرگە «دەموگرافيالىق دۇمپۋگە» اسەرىن تيگىزگەن امەريكا تاجىريبەسىن ايتىپ بەرەيىن.
امەريكادا بۇل ماسەلەنى دەۋربانيزاسيا جولىمەن شەشتى. بيلىك قالانىڭ شەتىندە جەكە ۇيلەردە تۇراتىن وتباسىلارعا كومەكتەسە باستادى. بۇل امال ءوز كەزەگىندە كوپ بالالى وتباسىلاردى ساقتاپ قالۋ سەبەپ بولدى. بالكىم، بىزگە دە بۇل ءتاسىلدى پايدالانىپ كورگەن ءجون شىعار.
وسى ارقىلى شەت ەلدى-مەكەندەردە تۇراتىن وتباسىلاردى قولداپ، قولپاشتاۋ جوباسى جاسالسا تاماشا ەمەس پە؟
سوسىن جوعارىدا اجىراسۋ ماسەلەسىن تىلگە تيەك ەتتىڭىزدەر. ءيا، ونىڭ سەبەپتەرى كوپ. سونىمەن قاتار مەنىڭ ويىمشا مەديسينا قىزمەتىن ساپالى قىلۋ كەرەك. پەرزەنتحانالارداعى مەديسينالىق قىزمەتتىڭ ساپاسىن جاقسارتساق بۇل ءبىزدىڭ وتباسى قۇندىلىقتارىن دامۋعا قوسقان ۇلكەن باستاما بولار ەدى.
سەرگەي دومنين، ەكونوميست:
«قيىنشىلىق كەز-كەلگەن وتباسىندا بولادى»
«انىعىندا، ءبىز نارسەنى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىز وتباسى تۋرالى تىم از بىلەمىز. سوڭعى حالىق ساناعى قاشان جۇرگىزىلگەنى ەستەرىڭىزدە مە؟ 2009 جىلى. وسىدان 8 جىل بۇرىن…
دەمەك، قازىرگى كۇنى قازاقستاندا 4 ملن. وتباسى بار دەگەن دەرەك 2009 جىلدىڭ مالىمەتى دەگەن ءسوز. مەنىڭشە، ودان بەرى كوپ دۇنيە وزگەردى، سوندىقتان اتالعان دەرەكتى ناقتى دەپ ايتا المايمىن.
جوعارىدا جۇلدىز حانىم مىنا ءبىر دەرەكتەردى العا تارتتى. «اجىراسۋ تۋرالى شەشىمگە كەلگەن ءۇش مىڭ جۇپتىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەنمىن. سول كەزدە «نە سەبەپتى اجىراسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىڭىزدار؟» دەگەن سۇراعىما كوپشىلىگى «مىنەز-قۇلقىمىز ساي كەلمەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ەكىنشى ورىندا «اتا-اناسىمەن سىيىسا المادىم، تۋىسقاندارى ارالاسا بەرەدى، دوستارى ناشار» دەگەن پىكىرلەر ايتالدى. ال ءۇشىنشى ورىندا تۇرمىستىق پروبلەمالار تۇردى» دەدى ول.
مەنىڭشە، بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ءوزى قايتا قاراپ شىعۋدى قاجەت ەتەدى جانە «مىنەز-قۇلقىمىز ساي كەلمەدى، سىيىسا المادىق» دەگەن ءسوز بۇل ارادا اجىراسۋدىڭ باستى سەبەبى ەمەس.
بۇل ارادا تەك قانا ناسيحات قاجەت. قيىنشىلىق كەز-كەلگەن وتباسىندا بولادى. وتباسىعا قۇندىلىق رەتىندە قاراعان ادام شاڭىراعىن شايقالتپاۋعا تىرىسادى.
ايتالىق، جاس وتباسى يپوتەكاعا ءۇي الدى دەلىك. تولەي المادى. قينالدى. وتباسىندا ۇرىس-كەرىس شىقتى. جاستار ەكى جاققا تاراپ تىندى.
بولماسا تاعى ءبىر مىسال. ايلىق از. وتاعاسىنىڭ تاپقان تابىسى وتباسىعا جەتپەيدى. تارىعۋ باستالدى. مۇنىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەرى بەلگىلى عوي. تاعى دا ۇرىس-كەرىس. جاستار ەكى جاققا تاراپ تىندى. ءيا، بۇل ارادا اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى تۇرمىس بولىپ تۇر. ونىڭ ىشىندە باسپانا.
بۇل رەتتە قۋانتارلىق جاقسى تەندەنسيا بار. مەملەكەت جاس وتباسىلاردى باسپانامەن قامتۋدا ۇلكەن جۇمىستار اتقارۋدا. بۇل ءوز كەزەگىندە اجىراسۋ كورسەتكىشىن دە ازايتادى دەگەن سەنىمدەمىن. سەبەبى، تۇرمىس ءتۇزۋ بولسا، ىدىس-اياق تا سيرەك سىلدىرلايدى.
دايىنداعان، اياۋلىم شايماردان
